„Radzieckie zimnowojenne doktryny wojskowe”
W okresie zimnej wojny oba bieguny konfliktu, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, wytyczały własne koncepcje wojny. Doktryny wojenne w tym okresie miały charakter monoazymutowy, były wycelowane w jednego adwersarza i zmieniały się wraz z kolejnymi fazami zimnowojennej konfrontacji.
Doktryną wojenną nazywamy przyjęty oficjalnie przez kierownictwo polityczne i wojskowe państwa zespół poglądów, idei określających koncepcje wojny, do której przygotowuje się państwo. Odzwierciedlająca ją strategia wojenna, opracowuje dokładniej plan wojny, przewiduje działania nieprzyjaciela oraz określa, jakie siły i środki państwo musi przygotować by prowadzić wojnę. Na kształt doktryny wojennej wpływają liczne czynniki: doktryna polityczna, baza materialna, stan techniki wojskowej oraz doświadczenia w prowadzeniu wojny.
Poczynając od rewolucji roku 1917 oraz powstania Związku Radzieckiego w 1922 roku aż do jego upadku w roku 1991 kluczową rolę w społeczeństwie radzieckim odgrywało wojsko, co również miało znaczący wpływ na rozwój doktryny.
Podstawy radzieckiej doktryny sformułowano w oparciu o prace Lenina. Według jego koncepcji dopiero, gdy wszystkie kraje osiągną komunizm, może zostać wyeliminowana wojna. Wraz z nastaniem światowego komunizmu, zniesieniem podziału społeczeństwa na klasy, znikną przyczyny wojen i zapanuje światowy pokój. Lenin określił wojnę jako politykę „prowadzoną za pomocą innych środków”, która jest ściśle związana z systemem politycznym państwa.
Częściowej rewizji doktryny wojskowej dokonał dowódca Armii Czerwonej Michaił Frunze. Stworzył on obowiązującą w ZSRR definicję doktryny wojennej, głosząca, że „jednolita doktryna wojenna jest to przyjęta w armii danego państwa nauka, która ustala charakter budownictwa sił zbrojnych kraju, metody wyszkolenia bojowego wojsk, dowodzenie nimi w oparciu o panujące w państwie poglądy na charakter stojących przed nim zadań wojskowych i na sposobie ich rozwiązywania”.
W latach 1924-1925 Frunze przeprowadził niezgodne z dotychczasową doktryną radziecką reformy w Armii Czerwonej (komisarze polityczni zostali przekształceni w zastępców dowódcy bez prawa dowodzenia). Uważał, iż należy stworzyć doktrynę wojenną, która sterowałaby państwem także w okresie planowania. Doktryna militarna powinna składać się z dwóch części:
politycznej, czyli zniesienia kapitalizmu i zwycięstwa światowego komunizmu. By to osiągnąć każdy obywatel radziecki powinien uważać swój kraj za: „oblężoną twierdzę”
technicznej wiążącej się z uzbrojeniem, strukturą sił zbrojnych, wyszkoleniem oraz przygotowaniem do wojny. Wszystkie inne potrzeby państwa powinny być podporządkowane zbrojeniu i wyposażeniu armii, jako środkom niezbędnym do prowadzenia przyszłych wojen.
Według Frunzego wojny będą działaniami społeczeństw zorganizowanych, prowadzonymi przez rządy. Rządy muszą zaplanować działania wojenne na długo przed rozpoczęciem wojny.
Po śmierci Frunzego w roku 1925, doktrynę radziecką udoskonalał profesor Akademii Armii Czerwonej Joachim Wacetis. Podzielał on poglądy Lenina i Clausewitza, iż siły zbrojne to narzędzie rządu służące do rozwiązywania spraw międzynarodowych. Stwierdził także, że głównym celem doktryny wojennej jest powszechne rozumienie spraw wojskowych.
Część polityczna doktryny opisywała wojnę jako walkę o charakterze rewolucyjnym, spowodowaną nie dającymi się pogodzić sprzecznościami klasowymi.
W roku 1929 wraz z rozpoczęciem pierwszego Planu Pięcioletniego rozpoczął się drugi etap kształtowania radzieckiej doktryny wojskowej.
By zaopatrzyć i wyposażyć Armię Czerwoną postanowiono stworzyć bazę przemysłową. Po analizie doświadczeń z I wojny światowej zrezygnowano z wojny pozycyjnej.
Stworzono doktrynę „głębokiej penetracji”. Była to doktryna ofensywna, uznająca za decydujące działania na tyłach wroga.
By sprostać potrzebom nowej wojny tworzono akademie wojskowe, które miały przygotować kadrę oficerską, powiększano oddziały pancerne i siły powietrzne, a w roku 1935 zreformowano Sztab Generalny.
Po dojściu Stalina do władzy plany z lat 20 i 30 nie zostały zrealizowane. Z powodu przeprowadzonej w latach 30 czystki w wojsku, armia została bez przywódców, nie przygotowana do zbliżającej się wojny światowej. Nieprzygotowanie potwierdzają porażki Armii Czerwonej w walce z Niemcami w 1941 roku.
II wojna światowa była kolejnym etapem formowania radzieckiej doktryny wojennej. Była to doktryna zaczepna, polegająca na głębokiej penetracji tyłów wroga. W czasie walk z Niemcami straty radzieckie stale się zwiększały, ponieważ niektórzy z dowódców zamiast wycofywać się ze swych pozycji, odpowiadali atakiem.
ZSSR zostało zmuszone do porzucenia doktryny ofensywnej.
Stalin zadekretował pięć czynników operacyjnych, które traktowane miały być jako prawo:
trwałość tyłów
morale wojska
ilość i jakość dywizji
uzbrojenie armii
umiejętności decyzyjne kadry wojskowej
Za najważniejszy czynnik uznano zdolność organizacyjną, siłę armii stanowiły natomiast wojska lądowe, którym były podporządkowane wszystkie pozostałe służby. Siły lądowe miały zapewniać ochronę interesów radzieckich.
Następnej modyfikacji radzieckiej doktryny dokonano po śmierci Józefa Stalina. Wpływ na zmianę doktryny miało również pojawienie się broni nuklearnej oraz technologii rakietowej. Dzięki możliwości użycia broni masowego rażenia całkowicie zmieniły się zasady prowadzenia działań wojennych. Pogląd Lenina, że wojna jest nieuchronna, w przypadku, gdy dysponowano bronią jądrową, sugerował, że ludzkość czeka zagłada. Zmodyfikowano, więc pojęcie wojny. Wojska lądowe straciły swoje decydujące znaczenie, najważniejsza była broń rakietowa, i to jej zostały podporządkowane wszystkie pozostałe siły.
Partia komunistyczna ogłosiła swoją wyłączność na formułowanie doktryny. Nowo sformułowana doktryna, zawierająca również dwie strony: polityczną i techniczną, obowiązywała w Związku Radzieckim przez następne 30 lat.
Założenia i zadania nowej doktryny sformułował i przedstawił w swojej monografii „Strategia wojskowa” marszałek Wasilij Sokołowski. Zadania te obejmowały:
ocenę polityczną przyszłej wojny
stosunek państwa do wojny
określenie natury przyszłej wojny
ekonomiczne i polityczne przygotowanie kraju do wojny
organizację i przygotowanie sił zbrojnych
metody prowadzenia wojny
Przyszła wojna miała polegać na atakach rakietowych mających zniszczyć ośrodki nuklearne oraz najważniejsze militarne, polityczne i ekonomiczne obiekty wroga. Dodatkowo ataki miały załamać wolę przetrwania przeciwnika.
O wyniku wojny decydować miała jej pierwsza, początkowa faza oraz zdolność do szybkiego i skutecznego odparcia niespodziewanego ataku.
Doktryna przewidywała wspólne działania wszystkich służb na przestrzeni setek kilometrów. Siłą decydująca była jednak broń rakietowa. Uchronienie ludzkości przed nuklearnym atakiem było zasadniczym zadaniem doktryny. Podstawowym założeniem stało się ponownie przekonanie, że imperializm szykuje atak na ZSRR. Podporządkowano temu koncepcję o konieczności rozbrojenia imperializmu.
Trzonem politycznej części doktryny stała się filozofia, na nowo zwrócono się ku naukom Lenina. Wojna mogła rozpocząć się w wyniku ataku nuklearnego, lub, gdy konflikt lokalny przerodzi się w wojnę globalną.
Doktryna wyróżniała trzy typy wojen:
lokalne
światowe
wyzwolenia narodowego
Mogły być one definiowane jako sprawiedliwe i niesprawiedliwe, wojny lokalne i światowe uznano za imperialistyczne, więc niesprawiedliwe. Wojny wyzwolenia narodowego były wojnami komunistycznymi, sprawiedliwymi. Koncepcja ta przekształciła się w doktrynę „ rozszerzonej natury Armii Radzieckiej”.
Strona techniczna doktryny wprowadzała zmiany w uzbrojeniu i wyposażeniu armii, w której najważniejszą rolę odgrywać miała broń nuklearna. Należało stworzyć także wielomilionowe armie, gotowe do walki, bez względu na fakt posiadania rakiet z głowicami-nuklearnymi.
Kolejne, choć niewielkie, zmiany w doktrynie wojskowej nastąpiły w latach 60. Pierwsza zmiana wywołana była przez kryzys kubański w roku 1962, gdy oba mocarstwa znalazły się na granicy globalnej wojny termojądrowej. Pokojowe rozwiązanie konfliktu spowodowało, że przywódcy Związku Radzieckiego przestali wierzyć w masową zagładę jako nieuchronny skutek konfliktu nuklearnego.
Mimo iż nie użyto broni jądrowej, jej arsenały wciąż rosły. Doktryna „odstraszania nuklearnego” głosiła, że żadna ze stron konfliktu nie odważy się przeprowadzić uderzenia jądrowego w obawie przed zmasowanym kontratakiem. Mimo iż posiadanie tak ogromnych zapasów broni nuklearnych nie było konieczne głowic było coraz więcej.
Dalszą przyczyną zmian było osiągnięcie parytetu uzbrojenia z Zachodem. Wzrosło poczucie bezpieczeństwa ZSRR, który zaczął się skłaniać ku traktatom rozbrojeniowym. W 1972 roku USA i ZSRR podpisały Porozumienie o ograniczeniu broni strategicznej- Układ SALT I. Odprężenie w wzajemnych stosunkach sowieci traktowali jako możliwość do rozszerzania komunizmu w sposób pokojowy.
Dodatkowo zbyt wysokie wydatki na obronę przyczyniły się do trudności ekonomicznych kraju w latach 70 i 80.
Mimo fazy odprężenia w Europie Wschodniej stacjonowały liczne oddziały Związku Radzieckiego oraz Układu Warszawskiego.
Ważne znaczenie dla rozwoju radzieckiej doktryny wojennej miały wydarzenia w Czechosłowacji, i dokonana w tym kraju interwencja wojsk Układu Warszawskiego. W przemówieniu wygłoszonym 12 XI 1968 roku Sekretarz Generalny KPZR Leonid Breżniew stwierdził, iż Związek Radziecki ma prawo interweniowania w celu utrzymania komunistycznych rządów nawet przy użyciu siły zbrojnej. Doktryna ograniczała suwerenność państw członkowskich Układu Warszawskiego na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej.
W roku 1974 pojawiło się pojęcie „wysuniętych sił zbrojnych”. W celu wspierania interesów komunizmu rozpoczęto rozwijać front za granicą. Powiększono siły marynarki wojennej oraz transportu powietrznego, które zdolne byłyby przenieść oddziały wojsk do najbardziej odległych części Związku Radzieckiego.
W latach 80 Związek Radziecki zapewniał, iż doktryna radziecka nie ma ofensywnego charakteru. Mimo to, Breżniew wciąż wskazywał na wzrost agresywności Zachodu wobec świata komunistycznego. Radziecka interwencja zbrojna na Afganistan była zaprzeczeniem obronnego charakteru doktryny.
Charakter obronny doktryny podkreślał także wybrany na Sekretarza Partii w 1985 roku Michaił Gorbaczow. Na XXVII zjeździe partii przedstawił niezawodny, parytet wojskowy, ograniczający agresywne plany imperializmu i możliwość rozpętania wojny nuklearnej przez Zachód. Gorbaczow propagował ograniczenie potencjału militarnego państw. Radziecka doktryna była ściśle obronna i nie dopuszczała przemocy przy rozwiązywaniu konfliktów, a podstawowym zadaniem sił zbrojnych miało być zapobieganie wojnie.
W roku 1990 opracowano nowy projekt doktryny wojennej, nie został on jednak nigdy wprowadzony w życie. Powodem zmian były napięcia między Związkiem Radzieckim a Europą Wschodnią, a szczególnie z Wschodnimi Niemcami. Swoje odbicie w doktrynie miały także napięcia w Związku Radzieckim spowodowane wprowadzeniem polityki pierestrojki i głasnosti. Projekt doktryny był stworzony przez zasłużonych wojskowych i przywódców partyjnych opornych na zmiany i nowy styl myślenia generalnego sekretarza.
Sukcesorem rozwiązanego 25 grudnia 1991 roku Związku Radzieckiego została Federacja Rosyjska. Rozpoczęto kreowanie nowej doktryny, była ona wyrazem doświadczeń radzieckich oraz wpływów, którym w przeszłości podlegała radziecka doktryna wojenna.
Mimo to należy pamiętać, że nawet najlepsza doktryna wojenna nie gwarantuje zwycięstwa, czego doskonałym przykładem jest Związek Radziecki. Pomimo zmian w radzieckiej doktrynie wojskowej, stosownych do kolejnych faz zimnowojennego konfliktu, nie przyniosła ona zwycięstwa ZSRR.
Bibliografia:
Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, red. Cz. Mojszewicz, Wrocław, 2003.
Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, redakcja naukowa Davis B. Bobrow, Edward Haliżak, Ryszard Zięba, Warszawa 1997.
Włodzimierz Malendowski, Zimna wojna : sprzeczności, konflikty i punkty kulminacyjne w radziecko-amerykańskiej rywalizacji, Poznań 1994.