KONFLIKT MOTYWACYJNY,
konflikt psychiczny wywołany jednoczesnym występowaniem co najmniej dwóch nie dających się pogodzić potrzeb (motywów), zarazem pobudzających i hamujących działanie jednostki. Można wyróżnić trzy typy sytuacji konfliktowych: gdy dwa cele o jednakowym stopniu atrakcyjności wykluczają się wzajemnie (konflikt dążenie-dążenie); gdy nie jest możliwe jednoczesne uniknięcie dwóch sytuacji o wartości ujemnej, co zmusza do wyboru jednej z nich (konflikt unikanie-unikanie) - charakterystyczne w tej sytuacji jest narastanie stopnia nieatrakcyjności wybranego celu w miarę zbliżania się do niego, co powoduje tendencję do jego odrzucenia i wyboru celu przeciwnego; gdy ten sam obiekt wzbudza zarazem tendencje do dążenia i unikania (konflikt dążenie-unikanie) - w miarę zbliżania się do takiego celu szybciej rośnie siła tendencji unikania niż dążenia.
KONFLIKTOWE ZACHOWANIE,
biol. zachowanie wywołane pobudzeniem 2 antagonistycznych reakcji popędowych (np. strachu i wściekłości) podczas konfrontacji 2 osobników tego samego gatunku; może prowadzić do tzw. przerzutowych działań lub zachowań ambiwalentnych (np. wyrażanie groźby przez przestraszonego psa lub kota).
PRZERZUTOWE DZIAŁANIE,
biol. forma konfliktowego zachowania się, która jest symulacją zachowania instynktowego, nieadekwatnego do danej sytuacji; np. dziobanie nie istniejących ziaren przez walczące ze sobą koguty.
PSYCHODRAMA,
metoda diagnozy i terapii zaburzeń psychicznych wprowadzona przez J.L. Moreno, polegająca na improwizowanym odgrywaniu udramatyzowanych zdarzeń, sytuacji, w których ujawniają się autentyczne przeżycia, konflikty i postawy biorących w nich udział pacjentów; jedna z form psychoterapii grupowej; może być stosowana także w rozwiązywaniu trudnych, konfliktowych sytuacji interpersonalnych.
PSYCHOTERAPIA,
metoda leczenia zaburzeń psychicznych, gł. nerwic i zaburzeń osobowości, polegająca na stosowaniu odpowiednio zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych; w zależności od przyjętych założeń teoretycznych, dotyczących mechanizmów powstawania zaburzeń, psychoterapia może być ukierunkowana np. na udzielanie pacjentowi pomocy w zrozumieniu i rozwiązywaniu jego konfliktów emocjonalnych (psychoanaliza, kierunki psychodynamiczne), na uczenie go określonych zachowań i wygaszanie innych (terapia behawioralna), korygowanie błędów w jego sposobie myślenia i odbierania świata (terapia poznawcza), na bezwarunkową akceptację i stwarzanie atmosfery bezpieczeństwa, która ma sprzyjać wzmocnieniu wewnętrznych sił i integracji osobowości pacjenta (podejście fenomenologiczno-egzystencjalne), na zmianę funkcjonowania rodziny pacjenta (podejście systemowe, zakładające, że zaburzenie jednostki jest jedynie objawem zaburzeń systemu, który tworzy rodzina); w procesie psychoterapii stosuje się różne techniki (werbalne i niewerbalne); obok psychoterapii indywidualnej - psychoterapię grupową, która wykorzystuje wzajemne interakcje pacjentów-członków grupy.
WGLĄD,
psychol.:
1) olśnienie, iluminacja nagłe odnalezienie rozwiązania, zrozumienie problemu; jeden z etapów procesu rozwiązywania problemów lub jeden z mechanizmów uczenia się, przeciwstawny uczeniu się przez próby i błędy;
2) w psychoanalizie - uświadomienie sobie, odkrycie przez pacjenta wypartych do podświadomości konfliktów i motywów, które doprowadziły do powstania objawów nerwicowych; szerzej - zdolność uświadamiania sobie i rozumienia własnych przeżyć, reakcji, motywów postępowania, umożliwiająca pełniejszą nad nimi kontrolę.
MOTYWACJA,
psychol. proces regulacji psychicznej uruchamiający zachowanie jednostki, nadający mu energię i ukierunkowujący je na osiągnięcie celu; stan wewnętrznego napięcia pobudzający jednostkę do działania, w wyniku którego dochodzi do redukcji tego napięcia; także względnie trwała tendencja do działania w określonym kierunku; może mieć charakter świadomy lub nieświadomy.
BODZIEC,
podnieta, fizjol., psychol. każdy czynnik środowiska zewnętrznego lub powstający wewnątrz organizmu wywołujący pobudzenie narządów czuciowych - receptorów; w zależności od rodzaju receptora bodźce dzielą się na: wzrokowe, słuchowe, dotykowe, bólowe i inne; bodźce wywołują określoną reakcję (np. cofnięcie ręki pod wpływem bólu) albo specyficzną formę zachowania (np. ucieczkę zwierzęcia na widok drapieżnika); w zależności od charakteru bodźca rozróżnia się bodźce fizyczne i chemiczne, np.: dźwięki, prąd elektryczny, energia mechaniczna, światło, ciepło, kwasowość, zmiany stężenia elektrolitów, substancje czynne wydzielane na zakończeniach nerwowych, hormony.
SUBLIMACJA, psychol.
pojęcie wywodzące się z psychoanalizy S. Freuda, oznaczające zjawisko polegające na przesunięciu energii nieakceptowanego popędu (emocji, motywu) z celu pierwotnego na inny, zastępczy obiekt lub czynność jednoznacznie społecznie aprobowane; sublimacji podlega gł. motywacja seksualna i agresywna; wiele społecznie cenionych form aktywności, takich jak twórczość artystyczna, naukowa, działalność polityczna, mają swe źródło, zdaniem psychoanalityków, w sublimacji pierwotnych popędów.
ZACHOWANIE,
zachowanie się, psychol. jedno z podstawowych pojęć psychologii; w najszerszym znaczeniu - każda dająca się obserwować reakcja na bodźce z otoczenia lub ogół reakcji i ustosunkowań organizmu żywego do środowiska. Zachowanie się człowieka jest zorganizowane na trzech poziomach. Najniższy, charakterystyczny także dla zwierząt, obejmuje wrodzone, wspólne dla całego gatunku, sztywne, o stałych programach reakcje na stabilne cechy środowiska, nie wymagające gromadzenia informacji i wywoływane przez określone mechanizmy spustowe. Na tej podstawie rozwija się drugi poziom - zapewniający indywidualne przystosowanie do zmiennych cech środowiska; obejmuje on powstające w wyniku doświadczenia związki S-R (bodziec-reakcja) takie, jak odruchy warunkowe i nawyki. Zachowania te cechuje duża plastyczność dzięki pamięci, która przechowuje informacje o sukcesach i porażkach (pozytywnych i negatywnych następstwach określonych zachowań). Poziom ten stanowił główny przedmiot badań przedstawicieli psychologii behawiorystycznej. Ich badania, rozwijane w ramach trzech paradygmatów warunkowania: klasycznego (I.P. Pawłow), instrumentalnego (E. Thorndike) i sprawczego (B.F. Skinner), były prowadzone gł. na różnych gatunkach zwierząt. Interpretacja rezultatów uzyskanych w precyzyjnie kontrolowanych warunkach była prosta i miała walor dużej ogólności. Można ją było zastosować do tej części zachowania się człowieka, która opiera się na indywidualnym uczeniu się. Powstało wiele teorii tego procesu, a także nadzieja na zbudowanie spójnego systemu wiedzy psychologicznej jako wiedzy o zachowaniu się człowieka, opartej na obiektywnych badaniach. Uwzględnienie specyfiki ludzkiego zachowania wymagało jednak wprowadzania do tych teorii nowych hipotez. Aby wyjaśnić zachowania werbalne człowieka (posługiwanie się mową) Pawłow przyjął, że mózg człowieka dysponuje tzw. drugim układem sygnałów. Z kolei C.L. Hull założył, że podstawową funkcją niektórych reakcji (np. liczenia) nie jest powodowanie zmian w otoczeniu, lecz dostarczanie podmiotowi sygnałów (również w formie symboli) do wykonania innych reakcji; próbował on także uwzględnić pozabiologiczną motywację człowieka przez odwołanie się do pojęcia popędów wtórnych, które są wyuczone (jak np. potrzeba osiągnięć lub skąpstwo). E.Ch. Tolman oparł swoją teorię na schemacie S-O-R (O oznacza w tej formule organizm filtrujący docierającą doń stymulację) i wprowadził pojęcie zachowania celowego, czyli interakcji między organizmem a środowiskiem ukierunkowanej na osiągnięcie pewnego stanu rzeczy dzięki spostrzeganiu nie tylko pojedynczych sygnałów, lecz także ich układów mających dla organizmu określone znaczenie. Zachowanie takie nazwał molarnym w odróżnieniu od molekularnego, składającego się z prostych reakcji ruchowych i wydzielniczych. Wzbogacone w ten sposób behawiorystyczne teorie zachowania różnicowały się, tracąc na spójności i ścisłości. Mimo to znalazły wiele zastosowań w różnych dziedzinach psychologii, a B.F. Skinnerowi pozwoliły rozwinąć behawiorystyczną utopię społeczeństwa sterowanego przez idealnie zaprogramowane środowisko według zasad inżynierii behawioralnej. Specyfiką ludzkiego zachowania zajęli się w latach 60. teoretycy opisujący je w kategoriach czynności. Wyróżnili oni trzeci poziom organizacji czynności. Wyróżnili oni trzeci poziom organizacji zachowania, wprowadzając nową interpretację zachowania celowego; charakteryzuje się ono tym, że zmierza do określonego wyniku (przekształcenia stanu aktualnego rzeczywistości w różny od niego stan końcowy), jest regulowane przez proces przetwarzania informacji i kontrolowane przez sprzężenie zwrotne, pozwalające na ciągłe dostosowywanie jego przebiegu do zmieniających się warunków; nie stanowi ono prostego przeciwieństwa zachowania reaktywnego (wyznaczanego przez bodźce z otoczenia), zawiera bowiem wiele elementów odruchowych i nawykowych, podporządkowanych jednak realizacji celów. Osobnym problemem jest geneza tych celów oraz ich organizacja. Najogólniej można powiedzieć, że są one określone przez cechy osobowości człowieka, jego wiedzę, system wartości, postawy społeczne, wzorce kulturowe, a także doraźne czynniki, takie jak np. stan fizjologiczny.
STRES,
psychol. stan obciążenia systemu regulacji psychicznej wywołany wymaganiami środowiska; powstaje w sytuacjach zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań, wartości; u człowieka w stanie stresu pojawiają się reakcje przystosowawcze, korekcyjne i obronne, występują zmiany w przebiegu procesów poznawczych, w sferze emocji, motywacji i w zachowaniu się; długotrwały stres może prowadzić do głębokich zaburzeń w funkcjonowaniu człowieka, a także w pracy jego organizmu (choroby psychosomatyczne).
WPAJANIE, wdrukowanie, imprinting,
biol. rodzaj bardzo szybko zachodzącego nieodwracalnego uczenia się zwierząt, prowadzący do powstania więzi z innym osobnikiem (np. matką) lub np. z elementami środowiska życia (terytorium).
POPĘD,
psychol. wewnętrzny, biologicznie uwarunkowany mechanizm motywacyjny, uruchamiający zachowania prowadzące do zaspokojenia określonej potrzeby organizmu; np. popęd głodu, popęd płciowy, popęd bólu (wyzwalający zachowania zmierzające do uniknięcia bodźców bólowych).
OBRONNOŚĆ PERCEPCYJNA,
psychol. selektywność spostrzegania spowodowana czynnikami emocjonalnymi i motywacyjnymi; nieświadome pomijanie lub błędne spostrzeganie bodźców nieprzyjemnych, zagrażających lub stanowiących społeczne tabu.