Motyw cierpienia w literaturze. Omów zagadnienie odwołując się do przykładów z różnych epok.
Chcąc mówić o cierpieniu, trzeba zadać sobie pytanie, czym ono jest? Słownik języka polskiego definiuje „cierpienie” jako ból, mękę, męczarnię, dolegliwość, przykrość. Jednak te określenia nie oddają całkowicie znaczenia tego słowa. Bowiem każdy człowiek, w zależności od tego, jak silny jest psychicznie, ile przeszedł w swoim życiu, a nawet od jego sytuacji bytowej, czy nastroju inaczej je odczuwa i na nie patrzy. Cierpienie stanowi nieodłączny element ludzkiego życia. Ludzie cierpią z różnych powodów. Źródłem cierpienia może być niespełniona miłość, śmierć bliskiej osoby, samotność, tęsknota za ojczyzną, wojna, kataklizm, czy też ból fizyczny. Literatura dość obszernie zajmuje się tym tematem. W każdej z epok literackich można znaleźć utwór, albo chociażby wzmiankę o cierpieniu. Jest to ciekawy motyw, który zmusza do przemyśleń i refleksji nad sensem ludzkiego życia.
Już w mitologii greckiej pojawia się obraz cierpienia. Cierpienie jako poświęcenie dla dobra ludzkości jest doskonale ukazane w micie o Prometeuszu. Tytułowy bohater stwarza człowieka. Daje mu rozum, miejsce do życia. Jednak ludziom brakuje czegoś, co sprawi, że zaczną się rozwijać. Tym czymś okazuje się być ogień. Prometeusz wielkim poświęceniem, wykrada go, mimo zakazu bogów z kuźni Hefajstosa. Za nieposłuszeństwo i zdradę otrzymuje okrutną karę. Zostaje przykuty do skały Kaukazu. Codziennie przylatuje tam sęp, który wyjada mu wątrobę. Przekleństwem jest to, że ona odrasta na nowo. Tytan musi znosić wielkie męki i ból za to, że chciał, aby jego podopieczni mieli godne życie. Kara, która dotknęła Prometeusza, była konsekwencją jego miłości do ludzi i symbolem poświęcenia się dla nich. Osoba Prometeusza porównywana jest z Chrystusem. Syn Boży także znosił upokorzenia i wstyd dla dobra innych.
Literatura ukazuje również cierpienie będące następstwem po utracie kogoś bliskiego. Śmierć bliskiej osoby jest strasznym ciosem dla człowieka. Myślę, że w tym miejscu warto odwołać się do Trenów Jana Kochanowskiego. Poeta opisuje w nich przeżycia po śmierci ukochanej córeczki Urszuli. Nie może pogodzić się z jej odejściem. W swoich utworach zadaje mnóstwo pytań retorycznych. Chce wiedzieć, co jego dziecko robi po śmierci, gdzie się podziewa, czy jest jej dobrze, i czy jeszcze kiedykolwiek ją ujrzy. Te frapujące go wątpliwości najlepiej obrazuje „Tren X”. Cały wiersz składa się z pytań kierowanych przez zrozpaczonego ojca do zmarłej córki. Przytoczę teraz fragmenty na poparcie moich słów:
„Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi sie podziała?
W którą stronę, w którąś sie krainę udała?” ,
„Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości…”
„Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przede mną
Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną.”
Kochanowski nie wie, co dzieje się z jego ukochanym dzieckiem po śmierci. Trapi go to bardzo i prosi ją, aby w jakiś sposób ukazała mu się, aby on mógł zaznać spokoju sumienia.
Autor zaczyna wątpić w istnienie Boga, nieśmiertelność, filozofię. Wszystko, co ziemskie traci dla niego sens, a liczy się tylko wielka miłość do Urszulki. Poeta w Trenach ukazuje ją jako dziecko o wielkim talencie i niezwykłej, ciekawej osobowości. Pokażę to np. na fragmencie „Trenu VI”
„…Tęś nadzieję już po sobie okazowała,
Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając
Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając…”
Wyraźnie widać tutaj, że zaledwie 2 i pół letnie dziecko wg Kochanowskiego wykazywało już pewne zdolności poetyckie i muzyczne.
Strata córki wywołuje w nim fale goryczy, żalu, ale tez ogromnego cierpienia. Nie może pogodzić się z faktem, że jego maleństwo, nie zaznawszy przyjemności życia musiało odejść z tego świata.
Najwięcej utworów z motywem cierpienia powstało w epoce romantyzmu. Dominowało wtedy bowiem przekonanie, że tylko niespełniona miłość jest prawdziwa i tylko człowiek nieszczęśliwy, cierpiący potrafi zrozumieć życie. Jednym z utworów o tej tematyce jest książka Wolfganga Goethego Pt. „Cierpienia Młodego Wertera”. Bohater to młody mężczyzna o naturze romantyka. Czuje się niezrozumiany i odrzucony przez innych. Ucieka do własnego świata. Jego największym zmartwieniem i źródłem cierpień jest kobieta. Werter jest nieszczęśliwie zakochany w pięknej Lotcie. Jego miłość nie tylko nie tylko pozostaje nieodwzajemniona, ale jest nawet zakazana. Ukochana Wertera ma bowiem narzeczonego, którego darzy gorącym uczuciem. Młody romantyk nie może znieść myśli, że Lotta nigdy nie będzie należała do niego. Wiele ustępów w utworze pokazuje jak wielkie cierpienie sprawia bohaterowi ta miłość. Oto niektóre z nich:
„Pełne, gorące uczucie mego serca dla żywej natury, które dawało mi tyle rozkoszy, które mi świat otaczający w raj zamieniało, staje się teraz dla mnie nieznośnym dręczycielem, katującym duchem, który prześladuje mnie na wszystkich drogach.”
„Lotto, ja chcę umrzeć…Kiedy to czytać będziesz, grób pokrywał będzie martwe zwłoki człowieka, który do ostatniej chwili życia nie zaznał większej rozkoszy nad rozmowę z tobą.”
„Ach, ta pustka! Ta przeraźliwa pustka, którą tu czuję w mej piersi!”
Bardzo obrazowo i dosadnie widać, że ten młody człowiek nie radzi sobie z życiem i emocjami. Nie potrafi żyć bez ukochanej. Jedynym rozwiązaniem jakie widzi w tej sytuacji jest odebranie sobie życia. Popełnia więc samobójstwo, gdyż wierzy, że po śmierci złączy się za swoją muzą w niebie.
Podobne uczucia targają Stanisławem Wokulskim, bohaterem powieści Bolesława Prusa „Lalka”. Jest on wręcz obsesyjnie zakochany w damie z wyższych sfer - Izabeli Łęckiej. Ta dumna kobieta nie zwraca uwagi na zaloty Wokulskiego, gdyż nie dorównuje on jej statusem społecznym. Mimo, że jej majątek rodzinny jest bardzo mały, a ojciec bohaterki ma mnóstwo długów, to jej pych nie pozwala na związek z kimś z mieszczaństwa. Stanisław wszelkimi sposobami zabiega o jej względy (wykupuje nawet kamienice Łęckich) lecz, gdy przekonuje się, jak okrutna i bezwzględna jest Izabela zaczyna cierpieć. Traci sens życia, zapomina o wszystkich wokół, nic go nie interesuje. Uczucie do bohaterki jest tak silne, że popada w depresje. Z żalu i bólu próbuje popełnić samobójstwo. Zostaje jednak uratowany. Po tym zdarzeniu przekonuje się, że dalsze próby odnalezienia szczęścia w tym życiu i tak spełzną na niczym, więc po prostu usuwa się z niego. Jego dalsze losy są dla nas wielka zagadką. Autor nie wyjaśnia tej kwestii, chociaż podaje kilka możliwych scenariuszy. Tak więc Wokulski albo zginął pod gruzami Pasławskiego zamku, albo wyjechał do Paryża i tam robi karierę naukową lub po prostu wyemigrował z kraju i rozpoczął nowe życie. Której z tych wersji byśmy nie wybrali nie zmienia to faktu, że Stanisław całkowicie się załamał przez nieudany związek, a jego ból i cierpienie były ogromne.
Inny, bardziej tragiczny, obraz cierpienia widzimy w „Opowiadaniach” Tadeusz Borowskiego. Zbiór składa się z kilku historii, które opisują życie w obozie koncentracyjnym. Śmierć, cierpienie, ból, nienawiść są w lagrach na porządku dziennym. Ludzie umierają z głodu, przez tortury, ciężką pracę, a nawet popełniają samobójstwa, aby skrócić swoje cierpienia. Autor bardzo szczegółowo i obiektywnie opisuje warunki życia w takim miejscu. Zobrazuje to Państwu na przykładzie jednego z opowiadań. „Proszę Państwa do gazu” to historia młodego Polaka - Tomasza, więźnia, który jest zatrudniony do pomocy Niemcom w wszelakich sprawach związanych z rozładunkiem wagonów z żywnością, ubraniami, czasami także z ludźmi. Jego oczami widzimy okrutny i przerażający obraz codzienności w obozie. To, jak ludzie są obojętni na krzywdę innych, a nawet potrafią z niej czerpać korzyści (dzielenie się rzeczami Żydów). Wszechogarniający strach i niepewność jutra paraliżują wszystkich. Dowiadujemy się, że Żydzi są traktowani tutaj jak tania siła robocza, jednak kto z nich jest stary i słaby bezlitośnie wysyłany jest do komór gazowych. Bohatera jest strwożony tą sytuacją i boli go to, że nic nie może na to poradzić. Jego wytrzymałość psychiczna jednak też ma swoje granice. Dochodzi do sytuacji, w której młoda, piękna, całkowicie nieświadoma swojego losu kobieta, która za chwilę ma zostać zamordowana, pyta się Tadeusza, co się z nią stanie. On nie może i nie chce udzielić jej prawdziwej odpowiedzi na to pytanie. Po tym incydencie ucieka, a życie w lagrze toczy się dalej tym samym bezlitosnym trybem.
Kolejnymi, trafiającymi do serc czytelników opowiadaniami są „U nas w Auschwitzu..” ,czy też „Pożegnanie z Marią”. Wszystkie one opowiadają o okrucieństwach tamtych czasów i o bestialskim traktowaniu bliźnich. Pokazują, że codzienna walka o byt, o kawałek chleba sprawiają, że ludzie wyzbywają się wszelkich pozytywnych uczuć. Jedno, co łączy więźniów w obozach pracy, to ogromne, niespotykane nigdy wcześniej cierpienie, które popycha ich do czynienia okrutnych rzeczy, do których w innych warunkach nie byliby zdolni, np. do kradzieży, morderstw.
Podsumowując. Cierpienie jest nieodłącznym towarzyszem człowieka, swoistym synonimem człowieczeństwa. Kto z nas nie zna jego smaku?. A co gorsz kto z nas nigdy nie sprawił cierpienia bliźniemu?. Cierpimy, gdyż jesteśmy istotami, które łatwo można zranić zarówno psychicznie, jak i fizycznie. Ale to właśnie dzięki cierpieniu uczymy się patrzeć na świat z innej, nowej perspektywy, lepiej rozumieć innych, stajemy się bogatsi o nowe doświadczenia i wartości. Wpisane w nasze losy cierpienie może uszlachetniać, ale tez i złamać i zniszczyć. Nic więc dziwnego, że literatura, która bywa często zapisem naszej codzienności, chętnie powołuje się na ten motyw.