KONFLIKT W AFGANISTANIE
Historia Afganistanu
Państwo Afgańskie powstało w 1747 r., kiedy to po śmierci perskiego władcy Nadir Chana plemiona afgańskie ogłosiły swoją niepodległość. Głową państwa został, wybrany przez Loja Dżirga (międzyplemienną Wielką Radę) Achmed Chan z plemienia Durrami. Stolicą kraju stał się Kandahar, zwany wówczas Ahmadszahi. Ahmad Szah Durrami objął swoim zwierzchnictwem plemiona afgańskie, uzbeckie, huzarskie, turkmeńskie i plemiona Beludżów. Stworzył wielkie państwo rozciągające się od Charosanu na zachodzie po Pendżab i Kaszmir na wschodzie, Amu - darię na północy i Beludżystan na południu. Po jego śmierci doszło do wybuchu wojny domowej, która doprowadziła do powstania 4 niezależnych księstw: Kabulu, Kandaharu, Peszewaru i Heratu. Księstwa te ponownie zjednoczył Dost Mohammad Chan w 1826 r. Za jago panowania o kontrolę nad Afganistanem zaczęły rywalizować GB i Rosja. Skutkiem aspiracji brytyjskich do rozszerzenia swojej strefy wpływów były 3 wojny brytyjsko - afgańskie. Ich skutkiem było utracenie przez Afganistan znacznej części terytorium oraz wyznaczenie linii Duranda (dzisiejsza granica afgańsko - pakistańska), a także zakreślenie ostatecznych granic państwa.
Upadek ostatniego króla
Przez kolejne dziesiątki lat Afganistan był obszarem ciągłych konfliktów i walk plemiennych aż do XX w. W 1933 r. władzę w kraju przejął Mohammad Zahir Szah, który pozostaje królem przez 40 lat. W 1953 r. dochodzi do bezkrwawego przewrotu pałacowego, w wyniku którego władzę w kraju - jako premier rządu - przejmuje kuzyn króla Mohammad Daud. Król nie zostaje jednak zdetronizowany, utrzymuje się na tronie jeszcze przez kolejnych 20 lat. Duad chcąc unowocześnić gospodarkę nawiązuje współpracę z ZSRR zaciągając 100 mln$ długu oraz kolejne 25 mln$ na modernizację armii. W wyniku kryzysu ekonomicznego, spowodowanego walkami między Afganistanem a Pakistanem o Pasztunistan, Daud w 1963 r. podał się do dymisji. Monarcha Zahir Szah objął ster władzy we własne ręce, stopniowo zmierzając do przekształcenia ustroju politycznego w monarchię konstytucyjną, doprowadzając do legalizacji partii politycznych i pierwszych w historii kraju wolnych wyborów w styczniu, roku 1965. Następne wybory odbyły się w roku 1969 i podobnie jak w poprzednich, zwyciężyły w nich formacje prorządowe i przywódcy największych klanów. W wyborach z roku 1969 miejsca w parlamencie uzyskali również komuniści afgańscy, wywodzący się z LDPA (Ludowo-Demokratyczna Partia Afganistanu). Byli wśród nich liderzy LDPA, tacy jak Babrak Karmal czy Hafizullah Amin. LDPA, od 1965 roku kierowana przez Nur Mohammeda Tarakiego, zyskała po wyborach silniejszą pozycję i zaczęła prowadzić antyrządową i antymonarchistyczną kampanię propagandową. Dotkliwa susza której następstwem była śmierć dziesiątków tysięcy ludzi a także eskalacja inspirowanych przez LDPA i wywiad radziecki KGB protestów społecznych i niepokojów doprowadziła w roku 1973 do zamachu stanu. Przywódcą zamachu był Mohammad Daud - mający duże poparcie radykalnych oficerów i części kierownictwa LDPA, który po 10 latach wrócił do politycznej gry. Król Zahir Szah, który w tym czasie przebywał na leczeniu we Włoszech został obalony. Po obaleniu króla proklamowano republikę - prezydentem został Muhammad Daud Chan. W skład rządu Muhammada Dauda weszło początkowo aż 7 ministrów należących do frakcji LDPA o umiarkowanym charakterze, Parczamu (Sztandar). W 1975 roku doszło do nieoczekiwanego zwrotu w polityce afgańskiej i odsunięcia komunistów od rzeczywistego wpływu na politykę międzynarodową państwa - Muhammad Daud zaczął zawierać umowy gospodarcze także z państwami zachodnimi, Iranem oraz Indiami.
Władza komunistów
Mimo iż współpraca z ZSRR trwała nadal, istniała istotna rozbieżność między Kabulem a Moskwą co do kształtu i wpływu ZSRR na politykę Afganistanu. Było to główną przyczyną kolejnego zamachu stanu (nazywanego też rewolucją kwietniową lub rewolucją saurską) z dnia 27.IV.1978 r., w wyniku którego prezydent Muhammad Daud i ok. 30 członków jego rodziny zostało zamordowanych. 30 kwietnia 1978 utworzono oficjalnie Demokratyczną Republikę Afganistanu - na czele utworzonego tego samego dnia rządu stanął Nur Mohammed Taraki, polityk komunistyczny wywodzący się z Chalku (Lud), radykalnej frakcji LDPA. W zaledwie kilka tygodni po przejęciu władzy przez komunistów w wielu regionach kraju doszło do ataku na przedstawicieli partii rządzącej, podejmowanych przez ugrupowania islamskie, złożone z bojowników nazywających siebie mudżahedinami.
Od 1978 roku marksistowski rząd prowadził politykę ścisłego sojuszu ze Związkiem Radzieckim, który jako pierwszy uznał nowe władze podpisując dwustronny układ o współpracy i wzajemnej pomocy. Nur Muhammad Taraki ogłosił jednocześnie wdrożenie programu radykalnych zmian społecznych, które w rezultacie miały doprowadzić do zniszczenia tradycji i przeobrażenia struktury społecznej. Postawiono na forsowną industrializację i laicyzację kraju bez liczenia się ze społeczno-gospodarczymi realiami i tradycjami. Mimo iż zlikwidowano zadłużenie gospodarstw wiejskich, obciążenie hipotek gruntowych i wprowadzono obowiązek edukacji dla dzieci, zastosowano jednocześnie masowy terror polityczny i agresywną kampanię antyreligijną. Wymierzony w przywódców religijnych terror, przejawiał się m.in. publicznym paleniem Koranu, mordowaniem islamskich duchownych imamów, czy eksterminacją całych klanów - reprezentujących głównie orientację szyicką. Ustanowiono także zakaz praktyk religijnych wszystkich wyznań, dotyczący także Żydów z Kabulu i Heratu. W grudniu 1978 r. Taraki podpisał w Moskwie układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR, który m.in. przewidywał udzielenie pomocy wojskowej w przypadku zagrożenia integralności terytorialnej której kolwiek ze stron. Represje afgańskich komunistów wywoływały zrozumiały społeczny sprzeciw, od marca 1979 protesty przerodziły się w antykomunistyczną rebelię o charakterze ogólnokrajowym, której głównym czynnikiem jednoczącym był islam. Czynnikiem inicjującym zbrojny sprzeciw była masakra w wiosce Kerala, w której afgańska armia wymordowała 1700 mieszkańców - całą ludność rozstrzelano a następnie ludzkie ciała zepchnięto spychaczami do dołów i zagrzebano. W krótkim czasie rebelianci dowodzeni przez Ismaela Chana (byłego oficera rządowej armii afgańskiej) opanowali miasto Herat, zabijając około 30 cywilnych i wojskowych doradców radzieckich wraz z rodzinami, członków i sympatyków LDPA oraz wszystkich ubranych w europejskie stroje, pozbawiono tym samym komunistyczny rząd realnego wpływu na sytuację w okolicznym rejonie.
Moment interwencji ZSRR
Moskwa zaniepokojona biegiem wydarzeń, zdecydowała się na interwencję zbrojną w nocy z 24 na 25 grudnia 1979 r. desantem wojsk powietrzno - desantowych na lotnisko w Bagram i w Kabulu. Wkrótce granicę rosyjsko - afgańską przekroczyły dwie dywizje 40 Armii, kierując się na Kabul, Herat i Kandahar. Wkroczenie wojsk radzieckich odbywało się za aprobatą afgańskiego rządu. 27 grudnia żołnierze radzieckiego Specnazu opanowali Kabul i zaatakowali pałac Tappa Tadżbegi, gdzie swoją siedzibę miał Amin, sekretarz generalny LDPA i przewodniczący Rady Rewolucyjnej. Hafizullah Amin został zastrzelony, a jego miejsce zajął wyniesiony przez Kreml Babrak Karmal z frakcji Parczam. Mudżahedini których liderami byli przywódcy islamskiego ruchu fundamentalistycznego zbiegli do Pakistanu za czasów rządów Dauda, rozpoczęli wojnę partyzancką z regularnymi oddziałami radzieckiej 40 Armii. Dla afgańskich bojowników z wielu państw świata, głównie z USA, Chin i państw arabskich, zaczęła spływać pomoc międzynarodowa w postaci pieniędzy i broni. Główną bazą mudżahedinów stał się pakistański Peszewar. Na terenach Pakistanu i Iranu powstało kilkaset obozów treningowych w których szkolono i uzbrajano mudżahedinów. Zimą i wiosną 1980 dywizje radzieckie przystąpiły do ofensywy wzdłuż granicy z Pakistanem, której celem było powstrzymywanie napływu mudżahedinów przybywających masowo z obozów szkoleniowych na świętą wojnę z niewiernymi. Rosjanie po pierwszych niepowodzeniach zdali sobie sprawę z nieprzydatności ciężkiego sprzętu w warunkach górskich, co bezwzględnie wykorzystywali partyzanci w licznych zasadzkach. Rosjanie w akcjach ofensywnych zaczęli zastępować czołgi powietrznym wsparciem helikopterów bojowych, które znacznie lepiej spisywały się w górskim terenie. Prowadzili skoordynowane uderzenia z jednoczesnym wykorzystaniem sił lądowych i powietrznych, wspartych desantem śmigłowcowym lub spadochronowym. Z kolei mudżahedini, którzy nie mieli szans w otwartym starciu z Rosjanami, opierali się na ruchomych gr. o strukturze kompanijnej, operując w określonych rejonach odpowiedzialności. Uprzedzani przez licznych informatorów uciekali w wysokie góry, gdzie przeczekiwali radzieckie ataki. Potem wracali i organizowali kolejne zasadzki w które wpadali rosyjscy żołnierze. Walki toczyły się na obszarach niemal całego kraju, jednak szczególnego znaczenia nabierały działania wojenne w dolinie Panczsziru, za względu na jej strategiczne położenie. Rozciągająca się na niespełna 200 km i szeraka na 2-3 km dalina stanowi swoistą bramę wjazdową do Kabulu. Stąd mudżahedini dokonywali wypadów na główną bazę lotniczą wojsk radzieckich w Bagram oraz na kluczowy fragment trasy komunikacyjnej, którędy transportowane było zaopatrzenie dla radzieckiego okupanta. Rosjanie wielokrotnie zapuszczali się do dliny wzdłuż rzeki Panczszir, jednak nigdy nie udało im się spacyfikować tego kluczowego dla przebiegu działań wojennych miejsca.
Brania jeńców nie praktykowała żadna ze stron. Pojmani mudżahedini byli przekazywani w ręce tajnej afgańskiej policji KhAD, która po okrutnych przesłuchaniach rozstrzeliwała ich lub wieszała. Natomiast mudżahedini pojmanych Rosjan rozstrzeliwali na miejscu z braku możliwości ich transportowania i żywienia. Do stałych praktyk należało rozcinanie brzucha pojmanemu i pozostawienie konającego własnemu losowi. Żołnierze radzieccy schwytani w okolicy wioski byli najczęściej kamienowani przez jej mieszkańców. Obie strony nie pozostawiały też rannych na polu walki, dobijając nie tylko przeciwników, ale czasami swoich towarzyszy.
Fazy konfliku
Dziewięcioletni okres walk wojsk ZSRR w Afganistanie można podzielić na trzy okresy - w latach 1979 do 1982 następowało zajmowanie kraju przez wojska radzieckie - na początku 1980 ich liczba wynosiła kilkadziesiąt tysięcy, a w późniejszym okresie osiągając poziom 104 000 żołnierzy. Rozlokowanie sił radzieckich podczas inwazji skoncentrowane było głównie wzdłuż granicy (obecnie granica z Tadżykistanem, Uzbekistanem i Turkmenistanem), oraz sieci dróg zbudowanych przez Rosjan jeszcze w latach siedemdziesiątych. Także w strategicznych miastach, takich jak Kandahar i Herat oraz w kluczowej dla komunikacji dolinie Panczsziru, leżącej w północno-wschodniej części kraju. Docelowo armia radziecka kontrolowała zaledwie 20 % terytorium Afganistanu.
Faza druga przypada na lata od 1982 do 1986 i jest to najcięższy okres walk, praktycznie wojny totalnej, cechujący się zastosowaniem przez wojska radzieckie wszelkiej możliwej broni - łącznie z napalmem i fosforem oraz mikrotoksynami rozpylanymi z samolotów i helikopterów. Stosowano także masowo broń ciężką; czołgi, działa dużego kalibru i helikoptery (głównie Mi-24) oraz bombardowania. Zrzucono z samolotów ok. 20 milionów min przeciwpiechotnych, także na tereny rolnicze aby uniemożliwić rolnikom uprawę ziemi. Mimo zastosowanego arsenału środków wojennych armia radziecka około roku 1986 zaczęła stopniowo tracić kontrolę nad Afganistanem, przyczyniło się do tego także wsparcie afgańskiego ruchu oporu przez CIA zgodnie z wcześniejszą decyzją amerykańskiego Kongresu, które dostarczało mudżahedinom duże ilości sprzętu wojskowego - w tym niezwykle skuteczne w walce z radzieckimi helikopterami, naprowadzane na podczerwień rakiety Stinger.
Ostatnia faza wojny to lata 1986 do 1989 podczas których następuje wycofywanie sił ZSRR z terytorium Afganistanu. Gorbaczowowi zależało nie tyle aby wygrać wojnę, lecz aby w zręczny sposób, z twarzą, wycofać się z Afganistanu, zachowując w Kabulu swoje wpływy. W kwietniu 1988 r. w Genewie zostało zawarte porozumienie o wycofanie wojsk radzieckich z Afganistanu. Sytuacja armii radzieckiej jednak była na tyle niekorzystna, iż w została praktycznie uwięziona w centrum kraju, gdyż mudżahedini przejęli kontrolę nad głównymi szlakami komunikacyjnymi wiodącymi na północ. Dopiero po zniszczeniu głównych dróg z użyciem rakiet Scud i Huragan oraz skutecznemu natarciu, armia radziecka zapewniła sobie bezpieczny transport do ZSRR. Ostatni żołnierz radziecki opuścił Afganistan 15 lutego 1989r.
W wyniku interwencji w Afganistanie armia radziecka straciła 14 453 żołnierzy oraz 469 685 zostało rannych i chorych. Po stronie afgańskiej zginęło ok. 1,5 mln Afgańczyków z czego 90% stanowiła ludność cywilna.
Okupacja radziecka obnażyła niewydolność gospodarki ZSRR i małą wartość bojową armii uważanej za niezwyciężoną. Wojna w Afganistanie wryła się tak głęboko w psychikę wojsk interwencyjnych, że do dnia dzisiejszego w społeczeństwie rosyjskim mówi się o „syndromie afgańskim”. Z jednej strony wiąże się to z haniebną porażką i nadszarpnięciem wizerunku radzieckiego supermocarstwa, z drugiej zaś z dalszymi losami kombatantów tej wojny, popadających w alkoholizm i narkomanię, żyjących na marginesie życia społecznego. Siły zbrojne ZSRR prowadziły wojnę nie do wygrania. Społeczeństwo rosyjskie niewiele wiedziało, co naprawdę działo się z ich żołnierzami w górach Afganistanu. Jedynym źródłem informacji były zawiadomienia o śmierci oraz ewakuacje medyczne rannych i chorych.
1