Z pozorów niezmienna cywilizacja starożytna Egiptu przetrwała prawie 3000 lat. Pozostały po niej imponujące zabytki, które wciąż wzbudzają zachwyt, takie jak piramidy, Sfinks czy grób Tutanchamona.
Egipt był kolebką jednej z wielkich cywilizacji świata starożytnego. Narodziła się ona w dolinie Nilu. Istniała już wtedy od kilku stuleci w Mezopotamii cywilizacja Sumerów, która bez wątpienia wywarła wpływ na rozwój wczesnego Egiptu. Jednakże podczas gdy Mezopotamia z powodu położenia była narażona na inwazje różnych ludów i obce wpływy, Egipt pozostawił we względnej izolacji odgrodzony od sąsiadów pustyniami. Odkąd egipska cywilizacja nabrała pełnego kształtu okazała się nader stabilna, konserwatywna, długowieczna, odporna na zmiany i obce wpływy niemal do samego kończ państwa faraonów. Zmiany oczywiście tam zachodziły, ale w tak powolnym tempie, że nawet starożytni uważali cywilizację egipską za tajemniczą i ponadczasową.
Grecki historyk trafnie określił Egipt jako dar Nilu. Ograniczyło się do wąskiego pasa, który ciągnął się w górę biegu rzeki, a rozszerzał dopiero na obszarze Delty, gdzie rzeka rozgałęzia się i kilkoma odnogami wpada do Morza Śródziemnego.
Początki cywilizacji:
W odróżnieniu od rzek Mezopotamii, w Nilu woda przybierała i opadała zgodnie z rocznym cyklem, regularnie też wylewała pozostawiając za każdym razem żyzne osady i napełnia kanały systemów irygacyjnych. Dzięki temu dolina Nilu była bardzo urodzajna, a zbierane tam plony wystarczyły nie tylko0 na wyżywienie rolników i ich rodzin, ale także utrzymanie rozbudowanej administracji i ludności miast oraz ludzi zatrudnionych przy pracach budowlanych prowadzonych na niespotykaną skalę.
Dzieje Egiptu starożytnego zaczynają się ok. roku 3000 p.n.e., kiedy król Górnego Egiptu (doliny) Menes (lub Narmer) podbił Dolny Egipt (deltę). Powstałe w wyniku podboju zjednoczone państwo egipskie przetrwało tysiące lat nietknięte, z wyjątkiem kilku krótkich okresów, a Menes stał się założycielem I z XXXIII egipskich dynastii. Ostatnia z nich dynastia greckich królów Ptolemeuszy, rządziła Egiptem do 30 r. p.n.e., kiedy to królowa Kleopatra popełniła podobno samobójstwo.
Żeby łatwiej uporządkować wiedzę o trzech tysiącach lat historii Egiptu faraonów, podzielono na trzy główne okresy Starego, Średniego i Nowego Państwa. Te okresy stabilizacji podzielone są latami kryzysów i obcych najazdów, które nazywa się umownie pierwszym, drugim i trzecim okresem przejściowym. Dokładne cezury wyznaczające początek i koniec każdego z okresów są przedmiotem dyskusji między historykami. Poza tym większość dat może być tylko przybliżona.
Okres panowania dwóch pierwszych dynastii wyróżnia się jako Wczesne Państwo (ok. 3000-2600 p.n.e.), które poprzedziło Stare Państwo. Nawet w tej wczesnej fazie rozwoju państwowości daje się już wyróżnić wiele trwałych elementów egipskiej cywilizacji. Król już wtedy był ucieleśnionym bóstwem, chociaż znany nam dobrze tytuł faraona (dosłownie „wielki dom”) pojawił się dopiero w okresie Nowego Państwa. Egipski system wierzeń był bardzo skomplikowany. Dużą rolę odgrywały wierzenia związane z życiem pozagrobowym. To one miały wpływ na wynalezienie różnych sposobów mumifikacji zwłok, które miały zapewnić wieczność odchodzącym z tego świata monarchom. Już w okresie Wczesnego Państwa duże znaczenie zdobyli sobie kapłani oraz liczna kasa kasta urzędnicza,
Stare Państwo:
W okresie Starego Państwa (ok. 2600-2150 p.n.) Egipt cieszył się największą stabilizacją, zapewniając bezpieczny rozwój bez obawy ingerencji z zewnątrz. To wtedy cywilizacja egipska uzyskała ostatecznie swoją dojrzałą postać, o czym świadczyły pierwsze królewskie grobowce z kamienia w postaci piramid. Słynna piramida schodkowa w Sakkarze zbudowana została dla Dżesera, władcy III dynastii, według planów monarszego kanclerza Imhotepa. Na poły legendarna postać pierwszego znanego z imienia architekta i uczonego była czczona jako opiekun pisarzy, a potem jako bóg, patron medycyny.
Największa z piramid została wzniesiona w Gizie dla władcy z IV dynastii Cheopsa. Piramidy orientowano precyzyjnie według stron świata. Te wielkie monumenty były bardziej triumfem genialnej organizacji pracy ogromnej liczby ludzi niż techniki.
Pod koniec Starego Państwa w siłę rosła arystokracja, osłabiając władzę centralną. W czasie pierwszego okresu przejściowego (ok. 1950-1785 p.n.e.) Egipt został podzielony przez kilka rywalizujących ze sobą, lokalnych dynastii, a piramidy i grobowce były dewastowane i grabione ze zgromadzonych w nich skarbów.
Średnie Państwo:
Ponowne zjednoczenie Egiptu dało początek tzw. Średniemu Państwu (ok. 1950-1785 p.n.e.). Stolica Egiptu została przeniesiona z Memfis do Teb w Górnym Egipcie. Pobliska Dolina Królów stała się miejscem pochówku w wykutych w skale grobowcach wielu władców, a w tebańskich dzielnicach Karniak i Luksor wznoszono imponujące świątynie i pomniki.
Egipska religia ukształtowała się w tym okresie. Wierzono, że na życie pośmiertne mogą liczyć nie tylko monarchowie, ale także zwykli ludzie, o ile odpowiednio się do tego przygotują. Prawdopodobnie z tym wiązał się nowy zwyczaj umieszczenia w grobach małych, drewnianych figurek żołnierzy, rzemieślników i sług czyli osób, które miały towarzyszyć zmarłemu w życiu pozagrobowym. Dzięki tym figurkom, zwanym szawabti, możemy dość dokładnie sobie wyobrazić jak wyglądało życie codzienne Egipcjan.
Późny okres Średniego Państwa to czas panowania silnych królów, którzy osłabili pozycję arystokracji, zrealizowali zakrojone na wielką skalę projekty systemów irygacyjnych oraz rozszerzyli egipskie wpływy podbijając na południu część Nubii. Potem jednak nastąpił kolejny kryzys w tzw. Drugim okresie przejściowym, którego kulminacją było panowanie na obszarze Dolnego Egiptu przybyłych z Azji Hyksosów.
Nowe Państwo:
Nowe Państwo (ok. 1570-1075 p.n.e.) to ostatnia epoka pomyślności i wielkości państwa faraonów. To również okres bezpowrotnie kładący kres egipski izolacji, gdy kraj został wciągnięty w konflikt Bliskiego Wschodu. Przyczynić się do tego mogli Hykosi. Od nich Egipcjanie nauczyli się nowych technik wojennych, zwłaszcza walk z koronnych rydwanów. Poza tym wypierając z kraju z nienawidzonych Azjatów, armie faraona dotarły do Syrii i Palestyny, co zapoczątkowało tworzenie imperium, którego granice zmieniły się w ciągu wieków.
To wszystko zmieniło nieco oblicze Nowego Państwa. Większe znaczenie zaczęto przykładać do chwały faraonów jako ziemskich zdobywców, mniej dopatrywano się w nich ucieleśnionych bóstw. Źródła historyczne mówią też o ożywianiu życia politycznego, w którym intrygi były stałą metodą walki o władzę. Jedną z najbardziej niezwykłych postaci tego okresu była kobieta, królowa Hatszepsut, którą wizerunki przedstawiają ze wszystkimi atrybutami władzy monarszej, nie wyłączając sztucznej bródki.
Następujący po sobie wojowniczy faraonowie rozszerzyli granice egipskiego impewrium aż po rzekę Eugrat. Szczyt potęgi osiągnął Egipt za Totmesa III (ok. 1479-1326 p.n.e.). Odkryte w Tell el Amarna archiwum zawierające korespondencję dyplomatyczną w postaci glinianych taqbliczek z czsów Amenhotepa III (ok. 1390-1353 p.n.e.) i jego następcy Amenhotepa IV, świadczy o szerokich kontaktach międzynarodowych, jakie władcy Egiptu utrzymywali z państwami i ludami wschodniej częsci basenu Morza Śródziemnego oraz Bliskiego Wschodu.
Jeden Bóg:
Faraon Amenhotep IV (ok. 1353-1336 p.n.e.) najbardziej znany jest z przeprowadzenia wielkiej reformy religijnej. Amenhotop ogłosił koniec tysięcy egipskich bóstw, w ich miejsce Egipcjanie mieli czcić jednego boga Atona będącego uosobieniem tarczy słonecznej. Faraon przyjął w związku z tym nowe imię Echnaton, zerwał z kapłanami z Teb i przyniósł stolicę do Amarna.
Motywy tych działań nie zostały do końca wyjaśnione. Część historyków widzi w Echnatonie pierwszego władcę w dziejach, który wprowadził uniwersalną religię monoteistyczną. Inni potępiają go jako nietolaryncyjnego fanatyka. Duży wpływ na reformę religijną miała prawdopodobnie żona faraona Nefertii (Nefretete). Nowy kult propagowano wykorzystując potężny aparat urzędniczy. Głoszono go za pomocą wyrytych w kamieniu inskrypcji i posągów. Władza faraona była na tyle silna, że noiwa religia nie spotkała się z otwartym sprzeciwem.
Echnatonowi przypisuje się brak troski o prestiż imperium. Podczas gdy faraon zajęty był reformą religijną, sprzymierzeńcy i wasale Egiptu musieli samotnie opierać się najazdom wrogów. Wiele powodów, m.in. przywiązanie do tradycyjnych wierzeń, mogło spowodować, że reforma religijna Echnatona skończyła się wraz z jego śmiercią. Imię faraona starannie usunięto ze wszystkich istniejących spisów władców egipskich. Zniszczono wszelkie inskrypcje i pomniki, które przypominały o faraonie-reformatorze.
Tutanchamon:
Te wszystkie działania podjęto w imieniu małego chłopca na tronie, zięcia Echnatona o imieniu Tuchanchaton. Dwór królewski przeniósł się z powrotem do Teb, a faraonowie pozbyli się Atona ze swoich imion. W ten sposób Tutanchaton stał się Tutanchamonem.
Tutanchamon wstąpił na tron mając zaledwie dziesięć lat i rządził tylko przez kilka lat (ok. 1332-1323 p.n.e.) Pochowany został w Dolinie Królów, gdzie jego grobowiec został przysypany gruzem w czasie budowy grobowca dla innego, puźniejszego faraona. Dzięki temu, podczas gdy wszyskie inne znane miejsca pochówku faraona zostały ograbione, grób Tutanchamona ocalał prawie nietknięty. Ponad trzy tysiące lat puźniej, w 1933 r., został odkryty przez angielskiego archeologa Howarda Cartera. W środku grobowca znaleziono skarby, które uczyniły z młodego Tutanchamona jednego z najsłynniejszych władców starożytnego Egiptu.
Wojowniczy faraonowie:
Egipt przez czły okres Nowego Państwa był zaangażowany w bliskowschodnie konflikty. Za zaczów wojowniczych faraonów takich jak Seti I (ok. 1290-1279 p.n.e.) i Ramzes II (ok. 1279-1213 p.n.e.) ponownie zyskał mocarstwową pozycję. Ramzes był także wielkim budowniczym. Za jego panowania powstały tak imponujące dzieła jak sala kolumnowa wielkiej świątyni w Karnaku czy zespół świątyni w Abu Simbel. Chełpliwe inskrypcje o własnych czynach i wielkie podobizny świadczą o wielkich ambicjach Ramzesa.
Jednakże wojny prowadzone przez Ramzesa II wyczerpały kraj. Wkrótce po jego panowaniu rozpoczął się długotrwały proces upadku państwa. W X w. p.n.e. po władzę w Egipcie sięgnęły obce dynastie z Libii. Nublii i wreszcie w drógiej połowie VII w. p.n.e. z Asyrii. Ostatnim wysiłkiem na rzecz imperialnej potęgi był podbój Syrii, zakończył się on jednak ostatecznie klęską w bitwie z wojsakami babilońskimi pod Karkemiszw 605 r. p.n.e., co oznaczało utratę przez Egipt całego imperium bliskowschodniego.
Koniec Egiptu faraonów:
W 525 r. p.n.e. Egipt stał się częścią imperium perskiego. Następnie kraj został podbity przez Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) Po śmierci Aleksandra władzę w Egipcie przejął jeden z jego generałów, Ptolemeusz, który założył gracką dynastię Ptolemuszy rządzącą do 30 r.p.n.e. W okresie ich panowania Egipt stawał się coraz bardziej częścią cywilizacji hellenistycznej.
Kres niepodległości Egiptu nastąpił wraz ze śmiercią Kleopatry. Cywilizacja egipska obumierała wypierana p[rzez kulturę grecko-łacińską. Ostatnie znane hieroglify pochodzą z 394 r.p.n.e. i można je uważać za ostatnie słowa, jakie zostały przekazane nam przez starożytnych Egipcjan.
WAŻNIEJSZE DATY:
Ok. 3000 p.n.e. - Egipt zjednoczony przez Menesa.
Ok. 2600-2150 p.n.e. - Stare Państwo.
Ok. 2400 p.n.e. - Wielka Piramida w Gizie.
Ok. 1950-1785 p.n.e. - Średnie Państwo.
Ok. 1785-1570 p.n.e. - Hykosi w Dolnym Egipcie.
Ok. 1570-1075 p.n.e. - Nowe Państwo.
Ok. 1353-1336 p.n.e. - Reforma religijna Amenhotepa IV (Echnatona).
Ok. 1279-1213 p.n.e. - Panowanie Ramzesa II, największy zasięg egipskiego imperium.
Druga połowa VII w p.n.e. - Podbój Egiptu przez Asyrię.
525 p.n.e. - Egipt częścią imperium perskiego.
323 p.n.e. - Aleksander Wielki w Egipcie.
323-30 p.n.e. - Panowanie dynastii Ptolemeuszy.