PSYCHOLOGICZNA PROBLEMATYKA ROZWOJU MŁODZIEŻY
okres młodzieńczy (18-24 lat), zwanym niekiedy okresem młodej dorosłości.
Rozwój poznawczy
Zmiany w zakresie czynności poznawczych uwidaczniają się w przejściu ze sposobu funkcjonowania w sferze konkretu do myślowego ujmowania tego, co abstrakcyjne. Zdolności te pozwalają na tworzenie planów, programów, ideałów, wykraczających poza ograniczenia czasoprzestrzenne oraz kondycję psychofizyczną danej osoby, co sprawia, że młodzież wkracza w świat znaków i symboli (Rydz 2005). Wraz z wiekiem pogłębia się także zdolność do analizy, syntezy, wzrasta refleksyjność oraz umiejętność formułowania i rozwiązywania problemów (Vasta i in. 1995; Kielar-Turska 2002), co przyczynia się do rozszerzenia systemu pojęć ogólnych o cechy abstrakcyjne. Sprawia to, że osoby w młodszych grupach wiekowych wiedzą np., czym jest ojczyzna, ujmując konkretne miejsce, które zamieszkują, o tyle w starszych tworzą definicje bardziej ogólne, w których podkreślają wspólny język, tradycję, zabytki kultury itp. (Por. Wadsworth 1998; Blair, Coles 2000).
W okresie młodzieńczym istotnym osiągnięciem w rozwoju poznawczym jest, oprócz funkcjonowania w sferze możliwości teoretycznej, ukształtowanie cech myślenia umożliwiających rozwiązywanie i nazywanie problemów, co przejawia się w relatywizmie poznawczym i myśleniu dialektycznym. Stąd też konstytuuje się bardziej realistyczne myślenie jednostki. Staje się ono narzędziem rozwiązywania zadań, które stają przed młodymi w związku z ich sytuacją osobistą i zawodową. Zauważa się także znaczny wzrost zdolności do analizy i syntezy, znajdujący odzwierciedlenie w wielostronnym ujmowaniu otaczającej rzeczywistości. Sprzyja to, zwłaszcza u młodzieży w wieku 24 lat, dzięki procesom decyzyjnym, uwzględniającym wiele aspektów, możliwości dostrzeżenia różnych rozwiązań tego samego problemu (Gurba 2000).
Rozwój umysłowy zmierza w kierunku postformalnych struktur poznawczych, które cechuje wyjście poza stricte logiczne rozumienie rzeczywistości. Młody człowiek wykształca stopniowo heurystyczne (otwarte) sposoby radzenia sobie z problemami (Rydz 2006). Stąd też coraz częściej polemizuje z otaczającą rzeczywistością, zastanawiając się jednocześnie nad prawami, które nią rządzą (Trempała 1989; 2002).
Wytrwała koncentracja uwagi na jednym przedmiocie oraz bardziej obiektywna i kontrolowana percepcja otoczenia, sprzyjają zdolności twórczego i krytycznego myślenia, Młodzi dorośli nabierają większych skłonności do refleksji, są także bardziej niezależni w wydawaniu własnych opinii i sądów (Feldman 2004; Niemirowski 2008).
Obserwacja zachowania pozwala na sformułowanie tezy mówiącej o występowaniu początków mądrości, przejawiającej się w krytycznym, a zarazem odpowiedzialnym stosunku wobec samego siebie, a także w relacji do innych, zdolności dostrzegania odmiennych niż własny punkt widzenia, racjonalizacji działań i przewidywania ich skutków, stawianiu pytań i poszukiwaniu na nie odpowiedzi oraz w wyważonym ujmowaniu rzeczywistości (Rydz 2006; Lerner 2008).
Rozwój emocjonalny
Równolegle do przemian w zakresie czynności poznawczych następują przeobrażenia w sferze emocjonalnej, zmierzające w kierunku osiągnięcia większej dojrzałości. Wyraża się ona w autentyzmie życia uczuciowego, co zakłada nie tylko prawdziwość, lecz także adekwatne odniesienie uczuć do rzeczywistości.
Przy zaistnieniu optymalnych okoliczności rozwojowych jednostka w wieku młodzieńczym osiąga dojrzałość emocjonalną, którą charakteryzuje bardziej świadoma kontrola uczuć. Reakcje emocjonalne stają się subtelniejsze i mniej gwałtowne, skutkiem czego przeżywane konflikty mają łagodniejszy przebieg. Uczucia ulegają stabilizacji, nabierając indywidualnego wyrazu i wraz z wiekiem stają się coraz bardziej subtelne. Mają one także znaczny udział w podejmowaniu ważnych decyzji życiowych, zwłaszcza w wymiarze pracy zawodowej, jednakże ich nie determinują. (Por. Glover 1996).
Rozwój społeczny
W okresie młodzieńczym następują przeobrażenia, które uwalniają młodego człowieka od koncentracji na sobie i ukierunkowują na kwestie społeczne, czego konsekwencją jest dokonywanie wyboru drogi życiowej, partnera życiowego, wchodzenie w rolę ojca/matki, finalizowanie edukacji, rozpoczęcie pracy zawodowej, działalność społeczna, afiliacja z określoną grupą społeczną. Najbardziej istotnym zadaniem tego okresu jest osiągnięcie zdolności do intymnych relacji z bliską osobą i podjęcia za nią odpowiedzialności (Havighurst 1981). Gotowość do nawiązywania głębokich więzi w atmosferze wzajemnej szczerości powoduje kształtowanie się poczucia „my”. Troska o dobro drugiego zaczyna obejmować coraz szersze otoczenie, co ma odzwierciedlenie w nawiązywaniu relacji wzajemności z innymi (Gurba 2000).
W omawianym okresie kształtowana jest także zdolność do głębszego zaangażowania się w realizowanie zadań związanych z przyjętym systemem aksjologicznym, przy czym zadania te są bardziej realistyczne - mają cechy większej trwałości, spójności i odpowiedzialności, niż to miało miejsce w okresie adolescencji.
Rozwój moralny
Ujmując zmiany w rozwoju moralnym, stwierdza się, iż następuje przejście z poziomu konformizmu do autonomii moralnej, której towarzyszy uwewnętrznienie i uznanie za własne większości zasad i norm moralnych (Kielar-Turska 2002). Istotę rozwoju moralnego stanowi opanowanie siebie, nie tylko poprzez powstrzymywanie się od niepożądanych reakcji, ale także przez działania zgodne z obowiązującym systemem wartości. Towarzyszy temu wzrost poczucia odpowiedzialności, uznanie celów wyższych niż osobiste, umiejętność rezygnacji z siebie, co w dalszej perspektywie konstytuuje określoną jakość sumienia (Chlewiński 1991).
Według J. Piageta (1967) i L. Kohlberga (1969; 1981; 1984) rozwój moralny ujmowany jest w kategoriach rozumowania moralnego. W okresie dorastania zmniejsza się rola czynnika rodzinnego w kształtowaniu moralności, natomiast zwiększa przewaga uwarunkowań pozarodzinnych, wzrasta także udział aktywności własnej danej jednostki.
Piaget (1967) stwierdził, że po charakterystycznym dla dzieciństwa okresie moralności heteronomicznej (normy określające postępowanie są narzucone przez autorytet dorosłych, uważane za kategoryczne, wieczne i nieulegające zmianie) młodzież osiąga stadium autonomii moralnej. Wyraża się ona w okazywanym szacunku dla reguł wynikających ze wzajemnego zrozumienia oraz poszanowania zasady wzajemności, a także w uwzględnianiu nie tylko samego czynu, ale również intencji sprawcy. Rzeczywistą siłą kształtującą rozwój moralny jest współdziałanie z rówieśnikami, w wyniku którego powstaje wewnętrzna potrzeba odnoszenia się do innych w taki sam sposób, w jaki sami chcieliby być traktowani. Norma to nie narzucony z zewnątrz przepis, ale wynik współdziałania z innymi oraz wzajemnego porozumienia, przyczyniający się do zmiany reguł postępowania. Rozumowanie moralne dotyczy zarówno sytuacji hipotetycznych, jak i problemów ogólnospołecznych, np. ochrona środowiska lub zahamowanie wyścigu zbrojeń. Młodzież w wydawaniu sądów moralnych kieruje się przede wszystkim intencją sprawcy, szacunkiem wobec innych oraz poszanowaniem zasady równości i sprawiedliwości. W okresie autonomii moralnej posłuszeństwo ustępuje miejsca sprawiedliwości oraz relacji wzajemności, jako podstawy odniesień moralnych. Reguły ukształtowane w wyniku umowy społecznej są ujmowane bardziej elastycznie, jako możliwe do modyfikacji. Zachowania moralne uniezależniają się wówczas od opinii środowiska, gdyż wyznaczają je intencje wynikające z indywidualnej odpowiedzialności. (Por. Carpendale 2000; Ripley i in. 2007).
L. Kohlberg (1981) wyróżnił przypadający na okres dorastania poziom moralności konwencjonalnej (13-16/20 lat), reprezentowanej przez stadium trzecie (konformizmu interpersonalnego) i czwarte (prawa i porządku).
W stadium trzecim „moralności dobrego chłopca, grzecznej dziewczyny” (12-13/14 lat) młodzież zaczyna rozumieć punkt widzenia uczestnika grupy społecznej, z którą pozostaje w bezpośrednich relacjach. Decydującą rolę na tym etapie odgrywa podejmowanie aprobowanych przez otoczenie działań, za które jest się lubianym. Młodzież kieruje się dążeniem, by odpowiedzieć na oczekiwania najbliższej rodziny lub własnej grupy społecznej, wobec których przejawia konformizm i lojalność oraz identyfikuje się z panującym porządkiem społecznym, reprezentowanym przez daną społeczność. Słuszność podejmowanych przez młodzież działań czy wygłaszanych opinii zależy od zdania większości osób w danej grupie, np. świadomość tego, że wagarowanie zostanie źle ocenione przez nauczyciela czy rodziców, a nie że ono samo w sobie jest czymś złym i destrukcyjnym (Trempała, Czyżowska 2002; Rydz 2005).
Czwarte stadium (14-16 lat) - prawa i porządku - różni się od poprzedniego przestrzeganiem norm społecznych, nie tyle ze względu na opinię najbliższego środowiska (konformizm), ile bardziej z uwagi na szacunek wobec uznawanych autorytetów oraz ustanowiony porządek społeczny. Znacznie częściej w ocenie moralnej czynu młodzież zwraca uwagę nie tylko na motywy działania jednostki, ale także uwzględnia prawo, ustalone zasady, uznając za słuszne to, co przyczynia się do pomyślności społeczeństwa, grupy lub instytucji. Ważniejsze jest utrzymanie porządku społecznego niż potrzeby danej jednostki. Stąd też zasady obowiązują wszystkich w jednakowym stopniu, prawo należy respektować zawsze, z wyjątkiem przypadków krańcowych.
Poziom moralności postkonwencjonalnej, rzadko osiągalny, jest bardziej konstruktem teoretycznym niż rzeczywistością; pojawia się około 20-25 roku życia. Poziom ten reprezentowany jest przez stadium piąte (praw społecznych stojących w opozycji do praw indywidualnych, czyli tzw. socjonomię moralną) i stadium szóste (uniwersalnych zasad etycznych). W stadium piątym za słuszne uważane jest to, co zależy od opinii większości w danej grupie społecznej. Normy nie zostają w pełni uwewnętrznione jako „moje”, ale mają charakter „naszych”. Stąd też większość wartości i reguł jest odnoszonych do grupy, do której jednostka należy i z którą się utożsamia. Dokonując oceny moralnej, młody człowiek poszukuje zgodności między tym, co sam uznaje, a tym, co jest akceptowane przez społeczeństwo. Stadium szóste wyraża się w uniezależnianiu się od poglądów narzucanych z zewnątrz w gotowej formie, zwłaszcza od wpływu grupy, oraz w kierowaniu się we własnych wyborach uznanym i zinternalizowanym systemem wartości. Ocena moralna dokonuje się w oparciu o uniwersalne zasady, np. sprawiedliwości, równości wszystkich ludzi oraz godności indywidualnych osób. (Por. Trempała 1989; Abram 2007).
4