UNIWERSYTET OPOLSKI
GRZEGORZ WIŚNIEWSKI
KUBA KARDEL
POSTANOWIENIA TRAKTATU Z MAASTRICHT
OPOLE 2008
Traktat powstały na konferencji międzynarodowej w Maastricht (w Holandii) w grudniu 1991r. jest drugą po Jednolitym Akcie Europejskim gruntowną reformą traktatów założycielskich Wspólnot Europejskich. Podpisany został 7 lutego 1992r. przez szefów rządów państw członkowskich Wspólnot Europejskich. Traktat o Unii Europejskiej, wszedł w życie 1 listopada 1993r, po zakończeniu procedury ratyfikacyjnej zgodnej z wymogami konstytucyjnymi poszczególnych państw tj. (w Irlandii, Francji i Danii - po przeprowadzeniu referendum, w pozostałych państwach - po ratyfikacji przez zgromadzenia ustawodawcze) oraz po wyrażeniu zgody na jego ratyfikacje przez Parlament Europejski (przy 226 głosach za, 63 przeciw i 31 wstrzymujących się).
Traktat ukazał różnice poglądów i kompromis zawarty między dwoma „obozami” różnych koncepcji przyszłej Europy. Nurt federacyjny zmierzał do powiększenia kompetencji organów wspólnotowych. Natomiast nurt konfederacyjny preferuje decyzje międzyrządowe. Pozytywnym aspektem było pogłębienie procesu integracji europejskiej, wzbogacenie traktatów założycielskich o nowe kierunki rozwoju integracji gospodarczej i politycznej. Dodatkowo państwa członkowskie uzgodniły zasadę poszanowania tożsamości narodowej.
Celami nowo powstałej UE było:
Wspieranie stałego i trwałego procesu gospodarczego i społecznego po przez stworzenie obszaru pozbawionego granic wewnętrznych, pogłębienie gospodarczo - społecznej spójności oraz utworzenie unii gospodarczo - walutowej, która ma doprowadzić do powstania jednej waluty
Potwierdzenie na arenie międzynarodowej swojej tożsamości po przez realizowanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa
Wprowadzenie obywatelstwa Unii Europejskiej co miałoby na celu umocnienie ochrony praw i interesów obywateli państw członkowskich
Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych
Umacnianie prawnych struktur integracji i utrwalanie jej mechanizmów i instytucji.
Najważniejsze osiągnięcia traktatu z Maastricht
Do najistotniejszych osiągnięć Traktatu o Unii Europejskiej należy zaliczyć:
1. Zdefiniowanie Unii Gospodarczej i Walutowej, stworzenie konstytucyjnych i instytucjonalnych warunków do jej realizacji oraz harmonogramu jej urzeczywistnienia.
2. Nadanie nowego wymiaru europejskiej polityce zagranicznej - ponieważ wtedy po raz pierwszy państwa członkowskie Wspólnot zobowiązały się prawnie do prowadzenia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa .
3. Rozszerzenie zakresu działania Wspólnot o nowe sektory: przemysł, sieci transeuropejskie, ochronę konsumenta, edukację, szkolenie zawodowe /także młodzieży/, ochronę zdrowia i kulturę oraz uzupełnienie istniejących postanowień o nowe dyspozycje dotyczące polityki społecznej i współpracy w zakresie rozwoju oraz ochrony środowiska.
4. Intensyfikacja współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i polityki wewnętrznej.
5. Wzmocnienie prerogatyw Parlamentu Europejskiego m. in. przez wprowadzenie procedury współdecydowania umożliwiającej mu zawetowanie decyzji Rady Unii Europejskiej oraz zwiększenie liczby przypadków wymogu wyrażenia zgody przez Parlament Europejski na podjęcie przez nią decyzji, umożliwienie PE udziału w mianowaniu członków Komisji Europejskiej oraz w zawieraniu umów międzynarodowych.
6. Wprowadzenie obywatelstwa Unii Europejskiej stanowiącego istotny krok w kierunku „upaństwowienia” Wspólnot.
W traktacie przyjęto zasadę podejmowania decyzji na możliwie jak najniższym szczeblu władzy. Wyższa władza państwowa lub struktury ponadpaństwowe powinny reagować w momencie gdy niższa władza nie jest w stanie zrealizować określonych zadań. Interesy państw członkowskich UE chroni zasada tożsamości, która gwarantuje zachowanie tożsamości narodowej w procesie integracji oraz ułatwia zachowanie członkom swojej kultury, obyczajów oraz tradycji. Zasada służy przede wszystkim by została zachowana wartość narodowa w procesie integracyjnym, w którym kraje członkowskie oddają część swojej suwerenności by mieć wpływ na decyzje unijne. Traktat z Maastricht wprowadzał procedurę współdecydowania Parlamentu Europejskiego w zakresie ustawodawstwa dotyczącego wspólnego europejskiego rynku, swobodnego przepływu pracowników, uznawania ich kwalifikacji, ochrony zdrowia i środowiska naturalnego. Radzie UE rozszerzono zakres decydowania większością głosów w sprawach ochrony środowiska. Decyzja Rady UE mogła jednak zostać zablokowana przez euro deputowanych, którzy otrzymali zwiększone możliwości blokowania decyzji tego organu. Traktat zatwierdzał także to, że to PE ma uprawnienia do akceptowania kandydatury przewodniczącego i składu Komisji Europejskiej oraz jej odwoływania. Zapisy traktatu o UE deklarują ściślejszą współpracę w zakresie ochrony środowiska i zdrowia. Wskazano na potrzebę usprawnienia działania jednego rynku europejskiego, stworzenie sieci transeuropejskich w zakresie transportu, energetyki i komunikacji. Powołano również Fundusz Spójności, z którego korzystają państwa których PKB na jednego mieszkańca wynosi mniej niż 90% średniej unijnej.
Wiele rozbieżności między państwami członkowskimi dotyczyło ustalenie siedzib poszczególnych agencji wspólnotowych. Do porozumienia doszło na drodze kompromisu wyznaczając na siedzibę Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska Naturalnego Kopenhagę, na siedzibę Europolu Hagę, na siedzibę Europejskiej Fundacji Kształcenia Zawodowego Turyn, na siedzibę Centrum Obserwacji Narkotykowej Lizbonę, na siedzibę Europejskiego Instytutu Walutowego Frankfurt nad Menem, na siedzibę Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostatu) Luksemburg, a na siedzibę Centralnego Biura Pomiarów Jądrowych Euratomu Geel w Belgii.
Na mocy traktatu, Unia Europejska jest zbudowana na trzech tzw. filarach:
1. Pierwszy z nich, uważany za wspólnotowy, bazujący na zmodyfikowanym Traktacie o EWG (nazywanym obecnie Traktatem o WE), objął m.in. gospodarkę, handel, politykę społeczną, ochronę środowiska, kulturę, itd. W ramach I filaru wprowadzono też instytucję "obywatelstwa europejskiego". Nazwa "Europejska Wspólnota Gospodarcza" została w Traktacie zmieniona na "Wspólnota Europejska". Powołano ciało doradcze - Komitet Regionów, stworzono podstawy prawne do utworzenia Europejskiego Instytutu Monetarnego, a także instytucji ogólnoeuropejskiego rzecznika praw obywatelskich. Przewidziano trzy etapy dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej - UGiW (Economic and Moneraty Union - EMU), a w Protokóle do Traktatu z Maastricht zapisano tzw. kryteria konwergencji, spełnienie których miało warunkować przejście poszczególnych krajów do trzeciego, najwyższego etapu EMU.
2. Drugim filarem Unii Europejskiej jest Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa. (Traktat z Maastricht przewidział m.in. połączenie w przyszłości struktur Unii Zachodnioeuropejskiej i Unii Europejskiej).
3. Trzecim filarem UE jest współpraca w sferze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Filar drugi i trzeci należą do dziedziny współpracy międzyrządowej, a podejmowane decyzje muszą zapadać na zasadzie jednomyślności.
Według założeń traktat z Maastricht miał wejść w życie po ratyfikacji przez członkowskie kraje 1 stycznia 1993 roku. Wkrótce okazało się, że wyznaczony termin nie można zrealizować. PE zaakceptował większością głosów ratyfikację traktatu . 226 deputowanych opowiedziało się za ratyfikacja, 63było temu przeciwnym a 31 deputowanych wstrzymało się od głosu. Dania, Irlandia oraz Francja zorganizowały specjalne referendum ratyfikacyjne a w pozostałych państwach członkowskich o ratyfikowaniu traktatu miały decydować zgromadzenia ustawodawcze. Problem zaistniał już w Danii gdzie wynik referendum przeprowadzonego 2 czerwca 1992 roku był negatywny. Posiedzenia Rady Europejskiej w Birmingham i Edynburgu szukały kompromisu jednocześnie nie dopuszczając do renegocjacji traktatu. Problem rozwiązano przyjmując specjalną deklarację o demokratycznych zasadach działania struktur UE i zgadzano się by Dania nie brała udziału w tworzeniu wspólnej waluty i wspólnych założeń obronnych. Przyjęte rozwiązanie spowodowało, że kolejne referendum 18 maja 1993 roku było pozytywne bowiem 56,8 % społeczeństwa duńskiego opowiedziało się za poparciem traktatu. Podobne trudności spotkano we Francji i Wielkiej Brytanii. Brytyjskie partie: Partia Konserwatywna i Partia Pracy krytykowały wspólna walutę co spowodowało, że odrzucono Kartę Socjalna w Wielkiej Brytanii. Referenda przeprowadzone w obu krajach wykazały tylko minimalna przewagę zwolenników traktatu. Również w Niemczech wystąpiły problemy z ratyfikowaniem traktatu. Przeciwnicy traktatu wnieśli skargę do Federalnego Trybunału Konstytucyjnego przeciwko ustawie ratyfikacyjnej. Dopiero krytyczne rozpatrzenie tej skargi przez FTK pozwoliło ratyfikować rządowi RFN traktat w październiku 1993. W wyniku zaistniałych problemów traktat z Maastricht zaczął obowiązywać od 1 listopada 1993 roku.