Religia judaistyczna
Księga Rodzaju
Historia Abrahama i jego potomków, czyli historia pierwszych patriarchów, stanowi jej główną treść. Postacią centralną w religii żydowskiej był Abraham. Został on powołany przez Jahwe w XIX w p.n.e. do tego by jego potomstwo stało się ludem przynoszącym zbawienie całej ludzkości.
Tradycja żydowska przypisuje autorstwo KR Mojżeszowi. Jest on obok Abrahama, najważniejszą postacią w tradycji hebrajskiej. To właśnie z Mojżeszem Jahwe zawarł przymierze na górze Synaj, przekazując mu w pierwszym rzędzie Dekalog. Według tradycji żydowskiej odnowienie Przymierza stało się początkiem spisania Prawa, czyli Tory.
Tora, zwana w tradycji gracko-łacińskiej Pentateuchem, czyli Pięcioksięgiem Mojżeszowym, to pierwsze pięć ksiąg Starego Testamentu.
Można powiedzieć, że Stary Testament powstał od XVIII w p.n.e., choć spisywany był dopiero od XIII w p.n.e. przez wielu autorów.
Wszystkie księgi pentateuchu mają historyczny charakter:
Księga Rodzaju
Księga Wyjścia
Księga Kapłańska
Księga Liczb
Księga Powtórzonego Prawa
Szczególne miejsce w Pięcioksięgu zajmują: Księga Kapłańska, Księga Liczb i Księga Powtórzonego Prawa. Ich trzon stanowią jasno przedstawione zasady kultu i wszystkie rytuały związane z religią żydowską. Szczegółowe regulacje obejmują w takim samym stopniu święta ku czci Jahwe, przypisy w dziedzinie budow3ania świątyń, jak i kwestie życia codziennego.
Oprócz ksiąg historycznych w Starym Testamencie wyróżnia się księgi dydaktyczne i księgi prorockie.
Księgi dydaktyczne obejmują łącznie siedem pism, które charakteryzują się przede wszystkim głębią moralnych prawd oraz doskonałością artystyczną.
Pierwszą księgą mądrościową jest Księga Joba. Składa się ona z dwóch części. Pierwsza z nich obejmuje wstęp i zakończenie, które w wyraźny sposób odsyłają czytelnika do pism o charakterze hagiograficznym. Na część drugą składają się natomiast dyskusje Joba z trzema przyjaciółmi usiłującymi nakłonić bohatera do pokory wobec wyroków Jahwe.
Nieco odmienny charakter ma Księga Koheleta. Przede wszystkim nie posiada ona kompozycji ramowej wspartej na elementach fabularnych. Przypomina raczej luźny pod względem kompozycyjnym zbiór prawd moralnych i przemyśleń dotyczących ludzkiej egzystencji. Kohelet stara się swych czytelników przekonać do stwierdzenia, że podporządkowane czasowi życie ludzkie jest niewiele warte. Stąd właśnie wzięła się sentencja „MARNOŚĆ NAD MARNOŚCIAMI, WSZYSTKO MARNOŚĆ”. Źródłem owej marności jest przemijanie, które w takim samym stopniu położy kres młodości, zamożności, jak i mądrości. Taki światopogląd, połączony z pytaniami o stosunek człowieka do czasu, nazywamy WANITATYWNYM, to znaczy związanego z przemijaniem ( od łac. Vanitas- marność ).
Jeszcze inny charakter posiada Pieśń nad pieśniami, która pod wieloma względami jest wyjątkową księgą mądrościową. Jest to jedyna księga Biblii, w której Bóg nie jest ani raz wspomniany expressis verbis ( wyraźnie ). Przedstawia ona historię miłości wzajemnego poszukiwania się Oblubieńca i Oblubienicy, ujętą w formę regularnego dramatu z podziałem na role i didaskalia.
Spośród ksiąg dydaktycznych na szczególną uwagę zasługuje Księga Psalmów. Historia powstania tego unikalnego zbioru 150 utworów jest nader skomplikowana. Zasadniczo ich powstanie wiąże się z postacią króla Dawida, jednak obecnie Dawid jest uznawany za autora 73 Psalmów. Pozostałe tworzone były w różnych momentach historycznych, a zatem różne były okoliczności, które wywierały wpływ na psalmistę. Wyszczególnia się psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, królewskie, mądrościowe i królowania Jahwe.
Ostatnią kategorię ksiąg Starego Testamentu stanowią księgi prorockie, które były spisywane pomiędzy VIII a IV w p.n.e. Znaczenie pism profetycznych dla kultury Izraela najlepiej może przybliżyć etymologia. Greckie słowo prophetes zostało utworzone z połączenia słów phemi (gr. Mówić) i pro (gr. Za kogoś, w czyimś imieniu). Jest więc jasne, ze w tradycji hebrajskiej słowa proroków to w rzeczywistości słowa Jahwe i należy bezwzględnie pamiętać, ze w odniesieniu do Biblii słowo „prorok” nie ma potocznie przyjętego znaczenia związanego z przepowiadaniem przyszłości. Dlatego też pisma proroków Starego Testamentu zawierają przede wszystkim odniesienia do teraźniejszej sytuacji politycznej i etycznej, jak na przykład Księga Izajasza, jednego z najbardziej znanych proroków. Możliwa również była sytuacja, w której prorocy zwracali się ku przyszłości, czego najlepszym przykładem są słynne Lamentacje Jeremiaszowe, zwane inaczej trenami. Jeremiasz napisał je po zburzeniu świątyni jerozolimskiej w trakcie najazdu Babilończyków, co zaważyło na przygnębiającym nastroju powstałych utworów.
We wszystkich księgach prorockich znajdują się elementy odnoszące się do przyszłości, co jest bardziej zgodne ze współczesnym rozumieniem słowa „profetyzm”. Przyszłość pojawia się jednak w księgach prorockich w dwóch specyficznych kontekstach: albo jako zapowiedz zagłady narodów wrogich Izraelowi, jak na przykład w Księdze Ezechiela, albo jako przewidywanie przyjścia Mesjasza, którego nadejście będzie równoznaczne z powrotem harmonii i ładu utraconego przez ludzkość w wyniku grzechu Adama i Ewy.
POWSTANIE MACHABEUSZY
Pewnego dnia Aleksander Wielki pokonał Dariusza, króla Persów i Medów, obejmując tym samym panowanie nad Helladą, a następnie podporządkowując sobie inne państwa, narody i ich władców. Minęło lat 12, kiedy wielki wódz postanowił umrzeć, dzieląc wcześniej swoje państwo między podległych sobie wodzów - Diadochów. Miało to miejsce w 323 roku pne. Palestyna z Syrią przypadła Laomedonowi, jednak utracił tę pierwszą 3 lata później na rzecz Ptolemeusza Lagusa, władcy Egiptu, a Syrię zagarnął Seleukus Nikator. W ten sposób przez najbliższe 100 lat Palestyna mogła podziwiać ustawiczne walki, jakie staczali ze sobą syryjscy Seleucydowie z egipskimi Ptolemeuszami i jak to mówi Pierwsza Księga Machabejska, dokonali wiele złego na ziemi.
Pewnego razu, dał o sobie znać korzeń wszelkiego grzechu - Antioch Epifanes, syn krola Antiocha. Spośród Izraela wystąpili wiarołomcy, podburzając lud. Zły król dał im władzę, a oni poczęli wprowadzać pogańskie obyczaje. Sam Antioch wkroczył do Egiptu, pokonując Ptolemeusza, a następnie wyruszył przeciwko Izraelowi i Jerozolimie. Wtargnął do świątyni, zabierając złoty ołtarz i świecznik i czyniąc kolejnym punktem swojej wyprawy rzeź w Jerozolimie.
Antioch wydał dekret, nakazujący bycie jednym narodem, zgodnie z tą myślą należało składać ofiary bożkom i znieważać szabat, bezcześcić świątynie i świętych. Budowano ołtarze i palono Księgi Prawa. Wymordowano kobiety, które obrzezały swoje dzieci, a niemowlęta powieszono im na szyjach.
Jednak nie wszyscy ulegli. Wielu spośród ludu Izraela postanowiło umrzeć, niż spożywać nieczyste pokarmy czy bezcześcić święte przymierze. I tak też uczynili.
Rozpoczęcie hellenizacji Judy przez Antiocha miało miejsce w roku 168 pne doprowadzając do wybuchu powstania.
W tym czasie pojawił się Matatiasz, kapłan z pokolenia Joariba z Jerozolimy, który mieszkał w Modin. Miał on pięciu synów, w tym Judę, posiadającego przydomek Machabeusz. Któregoś dnia, do miasta Modin przybyli królewscy wysłannicy, nakazując Matatiaszowi wykonać postanowienia dekretu królewskiego.
Nie przyjął on nakazu. W gniewie zabił człowieka, próbującego złożyć ofiarę bożkom. Podobny los spotkał urzędnika królewskiego, po czym Matatiasz zaczął nawoływać do walki. On i jego przyjaciele obchodzili wszystkie miejscowości, niszcząc ołtarze i obrzezując nieobrzezane dzieci.
Nadszedł czas, kiedy Matatiaszowi przyszło umrzeć. Dowodzenie po ojcu przejął Juda zwany Machabeuszem, co oznacza młot tłuczący.
Doszło do pierwszej bitwy ok. roku 166 pne. Wtedy to Apolloniusz zebrał liczne wojsko z Samarii, aby walczyć przeciwko Izraelowi. Juda dowiedział się o tym, wyszedł mu naprzeciw i zabił. Zabrał Apolloniuszowi miecz, który służył mu w każdej walce aż do końca jego życia.
O całym zdarzeniu dowiedział się Seron i w wielkim gniewie wyruszył dokonać zemsty. Wraz z Judą spotkał się na wzniesieniu, na którym leży Bet - Choron w roku 165 pne. Dzięki cechom doskonałego przywódcy, Juda poprowadził swoje wojsko liczące zaledwie 1000 osób na czterotysięczną armię Serona, pobił ją, a przy okazji zabił syryjskiego dowódcę.
Po tym wydarzeniu, wielki strach przed Judą i jego braćmi padł na okoliczne narody.
Król Antioch bardzo się zdenerwował. Zebrał wielką armię i wydał żołnierzom żołd na cały następny rok z góry, co doprowadziło go do bankructwa. W celu ratowania królestwa, przekazał tymczasowe zwierzchnictwo nad państwem Lizjaszowi, a sam udał się szukać pieniędzy w Persji. Lizjasz wyznaczył Ptolemeusza, Nikanora i Gorgiasza, na ludzi, którzy mają doprowadzić do zagłady Izraela. Tak więc, w roku wciąż 165 pne, rozstawili oni wraz wojskiem obóz w pobliżu Emmaus. Waleczny Juda, zebrał jak zawsze swoich ludzi i postanowił uderzyć na wroga. Przelękli się oni, gdy ujrzeli siłę Gorgiasza. Wtedy charyzma Judy, pozbawiła jego armię lęku i 3000 wojsk Seleucydów padło pod naporem Żydów.
Kolejna bitwa miała miejsce w roku 164 pne. Juda, dzięki pomocy Boga odniósł zwycięstwo. Walczył również przeciwko synom Ezawa, odwiedził Ammonitów i zdobył Jazer.
Tymczasem, król Antioch nadal poszukiwał pieniędzy. Dowiedziawszy się, że istnieje miasto pełne bogactwa, postanowił je zdobyć, co jednak się nie powiodło. Powróciwszy do kraju, usłyszał o klęskach swoich wojsk, co tak straszliwie przeraziło go, że ze smutku się rozchorował. Wiedział, że umrze, więc ustanowił zarządcą swojego przyjaciela Filipa, a ten z kolei, po śmierci Antiocha, ustanowił królem Antiocha Juniora i nadał mu przydomek Eupator.
Antioch Eupator, toczył wojnę z Judą na wzór swojego ojca. Pewnego dnia zebrał wojsko złożone ze stu tysięcy piechoty, dwudziestu tysięcy konnicy i trzydziestu dwóch słoni wyćwiczonych w walce i uderzył na Judę pod Bet - Zacharia. Przy akompaniamencie trąb wielkie bestie ruszyły do boju. W tej też bitwie, bohatersko zginął Eleazar Auaran, przygnieciony przez słonia, zapewnił sobie wieczną sławę. Była to pierwsza bitwa, kiedy Juda zrozumiał, że nie pokona armii królewskiej. Za namową Lizjasza, król zawarł pokój z Żydami, który jednak niedługo złamał, gdyż nie spodobała mu się góra Syjon.
Antioch bardzo uciskał Żydów, toteż prowadzono kolejne bitwy między innymi koło Chafarsalama i Adassą, gdzie podczas tej ostatniej poległ sam wódz Nikanor. Juda zawsze zwyciężał ilekroć walczył za wiarę i całkowitą ufność pokładał w Bogu.
Ostatnią swoją bitwę Juda stoczył pod Elasą w roku 160 pne. Większość wojska opuściła go, widząc potęgę wroga. Juda zginął wraz ze swoimi przyjaciółmi, gdyż honor nie pozwolił mu uciekać. Jego bracia Jonatan i Szymon , zabrali go i pochowali w rodzinnym mieście Modin. Chwilę póżniej zaczęło się wielkie prześladowanie. Dowództwo objął Jonatan, godnie zastępując brata, a po jego śmierci to samo czynił brat kolejny - Szymon. Walczyli dzielnie aż do czasu, gdy w końcu król Demetriusz II udzielił im zupełnej swobody religijnej. Wtedy to w roku 142 pne powstało Państwo Machabeuszy. Zapanowała swoboda religijna i polityczna, zmniejszył się wpływ kultury greckiej na Żydów i odżył duch prawowierności. Zaczęły powstawać nowe stronnictwa religijne takie jak Saduceusze, Faryzeusze czy Esseńczycy, które na nowo zaczęły wprowadzać zamęt w państwie.