SIELANKA (hasło ze słownika oświecenia)
Geneza i tradycje
Sielanka, zwana także bukoliką, idyllą lub określana nazwami rodzimymi: pasterką, pastuszką, skotopaską. Jej narodziny i okresy świetności wiązane są zazwyczaj przez badaczy z rozwojem kultury dworskiej. Przesyt wyrafinowanymi tworami tej kultury powodować miał zapotrzebowanie na prostotę. Taka właśnie hipoteza pochodzenia sielanki ma uzasadniać ujawniony już w momencie jej powstania antyurbanizm oraz manifestowanie niechęci do życia w wielkim świecie, fascynację wiejskością i jednostronnego choćby dostrzegania niższych warstw społecznych.
Sielanka oświecenia stanowi tylko jedno ogniwo trwającego od III w.p.n.e. (Teokryt) rozwoju gatunku, który wykształcił wiele odmian. Pojawił się on u nas już w XVI w., a polscy sielankopisarze zawsze obficie czerpali z rozmaitości obcych wzorów.
Sielanka (popularna w Europie) służyła rozmaitymi wzorcami, które można było przenosić na rodzimy grunt drogą tłumaczeń, adaptacji, przeróbek. Do procesu tego włączono też w niebagatelnym wymiarze skotopaski staropolskie przywołane reedycjami sielanek S. Szymonowica (1769) czy Sielanek polskich z różnych autorów zebranych (1770,1778,1805). Oświecenie polskie stworzyło przy tym rodzime układy sprzyjajace rozwojowi sielanki związanej z życiem dworu (dwór królewski, Puławy, Arkadia, Powązki, Sofijówka).
Świadomość gatunkowa
Umotywowane zróżnicowanie; sielankę zaliczano do tzw. poezji niskiej, wobec czego odpadała konieczność dokładnego określenia prawideł precyzujących jej zakres i uprawnienia.
Ograniczenia do podania historii gatunku i wymienieniu znakomitych sielankopisarzy, i do wysunięcia postulatu, aby mówiąc o życiu wiejskim sielanka bądź nawiązywała do stosunków, jakie panowały w złotym wieku ludzkości, bądź żeby z aktualnych wybierała to, co przyjemne. Uważano bowiem, że wieś ówczesna nie może dostarczyć właściwego sielance tematu.
W realizacji tak określonego tematu zalecano unikanie zarówno zbyt prostackiego, jak i zbyt górnolotnego stylu, uzasadniając to potrzebą zachowania zgodności sposobu mówienia z psychiką gohaterów-pasterzy.
O ciągle „niesprecyzowanym kształcie” sielanki świadczy m.in. wielość kryteriów, jakie stosowano przy jej klasyfikacji: do poezji dramatycznej zaliczał ją Golański, do dydaktycznej F. Bentkowski. Zauważono też wewnętrzną niejednolitość gatunku: ze względu na typ opowiadania, na przyjęty wzór, na stosunek do rzeczywistości oraz na przedmiot, jakim się sielanka zajmuje.
Stopniowo jednak status sielanki ulega zasadniczej zmianie. Praktycznym propozycjom przychodzą w sukurs rozważania teoretyczne (których kontekst stanowią poglądy Du Bosa, Rousseau, Gessnera). Ich propagatorzy widzieli w sielance przyszłość literatury wyzwolonej od obcych wpływów, związanej z aktualnym życiem narodu.
Brodziński uznał idyllę za koronny gatunek poezji słowiańskiej, szczególnie zaś polskiej (O idylli pod względem moralnym), dając swym propozycjom obszerną motywację czerpaną z analizy literatur antycznych, ze staropolskiej, uznanej już wcześniej za klasyczną (Kochanowski, Szymonowic, Zimorowic), oraz z teorii głoszonych przez Herdera, Schillera, Richtera. Koncepcja literatury narodowej Brodzińskiego z idyllą jako centralnym elementem systemu była najwyższym triumfem gatunku. Wkrótce powolny spadek zainteresowania nim w teorii i w praktyce.
Poetyka
Dla oddania wspomnianej różnorodności stosowano różnorodne kryteria opisu i klasyfikacji, z których najważniejsze to:
stosunek do rzeczywistości (realistyczne - wyimaginowane, zwane też konwencjonalnymi, panegirycznymi, alegorycznymi),
wzory, które twórca obierał (teokrytejska, wergiliańska, gesnerowska, schillerowska),
zbliżenie do któregoś z rodzajów literackich (liryczne, epickie, dramatyczne),
lub do gatunku (elegijne, erotyczne, z cechami ody, anakreontyczne, pieśniowe, balladowe, z elementami satyry),
realizacja pewnych cech jednego z żywotnych ówcześnie prądów (sentymentalne, rokokowe, klasycystyczne, ludowe),
geneza gatunku (psychologiczne, socjologiczne).
Wymienione kryteria dotyczą głównie zewnętrznych wobec gatunku motywacji jego przemian, pomijają zaś istotną kwestię cech strukturalnych sielanki, które decydują o istnieniu wspólnego mianownika wszystkich odmian gatunkowych.
Pozwala ono odkryć zasady porządkujące różnorodność w obrębie gatunku, wcale jej przy tym nie niwelując; wyjaśnia także częstą w konkretnych utworach obecność elementów genetycznie niejednorodnych.
Analiza skotopasek staropolskich uwzględniająca ich antyczne zaplecze pozwala uznać za konstytutywny następujący zespół cech:
dwupłaszczyznowość budowy; istnienie w utworze dwu planów: pierwszego prezentującego sytuację wypowiedzi i osobę mówiącą; oraz drugiego będącego monologiem tej osoby (rzadziej dialogiem kilku osób)
zdecydowaną przewagę drugiego planu - osi konstrukcyjnej, nad pierwszym funkcjonującym jako wprowadzenie do niego,
związaną z tym swobodę poruszania w przytoczeniu różnych problemów, co prowadzi do tzw. różnotematyczności poszczególnych sielanek i cyklów, w jakie je często układano.
Przytoczenie zaś - to przede wszystkim pieśń pasterska, ale także np. dysputa o sztuce, traktat o gospodarstwie, wyznanie osobiste, opowiadanie o przeżytym oblężeniu miasta.
Sielankę staropolską zdominowały przytoczenia zorientowane - niezależnie od podjętego tematu - na podkreślenie swoich walorów poetyckich. Zmiany, jakie nastąpiły w omawianym okresie rozwojowym polegają:
na wykorzystywaniu drugiego planu do celów innych niż eksponowanie nastawienia twórczego;
na pomnożeniu i dalszym zróżnicowaniu rodzajów możliwych przytoczeń;
na obdarzeniu drugiego planu jeszcze większą autonomią lub splataniu go z pierwszym wg innych niż dawniej zasad.
Typologia
Ze względu na funkcję, jaką nadawano przytoczeniom, sielanki tego okresu można orientować wg czterech zasadniczych typów: sielanka społeczna (J.P. Woronicz), czuła (F. Karpiński, F.D. Kniaźnin), ludyczna (W. Reklewski), narodowa (Reklewski, Brodziński).
SIELANKA SPOŁECZNA
Wyrosła ona na podłożu znanych dawniej gatunkowi kategorii moralizmu. Naruszewicz - zasługa rozbudzenia na nowo zainteresowania gatunkiem przez tłumaczenia i przeróbki Gessnera, Fontenelle'a, pani Deshoulieres, Gresseta. Zasady moralne z biegiem czasu pozbawia się abstrakcyjnych wymiarów przez konfrontowanie ich z konkretną życiową sytuacją grupy pasterzy czy jednostki. Woronicz kontynuator Naruszewicza ( u niego narzędzie wielkiej, moralizmem nasyconej dydaktyki społecznej związanej z aktualnym momentem dziejowym i propagującej ideę solidaryzmu społecznego). Sielanka Aleksys; Emilka; Pieśni wiejskie.
Problematyka społeczna znalazła drogę do sielanki przez jej upodobania panegiryczne. Na miejsce chwalonego dawniej mecenasa wprowadzono tylko osobę pracującą około dobra RP i podkreślano publiczną sferę jej życia. Tak wylansowano w sielance ideał dobrego gospodarza i obywatela.
Pochwała konkretnych osób, najczęściej obdarzonych pasterskimi imionami króla i dostojników państwowych, była tak orientowana, aby ogarnąć jak najszerszy krąg spraw publicznych związanych z ich działalności. Obok nich - zwykle jako odbiorcy dobrodziejstw - występowali przedstawiciele najniższych warstw społecznych, czego w sielance nie bywało. Chęć pokazania, jakie winny być stosunki między poszczególnymi klasami społeczności w myśl postulatów programu naprawy.
Sielanka staje się rzecznikiem modelu idealnego społeczeństwa w jego aktualnym wówczas rozwiązaniu, lecz o układzie powiązań wzorowanych na społeczności pasterskiej.
Sielanka: Dedykacja, wstęp dedykacyjny, wprowadzenie (pierwszy plan wyjaśniający okoliczność wystąpienia), szereg przytoczeń, zespół sytuacji i motywów sielankowych (pasterz i trzoda, zebrania przyjaciół, zawody śpiewacze, umiar jako ideał, ślady awersji do miasta, szałasy, napisy na drzewie).
Charakterystyczne dla tego typu sielanki są dygresje, tak luźno splecione z „głównym” wątkiem, zwykle okolicznościowym, że wprowadzony narrator uważa za konieczne usprawiedliwić fakt ciągłego odstępowania od tematu „zasadniczego” - pochwały. Ważną rolę odgrywa motyw pamięci. W sielance społecznej pamięć staje się środkiem podbudowującym argumentację, która może się oprzeć nie tylko na wyliczeniu, ale także odwoływać się do porównań i snucia refleksji zwróconych ku przeszłości.
Dygresje dotyczą rozmaitych spraw; występuje w nich satyra na wynaturzenia życia społecznego, szczególnie na te, które uznane zostały za przyczyny upadku państwowości. Wprowadza się - jako argumenty uwierzytelniające ogólne sformułowania pochwalne pierwszego planu sielanki - wypowiedzi pasterzy doświadczających pozytywnych skutków działania chwalonych osób. Bohater wygłasza swoje opinie na temat poruszanych spraw, czyli aluzje do aktualnych stosunków politycznych. Aluzje naczelny środek wyrazu, aluzja polityczna zajmuje miejsce literackiej. Dygresje liczne i rozbudowane, ich dominacja, przesłaniając główną oś konstrukcyjną sielanki zajmują niejako jej miejsce w hierarchii ważności składników utworu, zwłaszcza ze pochłaniają narratora głównego w znacznie większym stopniu niż sytuacja. Tło podporządkowane zadaniom dydaktycznym.
Woronicz wprzągł sielankę w nową dla niej służbę - nie sztuce lecz społeczeństwu. Nie zyskała jednak naśladowców. Najbardziej zbliżała się do klasycyzmu.
SIELANKA CZUŁA
Najbardziej popularna. Bohaterem został człowiek uwolniony z wszelkich więzów społecznych - jednostka przeżywająca. Próbowano wpisać osobowość ludzką i jej emocjonalne doznania. Miejsce pięknej pieśni zaczęła zajmować urodziwa pasterka; sukcesywnie między bohaterką śpiewu a jego wykonawcą rozsnuwano coraz liczniejsze nici serdecznych powiązań, odchodząc od celów estetycznych ku psychologicznym.
Moralizm - jeśli się pojawia - przybiera postać etyki miłosnej o wymiarze jednostkowym, osobistym. Przytoczona pieśń - dzieło sztuki przedzierzgnęła się w pieśń-wyznanie; drugi plan utworu został podporządkowany aktualnemu stanowi psychicznemu tego, kto ową pieśń wygłaszał. Zaangażowanie emocjonalne sprawiło, iż wyłącznym celem pasterzy przestało być wykonywanie pięknych pieśni, a zaczęli pragnąć także uczczenia w ten sposób wybranek swych serc i wyrażenia własnych uczuć. Komunikat o uczuciu przeżywanym, demonstracja „ja”.
Motyw pamięci - przechowuje się w niej własne doznania, a także uzyskuje się dystans czasowy między zaistniałym faktem - powodem przeżyć - a nimi samymi. Sielanka czuła nie ogranicza się tylko do przeżyć miłosnych. Jej domeną jest uczuciowość w ogóle: także związki między dziećmi a rodzicami, między rodzeństwem, stosunek ludzi do zwierząt, zależność poddanych od pana.
Sielanka czuła zbliża się do liryki, co powoduje także zmniejszenie jej rozmiarów. Pierwszy plan - zupełnie pominięty, tak że odbiorca ma do czynienia od razu z planem „drugim”, którym jest wtedy jedno „przytoczenie”. Pierwszy plan (z rzadka wprowadzany) pozostawiał jednak w konstrukcji sielanki czułej wyraźny ślad, np. w tytule czy podtytule (Dzieci u matki). Pierwszy plan bywa też nie tyle wprowadzeniem, ile odnarratorskim wyjaśnieniem zachowania mówiących czy śpiewających w trakcie ich wypowiedzi.
Preferowanie tematyki emocjonalnej, zwłaszcza zaś związków uczuciowych miedzy zakochanymi - nie doprowadziło do zniknięcia różnotematycznosci tego typu sielanki. Przedstawiono ten temat w różnych wariantach, dostrzeżono rozmaitość uczuć i związanych z nim stanów psychicznych, choć było to raczej drążenie tematu w głąb.
Otoczenie pełni też rolę świadka minionego szczęścia i miary upływania czasu. Zjawisko obdarzania przyrody zdolnością odczuwania.
Subiektywizm, psychologizm; miłość stanowi kontekst psychiczny i motywację czynów; mówi się nie o samym uczuciu, ale o jego zewnętrznych, obiektywnie sprawdzalnych przejawach.
SIELANKA LUDYCZNA
Podejmując cechy sielanki sentymentalnej w kierunku zaakcentowania pełnego radości, często żartobliwego stosunku do świata (Reklewski).
Typ sielanki ludycznej, najbliższy tendencjom rokokowym (Brodziński, Juszyński, Truszkowski, Szymanowski, Zabłocki); pieczołowicie wybiera się chwile radosnego wytchnienia i zabawy. Czas - ograniczenie się do ukazywania niewielkich jego wycinków, na ogół teraźniejszych. Bohaterowie - ludzie oraz na równi z nimi przedstawiane bóstwa, zwykle towarzyszące pasterzom - wprost promieniują werwą i dziarskością, energią i radością życia.
Podstawą zarówno pierwszego planu, jak i przytoczeń są zdarzenia lub szereg zdarzeń. Zbieżność obydwu planów. Uwagę przyciąga nie życie wewnętrzne jednostki, ale jej uzewnętrznienie się w działaniu związane z akceptacją cielesności. W takim też wymiarze rozpatruje się miłość - najulubieńszy temat tej sielanki. W czułej skojarzona ze łzami i niepowodzeniem, tu wytwór zmysłów podekscytowanych fizycznym urokiem partnera, biologiczna siła, instynkt; ekspansja żywotności - erotycznej zwłaszcza. Działanie bohatera prowadzące do realizacji jego pragnień jest właściwym przedmiotem zainteresowania. Zmysłowe ujęcie miłości znosi wszelki dystans czasowy w układzie bohater - jego przeżycia.
Kochanków obserwujemy zawsze wtedy, kiedy zaangażowanie miłosne jest dla nich teraźniejszością. Stąd ich reakcje mają znamię spontaniczności i żywiołowości czegoś dziejącego się właśnie w tej chwili.
Zachowano podział na dwa plany, z tym, że drugim z nich włada twórczość pasterska, pojmowana teraz jednak w kategoriach zabawy, oraz igraszki słowne kochanków, należące do rytuału zalotów. Przytoczenia zachowały różnotematyczność - są nimi piosenki, monologi i dialogi miłosne, mitologiczne opowieści. Baśniowa cudowność. Przytoczeniu nadawano status jednego z kilku etapów przedstawionej akcji; rzadko stanowi ono przedłużenie życiowej sytuacji nadawcy, raczej wprowadza inny temat, oddalając wewnętrzne przeżycia zakochanego.
Zmysłowość erotyczna. Przyroda przestaje być jedynie tłem. Wybór pięknych zjawisk (coraz częściej współpartner człowieka). Szczegółowość przedstawienia indywidualizuje postaci bohaterów i sytuacje. Zbanalizowane motywy sielankowe zostają odnowione przez odjęcie im jedynie funkcji ozdobników i in. (gł. w 20-leciu przedromantycznym).
SIELANKA NARODOWA
Koronny typ gatunku w oświeceniu polskim, dochodził do głosu również w 20-leciu przedromantycznym (Reklewski, Brodziński). Najpełniejsze poetyckie wcielenie tendencji związanych z ludowością. Oba typy wykazują pewne podobieństwa.
Zbliżenie do rzeczywistości obiektywnej w powiązaniu z ludoznawczymi tendencjami epoki sprowadziło sielankę w wiejskie opłotki. Wyłącznie wieś i życie wieśniaków. Bohaterowie oraz ich zachowania, wierzenia, wygląd, sposób myślenia i wyrażania uczuć musiały być uzgodnione z tą wiejskością, podobnie jak i świat otaczający, którego znaczenie w utworze zdecydowanie wzrosło. Dokładność spojrzenia, swojski regionalizm, zorientowany geograficznie (nazwy) i historycznie. Szczególne zainteresowanie krakowiacy i górale. Przypisanie bohatera do miejsca (spolszczenie imion, strój) i aktualnego momentu dziejów; kompleksowe spojrzenie na wieś, idealizacja. Splot wiejskich codzienności i wzajemne współzależności, wykorzystując do tego pierwszy plan, który w tym typie najbardziej rozbudowano.
Drugi plan prezentuje zazwyczaj twórczość polskich wieśniaków (nie pasterzy) w formie (nie kunsztownych tyrad) przyśpiewki, piosenki, opowiadania o doznanych przygodach, zaklęcia, mowy przypisane tradycją na daną okazję. Przytoczenia zostały oddane we władanie twórczości ludowej, oczywiście stylizowanej. Przytoczenia inna funkcja niż w s. Staropolskiej, stwarzają dodatkową możliwość poszerzenia obrazu wsi, ale w hierarchii ważności tracą rangę pierwszorzędnego elementu struktury utworu. Wplata się je w tok zdarzeń i uważa za równorzędne im składniki. Są też środkiem portretowania wieśniaków.
Przesunięcie s. w kierunku epiki. Zmierzenie do panoramicznego widzenia rzeczywistości. Bohaterem właściwym jest najczęściej zbiorowość. Miłość - jedna z wielu spraw życiowych - ujęta w karby obyczaju i konwenansów środowiskowych, wstęp do założenia rodziny.
Sielanka wchodzi w związki z innymi gatunkami okresu. Społeczna - z satyrą, czuła - z odą, pieśnią i erotykiem, ludyczna - z anakreontykiem, narodowa - z balladą i w ogóle z twórczością ludową. Każdy z wyróżnionych typów sielanki zbliżał się do któregoś z aktualnych wówczas prądów literackich (przez stopień nasycenia cech). B. popularna sielanka, nie tylko wśród znawców rzemiosła literackiego.
4