Płciowość jest kwestią wiecznie aktualną i powstało na jej temat wiele tomów literatury, artykułów w czasopismach czy programów telewizyjnych, dzięki czemu sądzimy, że wiemy o niej wszystko. Jak wskazują Cross i Markus kwestia zróżnicowania położenia na wymiarze męskość-kobiecość jest obecnie podnoszona we wszystkich dziedzinach nauki i aktywności człowieka - od nauk humanistycznych, socjologii, filozofii, aż po środki masowego przekazu. Odpowiedzi na pytanie o znaczenie społeczno - kulturowych konsekwencji płci znajdujemy na wszystkich poziomach analizy - indywidualnym, społecznym, kulturowym i historycznym (Cross, Markus, 2002, s. 49). Jednocześnie dla większości ludzi ich kobiecość lub męskość nie jest sprawą dyskusyjną, są oni jej intuicyjnie pewni (Mandal, 2003). Czy w takim razie oznacza to, że potrafimy zamknąć męskość i kobiecość w pewne ramy definicyjne i ściśle się ich trzymać? Odpowiedź na to pytanie można odnaleźć w słowach Wojciszke z przedmowy do książki Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice, gdzie podaje on, iż płeć była i jest zagadnieniem, o którym nawet najtęższe umysły wydawały opinie zdumiewająco jednostronne i upraszczające, by nie rzec wręcz - głupie (Wojciszke, 2002, s. 49).

Kobiecość/ męskość obecnie mogą budzić bardzo wiele wątpliwości, co jest wynikiem nieustannych przemian społecznych i szybkiego tempa rozwoju nauk humanistycznych.

W epoce postmodernizmu jednoznaczne definiowanie kategorii społecznych stało się niemożliwe. Cechą charakterystyczną obecnej epoki jest brak jednej prawdziwej reprezentacji rzeczywistości. Współczesne pojmowanie człowieka nie ma nic wspólnego z jednotorowym obrazem homo sapiens - jednego z gatunków. Widzenie człowieka z wielu perspektyw sprawia, iż proste i zrozumiałe kiedyś terminy nabierają teraz nowych znaczeń i tracą swą oczywistość. Dziś już o męskości i kobiecości nie stanowi tylko fakt posiadania biologicznych pierwszo-, drugo-, czy trzeciorzędowych cech płciowych.

Płeć jest kategorią, która jest różnicowana przez każde społeczeństwo, od tych prymitywnych, aż po współczesne społeczeństwa zachodnie (Agaciński, 2000).

Jest to zdaniem Katchadourian najważniejsza po człowieczeństwie cecha danej osoby (por. Ghiglieri, 2001). Płeć ma wpływ na nasze zachowanie, wygląd zewnętrzny, długość włosów, sposób ubierania czy też interakcje z ludźmi. Płeć jest łatwa do identyfikacji, gdyż w społeczeństwie funkcjonuje wyraźne jej zróżnicowanie, wyrażające się w nadawanych imionach, wybieranych zawodach czy też w ubiorze (Dakowicz, 2000).
Bez informacji o płci nie potrafimy funkcjonować, a zdaniem Cross i Markus ocena na podstawie płci jest tak częsta, że jej aktywizacja u dorosłego człowieka następuje w sposób automatyczny. Ponadto nie istnieją żadne normy dotyczące kontaktów społecznych z osobami neutralnymi pod względem płci - wszystkie normy i zasady społeczne dotyczą kontaktów z kobietami lub mężczyznami (Cross, Markus, 2002). Nie jest to niczym zaskakującym, gdyż, jak podaje Agaciński, gatunek ludzki dzieli się na dwa, i tylko na dwa, jak większość innych gatunków. Ten podział, obejmujący wszystkie istoty ludzkie, jest więc swego rodzaju dychotomią. Innymi słowy: każda jednostka, która nie jest kobietą, jest mężczyzną, i każda jednostka nie będąca mężczyzną jest kobietą. Nie ma trzeciej możliwości (Agaciński, 2000, s. 15). W momencie, w którym płeć byłaby dla nas trudna do rozpoznania, nie bylibyśmy w stanie normalnie nawiązać interakcji z osobą, co do której tożsamości mamy wątpliwości. Dzieje się tak dlatego, iż jesteśmy wychowywani w taki sposób, że informacja o płci innego człowieka jest dla nas najważniejsza i wpływa na sposób: myślenia o danej osobie i nawiązania z nią interakcji (Cross, Markus, 2002).
O tym jak ważna jest ta kategoria świadczy także fakt, iż pierwszą informacją, jaką uzyskują rodzice po narodzinach dziecka, jest informacja o jego płci. Ponadto każdy człowiek w różnych momentach swojego życia staje wobec problemu płci jako ważnej części swojej indywidualnej tożsamości (Pankowska, 2005). Rola płci jest niezwykle istotna dla jednostki i społeczeństwa, sposobu rozumienia świata i siebie. Fakt ten powoduje, iż płeć staje się przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych, takich jak biologia, psychologia, socjologia, politologia czy ekonomia. Jest także jednym z głównych tematów na łamach poradników, czasopism, na pierwszych stronach gazet i w programach telewizyjnych. Według Mandal trudno w psychologii o drugi, podobny do pojęcia płci fenomen. Dyskusji na temat płci i rodzaju towarzyszy już od wielu dziesiątek lat wysoka temperatura, gdyż tematyka ta wzbudza równie wielkie zainteresowanie, co kontrowersje (Mandal, 2003).

Podkreślając znaczenie płci, należy zwrócić uwagę na jej biologiczną użyteczność zachowaną od milionów lat oraz będącą dobrym i sprawdzonym rozwiązaniem ewolucyjnym. Zdaniem Blum płeć ma fundamentalne znaczenie dla życia na Ziemi i dla tego, kim jest człowiek. Odrębność płci wynika z procesu ewolucji, a biologicznym celem istnienia dwóch płci jest genetyczna elastyczność (Blum, 2000).

Twórcy pierwszego testu męskości i kobiecości (M-F test) Terman i Miles uważają, że męskości i kobiecości nie można traktować tylko jako zewnętrznej otoczki osobowości, gdyż są one ważnymi aspektami ludzkiej tożsamości, jednymi z nielicznych jąder, wokół których tworzy się struktura osobowości. Ich zdaniem błędem jest twierdzenie, iż nadają one osobowości jedynie zewnętrzny koloryt i smak (por. Bem, 2000).

W związku z powstawaniem licznych nowych publikacji dotyczących wyżej wspomnianego terminu, koncepcja płci nabiera coraz szerszego wymiaru i kontekstu znaczeniowego. W naukach społecznych, a zwłaszcza w psychologii, która w sposób najbardziej szczegółowy zajmuje się zagadnieniem płci, można spotkać rozróżnienie na płeć jako kategorię biologiczną i rodzaj jako kategorię społeczną. Jako pierwsza rozróżnienie na płeć, z jaką się rodzimy, od płci, jaką nabywamy, wprowadziła Oakley, zdaniem której płeć odnosi się do męskich lub żeńskich cech anatomicznych i fizjologicznych, natomiast rodzaj (gender) to ukształtowane przez życie w społeczeństwie zachowania świadczące o męskości lub kobiecości (Jackson, 2001) Aby podkreślić to rozróżnienie w języku angielskim wprowadzono trzy terminy:

• sex , odnoszący się do płci jako kategorii biologicznej, określającej różnice w budowie anatomicznej i cechach fizjologicznych,

• gender, dosłownie w języku polskim oznaczający rodzaj, który to termin odnosi się do płci jako zjawiska społecznego, oraz

• gender identity, odnoszący się do tożsamości płciowej jednostki (Głażewska, 2005).

Lott i Maluso podają, iż płcią nazywa się ograniczony zestaw wrodzonych strukturalnych i fizjologicznych cech związanych z reprodukcją, dzielących świat zwierząt na osobniki żeńskie (samice) i męskie (samce), natomiast rodzaj jest kategorią charakterystyczną tylko dla ludzi i oznacza wszystkie złożone atrybuty kulturowo przypisywane mężczyznom i kobietom. Jedynie u ludzi rozróżniamy dziewczęta i chłopców, kobiety i mężczyzn (tj. społeczne kategorie rodzajowe). Rodzaj tworzymy lub uczymy się go w konkretnych warunkach i okolicznościach oraz na postawie specyficznych doświadczeń, które kultura konsekwentnie kojarzy z męskością lub kobiecością (Lott, Maluso, 2002, s. 97).

Do biologicznych zmiennych składających się na tożsamość płciową można zaliczyć:

• płeć genetyczną (chromosomową) - o której decyduje informacja genetyczna zawarta w 23 parze chromosomów (oznacza się ją dla kobiet symbolem XX, dla mężczyzn XY);

• płeć gonadalną - określaną przez istnienie gruczołów płciowych;

• płeć hormonalną - wyznaczoną przez czynność wydzielniczą gonad - jąder i jajników;

• płeć mózgu - określaną na podstawie odmiennej organizacji mózgu decydującej o różnicach w pracy ośrodków językowych i przestrzennych;

• płeć gonadoforyczną - rozróżnienie wewnętrznych narządów rozrodczych;

• płeć zewnętrznych narządów płciowych;

• płeć fenotypową (somatotypową, biotypową) - określaną przez wygląd zewnętrzny dorosłego osobnika, czyli przez drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe;

• płeć metaboliczną - ustalaną na podstawie aparatu enzymatycznego niektórych systemów metabolicznych (Mandal, 2004).

Ta biologicznie dana płeć stanowi podstawę dla płci psychologicznej (psychicznej), czy też, jak nazywają ją Renzetti i Curran, płci kulturowej. Biorąc pod uwagę płeć biologiczną mówimy o mężczyźnie, natomiast kulturową o męskości (Renzetti, Curran, 2005). Według Dakowicza o płci psychicznej mówimy w przypadku interakcji czynników biologicznych i społecznych (Dakowicz, 2000). Natomiast Strojnowski określa to pojęcie jako ujmowanie siebie samego jako istoty określonej płci, czyli stwierdzenie "jestem mężczyzną" lub "jestem kobietą". Jest to wynikiem indywidualnej aktywności jednostki i jej konstruowania koncepcji samego siebie (por. Dakowicz, 2000). Zdaniem Pankowskiej o płci psychologicznej mówimy, gdy jednostka ma poczucie przynależności do danej płci i jednocześnie ma świadomość odrębności wobec płci przeciwnej. To poczucie nie jest wrodzone, kształtuje się w pierwszych latach życia dziecka i nie musi odpowiadać płci biologicznej (Pankowska, 2005).
Odnośnie czynników społeczno-kulturowych można odnaleźć jeszcze inne pojęcia związane z płcią:

• płeć przypisana (metrykalna, prawna, socjalna) - czyli płeć zarejestrowana w dokumentach urzędowych, która jest ustalana po narodzinach na podstawie wyglądu zewnętrznych narządów płciowych (Mandal, 2004), wpływa ona w największym stopniu na wyznaczoną dziecku rolę płciową, którą będzie ono pełniło w społeczeństwie,

• płeć z wychowania, określana przez niektórych autorów jako psychiczna bądź psychologiczna - związana ze stosunkiem rodziców i otoczenia do dziecka ze względu na jego płeć. Kształtuje się w pierwszych latach życia i jej wynikiem jest określenie siebie jako kobiety lub mężczyzny i tożsamość płciowa, poczucie przynależności do danej płci (Dakowicz, 2000).

Podsumowując rozważania dotyczące płci psychologicznej można stwierdzić, że tworzy się ona w ciągu pierwszych lat życia człowieka, po przypisaniu danej osobie, na podstawie wyglądu narządów płciowych, danej płci, pod wpływem współwystępowania czynników wewnętrznych i zewnętrznych (głównie związanych z wychowaniem i socjalizacją). Jest ona cechą niemal bez wyjątku stałą, określoną przez identyfikowanie się człowieka ze swoją płcią, a także związaną z podjęciem roli typowej dla danej płci w określonej kulturze. Ważnym elementem jest tutaj poczucie przynależności do jednej z płci i odrębności od płci przeciwnej (Dakowicz, 2000).

Pojęcie płci psychologicznej bywa w literaturze stosowane zamiennie z pojęciem tożsamości płciowej, uważanej za jeden z podsystemów tożsamości człowieka. Tożsamość płciowa to najogólniej mówiąc poznawcza reprezentacja płci biologicznej będąca indywidualnym odzwierciedleniem wzorców danej płci obecnych w kulturze i społeczeństwie. Jest ona ważną częścią struktury "ja", która rozwija się w cyklu życia jednostki i stanowi integralny składnik osobowości (Mandal, 2004).

Obecnie jesteśmy w stanie poznać płeć dziecka od szóstego tygodnia jego życia płodowego i już od tego momentu otoczenie może wywierać na nie wpływ zależnie od tego, czy jest chłopcem czy dziewczynką. Tak więc dziecko od najmłodszych lat zaczyna odbierać siebie jako istotę określonej płci i na pytanie o to kim jest odpowiada - chłopcem lub dziewczynką (Cross, Markus, 2002). Dla osób dorosłych płeć nie przestaje być równie ważnym elementem ich tożsamości, stając się czasami najistotniejszym jej składnikiem.

Płeć bywa też określana jako atrybut bardziej posiadany przez kobiety, podobnie jak rasa przez grupy mniejszościowe (Mandal, 2004). Gdyby zadać ludziom pytanie, kogo widzą przeglądając się w lustrze uzyskane odpowiedzi mogłyby być podobne do przedstawionych przez Brannon, gdzie mężczyźni odpowiedzieli, iż widzą człowieka (uniwersalną istotę ludzką), natomiast kobiety widzą kobietę, a czarnoskóre kobiety - czarną kobietę (Brannon, 2002).

Jednakże zachowanie człowieka nie musi być jednoznacznie zdeterminowane faktem biologicznie posiadanej płci. Nie musi być ona jednoznaczna z płcią psychologiczną. Bem zaproponowała Inwentarz Ról Płciowych BSRI, na ustalenie czterech typów płci psychologicznej, z których każdy może odnosić się zarówno do mężczyzn jak i do kobiet. Pierwszy z nich to typ męski, dla którego charakterystyczna jest wysoka męskość i niska kobiecość. Drugi typ to typ kobiecy charakteryzujący się wysoką kobiecością i niską męskością. Bem wyróżniła także typ androgyniczny, związany zarówno z wysoką męskością jak i kobiecością oraz typ nieokreślony (niezróżnicowany), o niskiej męskości i niskiej kobiecości (Bem, 2000; Mandal, 2004).

Oprócz ogromnego wpływu płci na nasz obraz samego siebie ma ona także znaczenie dla naszych interakcji ze środowiskiem. Płeć oznacza naszą przynależność do grupy (Cross, Markus, 2002). Posiadanie przez człowieka płci męskiej lub żeńskiej powoduje, że w chwili urodzenia staje się on częścią wielkiej grupy kobiet lub mężczyzn, z którą będzie się utożsamiał. Ma to także wpływ na stawanie się członkiem małych grup społecznych, do których wstęp mają tylko osoby jednej płci.

Ponadto o płci można też mówić jako o podstawowej kategorii stosowanej do zrozumienia środowiska społecznego i nawiązywania interakcji. Płeć jest kategorią służącą do rozumienia świata oraz do jego dzielenia, ustępuje ważności tylko rozróżnieniu na to, co jest mną, a co nie. Jest ona także jedną z głównych kategorii myślenia o innych, gdyż łatwo ją rozpoznać na podstawie zewnętrznych wskazówek, takich jak wygląd zewnętrzny czy ubiór (Cross, Markus, 2002). Zdaniem Mandal kategoria płci (podobnie jak rasa i wiek) jest kategorią 'naturalną', o dużej mocy, dostępności, o wyraźnych obserwowalnych wskaźnikach i silnym zabarwieniu emocjonalnym, dlatego jest najłatwiej wzbudzana i miast tylko pośrednio wpływać na postrzeganie danej osoby, bezpośrednio steruje zachowaniem (Mandal, 2004, s. 25).

Mandal wskazuje także, że we współczesnej psychologii pojęcie płci jest ujmowane znacznie szerzej niż kiedyś - z wielu perspektyw. Wskazuje ona na trzy płaszczyzny:

• płeć jako zmienna indywidualna, dotycząca podobieństw i różnic między płciami;

• płeć jako kategoria społeczna, dotycząca tworzenia sądów i wykorzystywania informacji o płci w zachowaniach, w spostrzeganiu i interakcjach;

• płeć jako konstrukt społeczny, związana z tezą Westa i Zimmermana głoszącą, iż ludzie tworzą płeć, bardziej niż ją posiadają. Płeć jawi nam się tutaj bardziej jako cecha sytuacji niż właściwość jednostki (Mandal, 2003).

Z pojęciem płci w naukach społecznych wiążą się jeszcze inne pojęcia, z których wspomniany wcześniej rodzaj, pojęcie zaproponowane przez Unger w 1979 roku, jest jednym z najczęściej używanych i dotyczących społeczno-kulturowych aspektów płci. Zdaniem Brannon, termin "rodzaj" odnosi się do cech i zachowań uważanych w danej kulturze za kobiece lub męskie. Można o nim zatem mówić jako o etykietce społecznej niezwiązanej z fizjologią, która obejmuje cechy przypisywane danej płci przez społeczeństwo (Brannon, 2002). W odróżnieniu od pojęcia płci opartego na cechach biologicznych określających anatomiczne i fizjologiczne różnice pomiędzy osobnikami męskimi i żeńskimi, które może być stosowane odnośnie wszystkich gatunków, pojęcie rodzaju jest używane jedynie odnośnie ludzi (Lott, Maluso, 2002; Russo, Greek, 2002). Rodzaj (płeć społeczno-kulturowa) - piszą Russo i Greek - to kategoria oparta na społecznej definicji sposobu, w jaki mężczyźni i kobiety powinni się od siebie różnić pod względem fizycznym, poznawczym, emocjonalnym i pod względem zachowań (Russo, Greek, s. 305). Innymi słowy płeć staje się rodzajem w procesie socjalizacji (Lott, Maluso, 2002). Rodzaj jest kategorią, którą wykorzystujemy w celu spostrzegania i rozumienia świata. Uczymy się go już od najmłodszych lat, by wiedzieć, np. z jakiej toalety korzystać i jakie nosić ubrania (Beall, 2002).

Ponadto z kwestią płci i rodzaju związane są jeszcze pojęcia:

• identyfikacji płciowej, czyli poczucia przynależności do jednej z płci oraz osobistego przeżywania, odczuwania i doświadczania roli płciowej;

• roli płciowej, czyli postaw i zachowań jednostek czy też oczekiwań względem nich ze względu na posiadanie przez nie danej płci biologicznej (Głażewska, 2005);

• polaryzacji rodzajów, pojęcie zaproponowane przez Bem, które oznacza, iż większość dziedzin życia społecznego jest zorganizowanych wokół rozróżnienia pomiędzy tym, co męskie i żeńskie (Bem, 2000).

Literatura:

 Agacinski, S. (2000). Polityka płci. Warszawa: Wydawnictwo KR.

 Beall, A. E. (2002). Społeczno-konstruktywistyczne podejście do rodzaju. [w:] Wojciszke B.(red.). "Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice". Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

 Bem, S. L. (2000). Męskość, kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

 Blum, D. (2000). Mózg i płeć, Warszawa: Pruszyński i S-ka.

 Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

 Cross, S. E., Markus, H. R. (2002). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. [w:] Wojciszke B.(red.) "Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice". Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

 Dakowicz, A. (2000). Płeć psychiczna a poziom samoaktualizacji, Białystok: Trans Humana.

 Ghiglieri, M. P. (2001). Ciemna strona człowieka, Warszawa: Wydawnictwo Cis, Wydawnictwo WAB.

 Głażewska, E. (2005). Płeć i antropologia. Kulturowa koncepcja płci w ujęciu Margaret Mead, Toruń: Centrum Edukacji Europejskiej.

 Jackson, S. (2001). Gender a seksualność z punktu widzenia teorii [w:] Ostrowska, E. (red.) "Gender w kinie europejskim i mediach", Kraków: Rabid.

 Lott, B., Maluso, D. (2002). Społeczne uczenie się męskości i kobiecości, [w:] Wojciszke B.(red.), "Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice". Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

 Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

 Mandal, E. (2003). Kobiecość i męskość, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie "Żak".

 Pankowska, D. (2005). Wychowanie a role płciowe, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

 Renzetti, C. M., Curran, D. J. (2005). Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

 Russo, N. F., Greek, B. L. (2002). Kobiety a zdrowie psychiczne [w:] Wojciszke B.(red.), "Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice". Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

 Wojciszke B.(red.), Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

---