PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, HANDLOWEGO I PROCEDURY CYWILNEJ

U M O W Y

Wstęp

Najważniejszą postacią czynności prawnych jest umowa, która określa prawa i obowiązki stron w zakresie wymiany lub współpracy ekonomicznej. Umowa jest źródłem stosunku prawnego i podstawowym wyznacznikiem jego treści, co oznacza, że zawiązany stosunek prawny określa nie tylko treść umowy, ale także zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje oraz przepisy prawa cywilnego. Umowa stanowi w gospodarce rynkowej podstawowy instrument regulujący obrót dóbr, usług i środków pieniężnych.

Umowa dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch albo więcej stron i stanowi samodzielna i integralną całość, która kształtuje określony w jej treści stosunek prawny. Decydujące o zawarciu umowy zgodne oświadczenia woli stron zostają złożone wtedy, gdy da się stwierdzić, że oświadczenia mają ten sam sens, ustalony według właściwych w tym względzie reguł wykładni. Niezbędną przesłanką dojścia każdej umowy do skutku jest także określenie stron, między którymi złożone zostały zgodne oświadczenia woli. Wskazywać na nie może nie tylko treść umowy, ale i okoliczności jej zawarcia.

Wyrażona w Konstytucji wolność prowadzenia działalności gospodarczej stanowi podstawę dla stwierdzenia, że na obszarze prawa cywilnego obowiązuje zasada swobody decydowania o zawieraniu umowy. Oznacza to, iż podmiotom prawa cywilnego przysługuje kompetencja do decydowania o tym, czy i z kim zawierają umowy.

O ograniczeniach swobody zawierania umów z dowolnie wybranymi osobami mówi się wyłącznie wtedy, gdy mają one heterogeniczną genezę - to znaczy, gdy wynikają z ustawy lub z aktu wykonawczego wydanego na podstawie ustawowego upoważnienia. Mogą one przybierać różną postać i intensywność.

Sposoby zawierania umów

Mimo, że umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli stron, złożone w dowolny sposób, to jednak w praktyce wytworzyły się swoiste sposoby zawierania umów, do których należą:

1. oferta i jej przyjęcie

2. rokowania

3. przetarg

1. Oferta i jej przyjęcie

Pojęcie oferty

Przez ofertę rozumie się oświadczenie woli zawierające stanowczą propozycję zawarcia jakiejkolwiek umowy, która określa co najmniej konieczne elementy jej treści. Dzięki tym cechom oferty umowa może zostać zawarta w następstwie prostego jej przyjęcia przez inny podmiot. Przyjęcie oferty jest także oświadczeniem woli, które wyraża wyłącznie wolę zawarcia umowy o treści określonej w ofercie.

Propozycje wyrażające jedynie ogólną dyspozycję podmiotu do zawarcia umowy, a nie stanowczą decyzję w tym względzie - nie są ofertami. Również propozycje niepełne, nie zawierające koniecznych elementów zawarcia umowy, nie mają charakteru oferty. Określa się je mianem zaproszeń do składania ofert lub do wszczęcia rokowań.

Pojęcie oferty obejmuje nie tylko oświadczenie woli kierowane do indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych adresatów, ale również do nieoznaczonego kręgu osób, czyli do ogółu. Jest to tzw. oferta publiczna (ad incertas personas). Użycie terminu „oferta” nie jest przy tym konieczne. Przykładem oferty publicznej może być propozycja sprzedaży skierowana do nieokreślonego kręgu osób przez organ administracji rządowej w ramach jego działalności cywilnoprawnej w wywieszonym w gmachu urzędu komunikacie. Charakter ofert kierowanych do ogółu mają także zachowania przedsiębiorców polegające na wystawianiu automatów przeznaczonych np. do sprzedaży biletów, czy napojów lub do świadczenia usług telefonicznych, fotograficznych, itp.

Skutki złożenia oferty

Oferta wiąże oferenta, co polega na tym, że adresat oferty, czyli oblat, sam może poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawarcia umowy. Natomiast oferent traci w okresie związania wszelki wpływ na to, czy zaproponowana przez niego umowa dojdzie do skutku. Związanie oferenta musi być ograniczone terminem oznaczonym przez oferenta.

Gdy oferta została złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumienia się na odległość, przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie, a więc w toku trwającej rozmowy.

Gdy oferta została złożona za pomocą odrębnych i rozłożonych w czasie czynności, np. napisanie listu, wymagających udzielenia odpowiedzi, przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia. Należy więc uwzględnić czas potrzebny na dojście oferty do adresata, czas potrzebny do namysłu i powzięcia decyzji przez oblata, czas potrzebny do wysłania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta.

Jeżeli oświadczenie o przyjęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okoliczności wynika, że zostało wysłane we właściwym czasie, umowa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia odpowiedzi uważa umowę za niezawartą. Ryzyko opóźnienia nadejścia odpowiedzi ponosi więc adresat oferty.

Oferta skierowana do nieoznaczonego kręgu osób, czyli do ogółu, może być w każdej chwili cofnięta lub zmieniona, chyba że oferent oznaczył termin związania. Jednak cofnięcie lub zmiana oferty nie jest skuteczne wobec osób, które już ofertę przyjęły i tym samym umowę zawarły.

Zaproszenie do składania ofert lub do rozpoczęcia rokowań nie wiąże tego, kto w tej postaci wyraża dyspozycję do zawarcia umowy.

Przyjęcie oferty dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli, które zawiera całkowita aprobatę treści zaproponowanej umowy, natomiast oświadczenie woli, w którym adresat przyjmuje ofertę z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertę. Pierwotny adresat występuję wówczas w roli oferenta, a pierwotny oferent przestaje być swą ofertą związany i staje się adresatem nowej oferty.

Oświadczenie woli o przyjęciu oferty w zasadzie powinno być złożone oferentowi. Jeżeli więc nie doszło ono do oferenta w taki sposób, by mógł się z nim zapoznać, nie wywołuje ono skutków prawnych polegających na zawarciu umowy. Jednak dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie jest konieczne, jeśli wskazuje na to przyjęty w danych stosunkach zwyczaj lub wynika to z treści oferty. Wówczas umowa dochodzi do skutku, gdy oblat we właściwym czasie przystąpi do jej wykonania.

Oświadczenie woli o przyjęciu oferty może być wyrażone nawet przez bierne zachowanie się adresata - tzw. milczenie - jeżeli uzasadniają to okoliczności dotyczące wzajemnych stosunków stron, ustalonych zwyczajów oraz zasad współżycia społecznego.

Jeśli ofertę przyjmuje się przez oświadczenie woli wymagające dojścia do oferenta, to w razie wątpliwości poczytuje się, że umowa została zawarta w chwili i w miejscu otrzymania przez adresata oświadczenia woli o przyjęciu oferty. Zaś jeśli dojście oświadczenie woli o przyjęciu oferty nie jest potrzebne, to w razie wątpliwości poczytuje się umowę za zawartą w chwili przystąpienia do jej wykonania oraz w miejscu zamieszkania składającego ofertę.

Jeżeli dla określonej umowy przewidziana została pod sankcją nieważności forma szczególna, wówczas zarówno oferta, jak i jej przyjęcie wymagają zachowania tej formy, gdyż umowa dochodzi do skutku przez właściwe oświadczenia woli wszystkich stron.

2. Rokowania

Postępowanie

Innym, uregulowanym w Kodeksie Cywilnym, sposobem zawierania umów są rokowania, polegające na wzajemnym oddziaływaniu stron w celu zawarcia umowy. W toku rokowań strony wymieniają informacje o okolicznościach mogących mieć wpływ na ich decyzje co do zawarcia umowy, formułują swoje oceny co do gospodarczych wartości proponowanych świadczeń oraz progresywnie uzgadniają treść zawieranej umowy. W drodze rokowań zawierane są zazwyczaj umowy złożone dotyczące świadczeń o dużej wartości.

Rokowania są procesem płynnym i ciągłym, charakteryzującym sytuację stopniowego uzgadniania wzajemnych stanowisk. W toku prowadzonych rokowań strony nie są związane swoimi oświadczeniami, zachowując swobodę decyzji co do zawarcia umowy. Uzgodnienie wszystkich postanowień umowy, będących przedmiotem rokowań, stanowi podstawę do uznania, że umowa została zawarta. Zakres prowadzonych rokowań określa więc minimalną treść, jaka powinna być objęta konsensem stron.

Jednak strony mogą uznać, że umowa została zawarta już po uzgodnieniu elementów koniecznych umowy. Kwestie sporne w takim przypadku rozstrzygnięte zostaną w sposób ustalony przez same strony lub przez sąd kierujący się wskazaniami art. 56 KC.

List intencyjny

Wzorem praktyki innych państw europejskich, wywodzącym się ze zwyczajów anglo-amerykańskich rozpowszechnił się w Polsce zwyczaj podpisywania tzw. listów intencyjnych w toku rokowań zmierzających do zawarcia umów handlowych o dużej wartości i skomplikowanej strukturze.

Listy intencyjne nie są w prawie polskim przedmiotem regulacji ustawowej i nie mają mocy prawnie wiążącej, nie są jednak pozbawione wszelkiego znaczenia prawnego. Odzwierciedlają bowiem zachowanie negocjatorów w czasie rokowań, ich intencje wyrażane za pomocą składanych oświadczeń i stopień oraz okoliczności zaangażowania pewnych środków materialnych dla osiągnięcia celu rokowań. Wyrażają dążenie stron do zawarcia negocjowanej umowy (definitywnej).

Listy intencyjne nie mają charakteru definitywnej umowy cywilnoprawnej, z której wynikałyby prawa i obowiązki, stanowiące właściwy cel gospodarczy stron. Deklarowane w listach intencyjnych dążenie stron do zawarcia umowy definitywnej nie kreuje prawnego obowiązku jej zawarcia. Na podstawie takiej deklaracji nie można więc żądać, aby sąd zastąpił oświadczenie woli swoim orzeczeniem i doprowadził tym samym do zawarcia umowy definitywnej. Skutek taki wywołać może tylko umowa przedwstępna, wyrażająca nie tylko stanowcze zobowiązanie stron w tym względzie, ale odpowiadająca przy tym określonym w ustawie przesłankom.

3. Przetarg

Trzecim - obok oferty i rokowań - sposobem zawierania umów jest przetarg, który ma charakter postępowania wielostronnego i eliminacyjnego zarazem. Jego celem jest doprowadzenie do wyboru spośród jego uczestników oferenta, z którym ogłaszający przetarg zawrze umowę - przy czym wszyscy uczestnicy mają takie same prawa i obowiązki oraz podlegają jednolitym regułom postępowania. Przetarg pozwala - przy wykorzystaniu reguł wolnej konkurencji - wyłonić kontrahenta, który oferuje najkorzystniejsze warunki umowy.

Przetarg inicjuje osoba, która chce zawrzeć określoną umowę, poprzez ogłoszenie przetargu. Ustawa nazywa te osobę „ogłaszającym przetarg”.

Ogłoszenie może być kierowane do ograniczonego lub nieograniczonego kręgu adresatów. Aby oświadczenie miało charakter ogłoszenia o przetarg i mogło inicjować postępowanie przetargowe musi zawierać dwa elementy:

1. zaproszenie do składania ofert, które wyraża tylko predyspozycję do zawarcia oznaczonej umowy, czyli odnosi się do treści przyszłej umowy,

2. wskazania dalszego trybu postępowania zmierzającego do wyłonienia drogą eliminacji kontrahenta umowy. Złożona w tym względzie propozycja wiąże ogłaszającego przetarg w terminie oznaczonym. Jeżeli została skierowana do ogółu w drodze publicznego ogłoszenia, może być w ten sam sposób odwołana.

Ogłaszający przetarg powinien oznaczyć co najmniej miejsce i czas przetargu. Zazwyczaj jednak znacznie dokładniej określa dalszy tryb postępowania. Często uzależnia udział w przetargu od wniesienia wadium w określonej wysokości, które przepada na rzecz ogłaszającego przetarg, jeżeli umowa nie dojdzie do skutku z winy uczestnika przetargu. W ten sposób ogłaszający przetarg zabezpiecza się przed stratami związanymi z organizowaniem przetargu.

Druga faza przetargu realizuje się w następstwie złożenia ofert w odpowiedzi na ogłoszenie przetargowe. Jeżeli żadna oferta nie wpłynie, lub będzie ich mniej od ilości określonej w ogłoszeniu, kończy się postępowanie przetargowe.

Złożenie oferty zgodnie z ogłoszeniem przetargu prowadzi z kolei do dwojakich konsekwencji:

1. zwykłych następstw każdej oferty polegających na związaniu oferenta jej treścią,

2. do zaakceptowania przez adresata propozycji ogłaszającego przetarg co do dalszego trybu postępowania przetargowego.

Dochodzi tym samym do zawarcia swoistego porozumienia, na podstawie którego ogłaszający przetarg i oferent zobowiązują się postępować według reguł określonych w ogłoszeniu o przetargu.

W trzeciej fazie postępowania przetargowego dokonuje się oceny przedłożonych ofert i wyboru najkorzystniejszej oferty dla ogłaszającego przetarg.

Kodeks Cywilny reguluje dwa typy przetargów: przetarg ustny i przetarg pisemny.

Przetarg ustny

W przetargu ustnym na wezwanie ogłaszającego przetarg składane są oferty przez obecnych w miejscu przetargu licytantów lub i ich przedstawicieli. Oferty komunikowane są słownie lub równoważnymi znakami bezpośredniego porozumiewania się. Ogłaszający przetarg oczekuje coraz korzystniejszych ofert składanych sukcesywnie przez uczestniczących w przetargu licytantów (tzw. kolejnych postąpień).

Oferta złożona w toku przetargu ustnego przestaje wiązać, gdy inny licytant złoży ofertę korzystniejszą lub gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert.

Ogłaszający przetarg demonstruje wybór oferty przez tzw. przybicie, to znaczy trzykrotne uderzenie młotkiem, któremu towarzyszy złożenie stosownego oświadczenia woli. Wraz z wyborem oferty następuje zawarcie umowy między ogłaszającym przetarg a oferentem, którego oferta została wybrana.

Przetarg ustny stosowany jest zwykle w przypadkach umów prostych, gdzie w zasadzie tylko jeden z jej elementów, czyli wysokość ceny lub innego świadczenia wzajemnego podlega konkurencyjnej rywalizacji.

Przetarg pisemny

W przetargu pisemnym ogłaszający przetarg oczekuje składania ofert pisemnych w określonym terminie. Następnie oferty te są analizowane w celu dokonania wyboru oferty najkorzystniejszej dla ogłaszającego przetarg.

Jeżeli w warunkach przetargu nie zastrzeżono inaczej, oferta pisemna przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta lub gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert.

W przetargu pisemnym wybór oferty nie ma jeszcze charakteru złożenia oświadczenia woli o przyjęciu oferty, powodującego zawarcie umowy. Decyzja o wyborze oferty wymaga bowiem pisemnego zakomunikowania oferentowi i odnosi skutek dopiero z chwilą, gdy doszło do niego w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią. Dopiero z tą chwilą umowa dochodzi do skutku.

Jeżeli ustawa wymaga zachowania formy pisemnej kwalifikowanej dla dokonania danej czynności prawnej, umowa dojdzie do skutku dopiero po złożeniu definitywnych zgodnych oświadczeń woli przez strony w formie właściwej.

Ze względu na to, że przetarg pisemny nie zakłada obecności oferentów przy podejmowaniu decyzji o wyborze oferty, ogłaszający przetarg pisemny obowiązany jest niezwłocznie powiadomić uczestników o jego wyniku lub zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru. Powiadomienie to wymaga pisma lub ogłoszenia w taki sam sposób, w jaki nastąpiło ogłoszenie przetargu. Chroni to interes oferentów w uzyskaniu informacji, że nie są już związani złożoną ofertą.

Przetarg pisemny ogłaszany jest zwykle dla bardziej skomplikowanych umów - zwłaszcza inwestycyjnych - wymagających sprecyzowania wielu elementów, których łączne uwzględnienie pozwala dopiero ocenić atrakcyjność oferty.

Unieważnienie przetargu

Strona umowy zawartej w drodze przetargu może żądać jej unieważnienia, zwracając się do sądu o unieważnienie umowy z mocą wsteczną, jeżeli druga strona lub działająca z nią w porozumieniu osoba trzecia sprzecznie z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi faktycznie wpłynęła na wynik przetargu. Jeżeli umowa została zawarta na cudzy rachunek, dający zlecenie jej zawarcia również może żądać jej unieważnienia.

Uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od powzięcia wiadomości o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy.

Regulacje szczególne

Poza Kodeksem Cywilnym obowiązują różnego rodzaju przepisy szczegółowe regulujące przetargi. Wśród nich największą doniosłość ma ustawa o zamówieniach publicznych. W stosunku do nich postanowienia KC mają charakter norm ogólnych, stosowanych uzupełniająco.

Przepisy te przewidują obowiązek zastosowania określonych w nich trybów przetargowych. Zawarcie umowy z pominięciem odpowiedniego trybu przetargowego powoduje bezwzględną nieważność umowy.

Literatura:

1. Zbigniew Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002.

2. Stanisław Dmowski, Stanisław Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002.

3. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. nr 16 poz. 93 z późn. zmianami).

4

---