Kultura ludowa - kultura niższych warstw społeczeństw narodowych istniejąca od średniowiecza aż do połowy XX wieku, kiedy zakończył się proces jej stopniowego zaniku. W węższym znaczeniu pojęcie to oznacza sumę wytworów wiejskich społeczności lokalnych.
Kultura ludowa ukształtowała się w rezultacie wpływu kultury warstw wyższych oraz kultury innych grup etnicznych na oryginalny (etniczny) zasób kulturowy ludu. Proces ten zapoczątkowany został w okresie feudalnym. Okres największego rozkwitu kultury ludowej przypada na wiek XIX, co na ziemiach polskich miało związek m.in. ze zniesieniem pańszczyzny.
Kultura ludowa, w odróżnieniu od kultury elitarnej, wykazuje zróżnicowanie regionalne, co jest następstwem izolacji przestrzennej
w jakiej znajdowały się lokalne wspólnoty.
Cechy kultury ludowej
Tradycjonalizm - pokoleniowy przekaz treści kulturowych (umiejętności, wiedzy, przekonań) drogą ustną; niechęć do innowacji, rola autorytetu, przede wszystkim ludzi starszych
Ludowa religijność - charakteryzująca się m.in. swoistym synkretyzmem, który pozwalał wiązać w spójną całość relikty wierzeń pogańskich z elementami doktryny chrześcijańskiej; skłonnością do sakralizacji świata, np. przez utożsamianie postaci świętych z ich materialnymi wyobrażeniami, manifestowaniem religijności w obrzędach, regularnym uczestnictwem w nabożeństwach, pielgrzymkami, kultem świętych.
Izolacjonizm - wynikał z prawnego i ekonomicznego położenia ludności wiejskiej. Była to izolacja horyzontalna (przestrzenna) i wertykalna (odgrodzenie od warstw wyższych i ich kultury). Rezultatem była izolacja świadomościowa. Swoje było lepsze i piękniejsze, obcy podejrzani i niedobrzy. Czasami przybierało to formy ksenofobiczne - np. Niemiec był "niemy" z powodu braku porozumienia, Żydówki miały być inaczej skonstruowane przez naturę niż rodzime kobiety.
Myślenie mityczne i odporność na empiryczną weryfikację przekonań.
Na gruncie amerykańskiej socjologii i antropologii kulturowej odpowiednikiem pojęcia kultury ludowej było folk society - społeczeństwo ludowe. Amerykański antropolog Robert Redfield przeciwstawiał je cywilizacji z uwagi na takie cechy jak: zamieszkiwanie małego terytorium, bezpośrednia znajomość wszystkich członków wspólnoty; wyłącznie ustna komunikacja, brak właściwego podziału pracy i niezmienny ład moralny.
Po II wojnie światowej kultura ludowa została w Polsce uznana za ważny nurt tradycji narodowej i współczesnej kultury. Podjęto nad nią szeroko zakrojone badania, łożono środki na skanseny, izby regionalne, konkursy i festiwale sztuki i muzyki ludowej, a także ożywiano niektóre formy folkloru w ramach folkloryzmu.
Tradycjonalizm w socjologii i antropologii
Określenie wskazujące usposobienie, zespół nawyków i obyczajów, albo przekonań lub nawet spójnej i kompletnej doktryny, którego precyzyjniejszy sens odczytać można dopiero identyfikując jego zakres przedmiotowy (sferę religijną, filozoficzną, społeczno-polityczną, kulturalną, artystyczną etc.) bądź - w wypadku tradycjonalizmu społeczno-politycznego - sposób rozumienia tego terminu w różnych ujęciach szeroko rozumianej postawy i doktryny konserwatywnej; w każdym wypadku sens tradycjonalizmu uzależniony jest też od adekwatnego dla danego użycia zakresu i sensu słowa „tradycja”.
Pojęcie kultury ludowej
Koncepcja kultury, rozwinięta po raz pierwszy przez etnografów ewolucjonistów ubiegłego wieku znalazła odbicie w znanej definicji Edwarda Tylora z roku 1871 który uważał że, ,,kultura to złożona całość, obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, zwyczaje i inne nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa"1.
W książce pt: "Społeczeństwo i kultura", napisanej przez Barbarę Olszewską - Dyoniziak, czytamy o podziale definicji kultury przez L. Kroebera i C. Kluckhohna na sześć zasadniczych grup w zależności od szczególnie uwypuklonego w nich aspektu kultury. Pierwszą grupę stanowią definicje opisowo - numeratywne, takie jak Tylora, ograniczając się do wyliczenia części składowych kultury. Drugą tworzą definicje historyczne , kładące nacisk na to, że kultura jest odziedziczoną tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Trzecia grupa obejmuje definicje normatywne, podkreślając podporządkowanie zachowań kulturowych wspólnym wartościom i normom oraz wzorom i modelom. Czwarta zawiera definicje psychologiczne, które kładą nacisk na procesy uczenia się
i formowania nawyków kulturowych oraz wpływ kultury na osobowość. Piąta to definicje strukturalne, które akcentują powiązania wewnątrz kulturowe i społeczny aspekt kultury: grupę szóstą tworzą definicje genetyczne, określające kulturę jako specyficznie ludzką formę adaptacji do środowiska, przeciwstawiając ją stanowi natury. Szczególną wagę przywiązuje się w nich do roli języka jako podstawowego warunku przejścia od natury do kultury2.
Inną, bardziej ogólną definicję kultury zaproponował Stefan Czarnowski .
Uważał, że kultura to ,, całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie"3.
Dla Floriana Zanieckiego kultura była światem wartości, ,,ładem stosunków pomiędzy wszystkimi rodzajami czynności ludzkich", włączył w jej zakres religię, język, literaturę, sztukę, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizację społeczną, techniczną produkcję, wymianę ekonomiczną, a także filozofię i naukę4. Wyróżniono trzy charakterystyczne typy kultury: Kulturę ludową, popularną
i elitarną.
Termin kultura ludowa, wprowadzony w Europie w XIX wieku, oznaczał zespół elementów kulturowych ukształtowanych w obrębie ,,niższych" warstw społeczeństw narodowych określonych jako lud5.
Oskar Kolberg, wszechstronny dokumentalista kultury ludowej, ustalił coś w rodzaju definicji enumeratywnej w tytule swoich dzieł: ,, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce"6.
Kultura ludowa w okresie swojego funkcjonowania (zwłaszcza w XIX w.) wykazywała następujące cechy: izolacjonizm, tradycjonalizm powiązany z ustnym przekazem tradycji, rytualizm, sensualizm oraz tradycyjną religijność.
Izolacjonizm był wynikiem zarówno warunków środowiska, jak i społeczno-prawnego oraz ekonomicznego położenia ludności wiejskiej. Miał on charakter izolacji przestrzennej, geograficznej ( zamykanie się mieszkańców wsi w jej własnych granicach z małą ruchliwością przestrzenną ), izolacji pionowej w znaczeniu faktycznego odgrodzenia ludu (wiejskiego) od klas wyższych i od udziału w kulturze elitarnej, co pociągało za sobą izolację świadomościową.
Tradycjonalizm ujawniał się w wiernym przekazie między generacjami, głównie w przekazie ustnym, bezpośrednim, całego zasobu umiejętności, wiedzy i przekonań; stąd pochodziła typowa niechęć do nowości we wszystkich dziedzinach kultury. Każda innowacja musiała zostać wpierw nie tylko doświadczona, ale poparta przez autorytety wiejskie.
Rytualizm, sensualizm oraz religijność ludową można potraktować łącznie z racji ich komplementarnych związków. Wchodzą tu takie cechy, jak wyobraźnia obrazowa z tendencją do przedstawiania poszczególnych elementów wiary i wyobrażeń mitycznych
w postaci wizualnych przedmiotów z atrybutami lokalnymi, sakralizacja fragmentów otaczającego świata, synkretyzm religijny wiążący w jedną postać część wierzeń pogańskich z rozwiniętymi systemami religijnymi, manifestowanie religijności w obrzędach rodzinnych i dorocznych. Ogólna cecha kultury ludowej to jednolitość wspomnianych postaw, zachowań i przekonań w ramach poszczególnych społeczności lokalnych7.
W polskiej literaturze etnograficznej najbardziej przyjął się trójpodział kultury. Dotyczy to również kultury ludowej. W ujęciu K. Moszyńskiego kultura rozpada się na materialną, duchową i społeczną, "przy czym w tym podziale odzwierciedla się troistość zasadniczych składników ludzkości, którymi to składnikami są: podłoże fizyczne, czyli materialne, życie duchowe i społeczne"8.
Kultura materialna oznacza te wszystkie wytwory i działania człowieka , które należą do sfery kultury, czyli nie są związane tylko z funkcjonowaniem człowieka jako żywego organizmu i gatunku9. Do wytworów kultury materialnej możemy zaliczyć: stroje, budownictwo, narzędzia pracy, wytwory służące zaspokojeniu potrzeb człowieka .
Kultura duchowa oznacza wszystkie wytwory świadomości ludzkiej (wiedzę, wierzenia, ekspresję), które stanowią kulturę, a nie wyraz psychiki indywidualnej, ale dla ujawnienia się nie wymagają w zasadzie współdziałania grup ludzkich. Terminem kultury duchowej określał K. Moszyński tę część kultury, która ma przede wszystkim znaczenie dla życia duchowego , tj. wiedzę, religię, magię, wróżbiarstwo, wierzenia i sztukę, czyli te działy kultury, które najbardziej zaspokajają duchowe potrzeby człowieka.
Kultura społeczna oznacza wyodrębnioną w klasyfikacjach kultury osobną klasę zjawisk kulturowych, jako kategorię swoiście społeczną, np. rodzina, społeczność lokalna, obrzędy, obyczaje towarzyskie i inne.
A. Kłoskowska pisze, że kultura społeczna charakteryzuje się tym, że "podmiotem i przedmiotem kulturalnie określonych działań są tutaj sami ludzie że regulujący wpływ kultury odnosi się w tym wypadku nie do żadnych innych substancji lub wartości, lecz do stosunków, ról i układów ludzi w ich wzajemnych powiązaniach"10.
Obecnie bardzo często pojęcie kultury ludowej mylone jest z kulturą chłopską. Kulturą ludową może być i kultura miejska,
i podmiejska, i przedmiejska, fabryczna, branżowa, uliczna, osiedlowa, rybacka, flisacka, dworska, itd. Ponieważ pojęcie ludu jest nieokreślone, zmienne i pojemne toteż ludem może być mianowana każda zbiorowość bądź przez wspólne uczestnictwo w jakimś historycznym wydarzeniu, bądź w potrzebie emocjonalnej solidarności itp.
Kultura ludowa jest systemem mającym własne typologiczne cechy w różnych płaszczyznach struktury i wewnętrzne prawa rozwojowe, czyli własną gramatykę11. System kultury przeważnie absorbuje to, co może się w nim zmieścić, co odpowiada lub co jest zdolny przyswoić, wchłonąć12.
U jej podstaw leżą pewne elementy kultury chłopskiej, odpowiednio wybrane, spreparowane, uelastycznione - pozbawione wszelkiego tragizmu, który tę chłopską kulturę ukształtował.