Etyka zawodu nauczyciela z przedmiotu Pedeutologia.
Spis treści
Wstęp …………………………………………………………………………………….……3
1. Problematyka w świetle literatury………………………………………………………..…5
1.1.Pojęcie etyki……………………………………………………………………....…….5
1.2.. Etyka zawodowa……………………………………………………………….……..5
2. Problemy etyczne w zawodzie nauczyciela……………………………………….………..7
2.1.Odpowiedzialność………………………………………………………………………7
2.2. Podmiotowe traktowanie uczniów- szacunek…………………………………………..7
2.3. Ocenianie. Sprawiedliwość i niesprawiedliwość…………………………...…………..9
2.4.Samokształcenie…………………………………………………………………...…….9
2.5. Sukcesy zawodowe nauczyciela…………………………………………………..…..10
2.6. Kształcenie nauczycieli………………………………………………………………..10
2.7. Grono pedagogiczne………………………………………………………………..…11
2.8. Wypalenie zawodowe nauczycieli…………………………………………………….11
Zakończenie……………………………………………………………………………..……12
Bibliografia……………………………………………………………………………..…….13
Wstęp.
Wg Tadeusza Pilcha panuje dziś w Polsce przeświadczenie, że zajmowanie się etyką zawodu nauczyciela to zajęcie, które odwraca uwagę od ważniejszych problemów związanych z sytuacją szkolnictwa. Tymczasem jest to istotny aspekt, którego nie powinno się zaniedbywać. Zawód nauczyciela jest bowiem silnie powiązany z władzą i narażony na podejrzenia moralne.
Spośród wielu społeczności zawodowych nauczyciele stanowią jedną z kilku grup, dla których bezpośrednie relacje z człowiekiem oraz praca dydaktyczna i wychowawcza szczególnie wiążą się z realizacją podstawowych wartości moralnych. Tworzą one spójny zawodowy system etyczny, dlatego wykonywanie tego zawodu ma wymiar powołania, służby drugiemu człowiekowi w miejscu pracy i poza nią. Brak sprzyjających warunków w oświacie i nauce nie jest usprawiedliwieniem dla nieprzestrzegania przez nauczycieli etosu zawodowego.
Etyka zawodowa nauczycieli dotyczy postawy nauczyciela, jego kultury, osobistej odpowiedzialności, wrażliwości, samokrytycyzmu, uczciwości, hierarchii wartości, światopoglądu, wiedzy i kompetencji.
Od dawna stawia się wysokie wymagania lekarzom, prawnikom, dziennikarzom. zawody te dysponują skodyfikowanym systemem norm etycznych, jak np. Kodeks etyki lekarskiej, Zbiór zasad etyki adwokackiej czy Karta etyczna mediów. W 1995 r. Polskie Towarzystwo Nauczycieli opracowało Kodeks etyki nauczycielskiej, który niestety nie został dostatecznie upowszechniony.
W związku z reformą edukacji i awansem zawodowym nauczycieli dostrzeżono obecnie potrzebę uwzględniania problemów etycznych i odbudowania autorytetu nauczyciela. Zawód nauczyciela stawia wysokie wymagania - nauczyciel znajduje się pod ustawiczną kontrolą, każde jego potknięcie jest natychmiast dostrzegane i komentowane. Musi, więc być szczególnie ostrożny, zwłaszcza że sędziami - i to surowymi są uczniowie, których wychowuje. Łatwo można stracić ich szacunek i zaufanie, ale bardzo trudno je odzyskać. A przecież rezultaty pracy wychowawczej zależą przede wszystkim od stosunku uczniów do nauczyciela, od jego autorytetu.
Autorytet nie może być narzucony czy sztucznie wykreowany, ale powinien być uznany, wybrany i zaakceptowany przez młodzież ze względu na wiedzę, kompetencje, a przede wszystkim ze względu na cechy moralne nauczyciela.
1. Problematyka w świetle literatury.
1.1.Pojęcie etyki.
Etyka jest dziedzina filozofii zajmującą się definiowaniem pojęć dobra i zła oraz ustalaniem zasad właściwego życia i zasad, którymi należy się kierować, ażeby osiągnąć ideał właściwego życia.
Dlatego też można dokonać podziału etyki na:
- etykę ogólną - zajmującą się ustalaniem znaczenia takich pojęć, jak: cel, dobro, powinność, sumienie, odpowiedzialność czy obowiązek;
- etykę szczegółową - zajmującą się formułowaniem zasad postępowania odpowiednio do najważniejszych i typowych sytuacji ludzkiego działania. Sformułowanie zasady postępowania jest równoznaczne z określeniem właściwego wyboru, którego osoba etyczna powinna dokonać w danej sytuacji.
1.2.. Etyka zawodowa.
Etyki zawodowe, wychodząc od ogólnych, nadrzędnych celów danej działalności, stawiają sobie za cel opracowanie reguł postępowania w konkretnych sytuacjach, wskazując, jakimi zasadami powinna się kierować osoba pełniąca daną funkcję i jakich powinna dokonywać wyborów w konkretnych okolicznościach. Czyli etyka zawodowa to zbiór zakazów i nakazów określających sposób postępowania, wykonywania danego zawodu.
Zawód nauczyciela jest jedną z nielicznych profesji, obok zawodów prawniczych, medycznych, dziennikarskich, w których szczególnie ważna jest etyka zawodowa. I tym właśnie zajmował się się między innymi dr Jan Kropiwnicki, który opracował „Kodeks etyczny nauczyciela - przyczynek”. Sformułował w nim nakazy i zakazy dotyczące pracy nauczyciela:
-Pamięta, że wychowuje przede wszystkim własnym przykładem.
-Pamięta, że uczeń - nawet najmniejszy - jest człowiekiem.
-Postępuje zgodnie ze swoimi słowami.
-Nigdy nie zapomina, że szkoła - a więc i on - jest dla ucznia. Gdyby nie było uczniów, byłby niepotrzebny.
-Uczy nie dla wiedzy, ale dla życia.
-Jeśli nie kocha dzieci - powinien zmienić zawód.
-Traktuje wszystkich uczniów równo.
-Ocenia sprawiedliwie, uwzględniając jednak wkład pracy ucznia.
-Nigdy nie poniża godności ucznia. Wie, że niewłaściwe słowo lub gest może zranić bardziej niż najsroższa kara.
-Nie kompromituje się prowadzeniem nieprzygotowanych zajęć.
-Pamięta, że w każdej chwili spędzanej z uczniami jest wychowawcą.
-Wie, że może pomóc tylko uczniom, których zalety i wady zna.
-Nie próbuje być Siłaczką - dąży do profesjonalizmu.
-Uczy się od lepszych od siebie, a słabszym pomaga.
-Nie traktuje rodziców uczniów protekcjonalnie - wie, że dla nich pracuje.
-Korzysta z doświadczeń innych i dzieli się własnymi.
-Wie, że niesprawdzona na czas klasówka jest rodzajem oszustwa.
-Myśli samodzielnie, umie działać wspólnie.
-Ma świadomość, że niezależnie od swojej specjalności zawsze jest również nauczycielem języka ojczystego.
-Wie, że niektóre dzieci są jak zaszyfrowane zamki, stara się do nich dobrać właściwy klucz.
-Ma świadomość, że niektórzy uczniowie mogą go przerosnąć i ułatwia im to.
-Dba o swój wygląd zewnętrzny - to jeden ze środków wychowawczych.
-Okazuje uczniom i innym nauczycielom życzliwość.
-Zostawia własne problemy w domu.
-Pamięta, że jego uśmiech pozwala uczniom traktować pobyt w szkole jako znośniejszy.
Również w Karcie Nauczyciela znajdziemy, iż nauczycielem może być osoba, która przestrzega podstawowych zasad moralnych.
2. Problemy etyczne w zawodzie nauczyciela.
2.1.Odpowiedzialność.
M. Sieżyński w książce Nauczanie wychowujące stwierdza, że odpowiedzialność wychowawcy przybiera podwójny wymiar. Z jednej strony odpowiadam "za" - ucznia, za przebieg procesu nauczania i wychowania, za realizację potrzeb psychicznych młodzieży, za jej wszechstronny rozwój, ale równocześnie odpowiadam "przed" - dyrektorem, przed rodzicami, którzy oddali największy swój skarb w moje ręce. Odpowiadam również przed samym sobą, przed swoim sumieniem.
Odpowiedzialność nauczyciela ma również inny wymiar. A mianowicie sama władza nad uczniami jest traktowana jako forma odpowiedzialności. Pilch wyróżnia dwa komponenty władzy nauczyciela:
a)władza zarządzania zewnętrznego - czyli posługiwanie się dyscypliną, nadzorem nad poleceniami wykonywanymi przez uczniów,
b)władza tworzenia - czyli kierowanie ludzkimi dążeniami, światem emocji i wartości.
Nauczyciel nie jest także odgrodzony od polityki i panujących ideologii. Rząd bowiem broni państwowej przynależności nauczyciela w opozycji do władz lokalnych, które z kolei też chcą go dla siebie pozyskać. W tym wypadku nauczyciel powinien pamiętać o tym, by za nadrzędną władzę nad sobą uznawać przede wszystkim władzę prawd naukowych.
2.2. Podmiotowe traktowanie uczniów- szacunek.
Naczelną zasadą w postępowaniu z uczniami jest poszanowanie ich godności. O potrzebie podmiotowego traktowania każdego ucznia mówi się od lat. Podmiotowość to nic innego jak fakt bycia sobą i prawo do bycia traktowanym jak osoba. Jeśli więc nauczyciel obrzuca uczniów obraźliwymi epitetami, to nie powinien dziwić się, że sam nie zasłuży na ich szacunek. Ironia, złośliwość, niecierpliwość, dyktatorstwo ze strony nauczyciela wywołują wśród uczniów opór i frustrację. Natomiast cierpliwość, wyrozumiałość i otwartość na problemy uczniów pomagają w osiąganiu lepszych wyników w nauce. Nauczycielowi nie wolno obrażać się na ucznia; jako psycholog powinien rozumieć jego potknięcia i ich przyczyny, a jako wychowawca szukać dróg zmierzających do likwidowania wad i wykształcenia zalet.
Warunkiem właściwej atmosfery w klasie jest interesowanie się przez nauczyciela wszystkimi uczniami: tymi, którzy wybijają się ponad poziom, oraz tymi, którzy z różnych względów do tego poziomu nie dorastają. Nauczycielowi nie wolno uważać trudnego ucznia za zawadę, lecz powinien temu właśnie uczniowi poświęcić najwięcej uwagi.
Najlepszą metodą wychowania dzieci i młodzieży jest dobry przykład. Nie można od kogoś wymagać pracowitości, pilności, dokładności, gdy zaniedbuje się własne obowiązki. W szkole nie mogą pracować ludzie przypadkowi, o bezdusznym stosunku do uczniów.
I w nauczaniu , i w wychowywaniu podmiotem działań jest dziecko (idealnym modelem edukacyjnym jest taki model, w którym i dziecko i nauczyciel stanowią podmiot, tzw. model podmiotowo - podmiotowy). Podmiotowość dziecka polega na tym, iż jest ono adresatem działań stymulacyjnych realizowanych przez pedagoga. Konkretne działanie, metody pracy nie prowadzą od optymalnego rozwoju wszystkich ludzi, lecz do wyodrębnionych jednostek czy grup. W każdym razie zachodzi konieczność zindywidualizowania działań, ponieważ człowiek - jako jednostka - ma sobie tylko właściwe doświadczenia indywidualne. Dotyczy to tak wychowania, jak i nauczania, gdyż różnice osobowe występują i w sferze poznawczo - wykonaniowej i emocjonalno - motywacyjnej. Człowiek - uczeń jest niepowtarzalną jednością, charakteryzuje go swoisty zespół cech, decydujący o niepowtarzalności jednostki.
O ile adresatem działań pedagogicznych jest uczeń, o tyle nadawcą jest nauczyciel. Jest on drugim podmiotem w procesie dydaktycznym. Nauczyciel nie realizuje beznamiętnie treści programowych. Rozporządza on wiedzą dydaktyczną, którą wykorzystuje w kontaktach z uczniem, ale istotny jest też pryzmat jego doświadczeń, dążeń i poglądów. Tajemnicą sukcesu pedagoga nie jest idealny program lecz osoba nauczyciela.
Nauczanie każdego przedmiotu stwarza okazję do oddziaływań wychowawczych. To, czy okazje te są wykorzystane dobrze, czy też niewłaściwie, zależy od nauczyciela.
2.3. Ocenianie. Sprawiedliwość i niesprawiedliwość.
Postawa nauczyciela powinna być zbliżona do postawy lekarza: powinien doradzać, nie osądzać, nie piętnować; przy całej stanowczości czy nawet ostrości tonu pozostawać opanowanym i uprzejmym. Postępowanie nauczyciela zawsze uwikłane jest w oceny moralne, np. sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Uczeń musi być przekonany, że otrzymał sprawiedliwą ocenę. Sprawiedliwość wymaga, by ocenione były nie same wyniki, ale także trud i dobra wola, włożone w ich osiągnięcie.
Czasami uczniowie zdobywają mało właściwą (programy!) wiedzę, potwierdzoną wysokimi ocenami. Kształcą się tu niepożądane postawy życiowe.
To czy nauczyciel będzie postrzegany jako nauczyciel sprawiedliwy w oczach swoich uczniów będzie wpływało na jego wiarygodność i autorytet.
2.4.Samokształcenie.
Samokształcenie, doskonalenie własnego warsztatu pracy jest podstawowym warunkiem bycia dobrym nauczycielem. Chodzi tu nie tylko o rzetelne przygotowanie się do lekcji, ale też o punktualność, zaangażowanie, gotowość pojęcia dodatkowego wysiłku, aby pomóc uczniom, którzy tego wymagają. Podstawowe obowiązki, jakie ma do spełnienia nauczyciel zostały zamieszczone w art. 6 Ustawy Karty Nauczyciela z dnia 26 stycznia 1982r ,,Nauczyciel obowiązany jest rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczna, wychowawcza i opiekuńcza; wspierać każdego ucznia w jego rozwoju oraz dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego. Nauczyciel obowiązany jest kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z idea demokracji, pokoju i przyjaźni miedzy ludźmi rożnych narodów, ras i światopoglądów.”
Wynika z tego, że obowiązki nauczycieli dotyczą różnych obszarów ich aktywności : uczniów, samego nauczyciela, innych nauczycieli i społeczeństwa.
Nauczyciel musi być zainteresowany kształtującym się człowiekiem, jakim jest uczeń. Ogromne znaczenie ma poczucie odpowiedzialności za innych oraz umiejętność wczuwania się w przeżycia drugiego człowieka. Nauczyciel winien też mieć takt pedagogiczny, polega on na dobraniu celów i środków pedagogicznych do aktualnego stanu osoby, z którą pracuje.
2.5. Sukcesy zawodowe nauczyciela.
W zawodzie nauczycielskim można odczuwać niedosyt w sferze osiągnięć, ale trzeba umieć widzieć i planować dalekosiężnie. Trzeba umieć cierpliwie czekać na rezultaty.
Nauczyciel, który pracując przestrzega norm etycznych - potrafi łagodzić nieprzystosowanie społeczne, tak często spotykane wśród uczniów. Jego postępowanie nie jest schematyczne. Zależy od celów, do których dąży; dzieci, z którymi pracuje; warunków pracy; poglądów; uczuć i pragnień.
Nauczanie jest procesem indywidualnym i zależy od osobistych właściwości i możliwości nauczyciela.
2.6. Kształcenie nauczycieli.
Niezmiernie ważnym problemem jest rozwijanie refleksji etycznej w kształceniu nauczycieli. Opuszczając uczelnię i podejmując pracę pedagogiczną,
nauczyciel musi mieć świadomość swoich moralnych powinności wobec uczniów, rodziców i społeczeństwa. Ignorancja i niedbalstwo pedagogiczne mogą zaważyć na przyszłości wychowanków. Również nauczyciel może mieć poczucie Źle spełnionego obowiązku i ujemną opinię najbliższego otoczenia i środowiska.
Każdy, kto decyduje się zostać pedagogiem, powinien zdawać sobie sprawę, z jaką odpowiedzialnością związana jest ta służba społeczna.
Efektywny, a więc odpowiedzialny (kompetentny) nauczyciel świadomie posługuje się własnym zasobem intelektualnym i uczuciowym w celu zindywidualizowanego rozwiązywania problemów pedagogicznych. Jednocześnie jednak posiada umiejętności dzielenia się własną osobą. Wymaga tego zarówno nauczanie, jak i wychowanie. Obydwa procesy są bowiem usługą, której celem jest rozwój uczniów. Nauczyciel musi tu uznać nadrzędność potrzeb ucznia nad swoimi. Dzięki temu jego nauczania będzie skuteczne. Pamiętać należy, że nauczyciel uczy nie tylko o tym, jaki jest świat, ale też, jak w tym świecie funkcjonować.
2.7. Grono pedagogiczne.
Mówiąc o etyce zawodu nauczyciela nie można pominąć norm moralnych regulujących współpracę i współżycie w zespołach nauczycielskich. Warunkiem powodzenia w pracy wychowawczej jest utrzymanie właściwej atmosfery w gronie nauczycielskim. Ważną sprawą jest dbałość o autorytet zawodu oraz konieczność obwarowania dyskrecją przebiegu posiedzeń Rady Pedagogicznej, rozmów, spraw służbowych i życia prywatnego kolegów. Należy dbać o to, aby dobra sława zawodu, którą podtrzymujemy na zewnątrz, znajdowała pokrycie w rzeczywistości, aby wzajemny szacunek i życzliwość panowały między nauczycielami naprawdę. Konflikty szybko przenikają do młodzieży i środowiska, obniżając nie tylko prestiż danego zespołu nauczycielskiego, ale także efekty jego pracy. Każdy nauczyciel powinien mieć świadomość własnych niedociągnięć, ułomności, wad zawodowych.
2.8. Wypalenie zawodowe nauczycieli.
Praca nauczycielska wykonywana przez dłuższy czas w niesprzyjających warunkach może wywołać u niektórych osób specyficzne ułomności charakteru, których nasilenie bywa czasem niezauważalne, ale może utrudniać harmonijną współpracę i współżycie w szkole. Stosunek nauczycieli do uczniów jest różny. Niektórzy są życzliwi, pogodni, prawie partnerscy. Inni, przy rzetelnej realizacji zadań programowych, pracują bez uśmiechu, z dystansu. Obserwuje się również sumienność w pracy dydaktycznej, ale z wyraźnym odrzucaniem dyskusji, zwłaszcza w sferze problematyki moralnej, światopoglądowej i ideowo-politycznej. Czasem dyskusję tę zapisuje się sloganowym monologiem nauczyciela.
Zakończenie.
Tak więc etyka w zawodzie nauczyciela wiąże się z wieloma aspektami, nie tylko z jego życiem zawodowym, ale także z postawą, wyznaczonymi przez niego wartościami intelektualnymi, religijnymi, twórczymi i moralnymi. Stąd też elementami kultury bycia i działania nauczyciela będą między innymi następujące przymioty: głębia życia duchowego, miłość, rzetelna wiedza, szacunek dla prawdy, uczciwość, bezinteresowność, prawość, odpowiedzialność, słowność, pogodne usposobienie (optymizm życiowy), punktualność itd. Kultura w pracy nauczyciela to przede wszystkim kultura ducha, kultura intelektu i woli.
Nauczyciel etyczny powinien być człowiekiem o dużym zasobie wiedzy. Przede wszystkim powinien posiadać i ciągle uzupełniać wiedzę specjalistyczną, a więc wiedzę w zakresie tej dyscypliny, w której jest wykształcony i którą przekazuje innym. Nauczyciel powinien pasjonować się wiedzą z uprawianej dziedziny.
Tak więc etykę nauczyciela charakteryzuje postawa moralna, postawa życiowa, wyznaczona przede wszystkim przez wartości moralne i religijne. Dla etyki pedagogicznej samo dziecko, jak i każdy człowiek, staje się podstawową, autonomiczną i uniwersalną wartością.
Nauczyciel etyczny patrzy na dziecko wnikliwe a zarazem przyjaźnie, tak by je zrozumieć, a potem potrafić mu pomóc.
Zawód nauczyciel- pedagog jest bardzo wymagający i narażony na wiele potknięć, więc każdy kto przyjmuje na siebie ten trud wychowania powinien sobie zdawać sprawę z tego, iż nie tylko jego działania w szkole, ale także poza nią, jak również cała jego osoba powinna być etyczna. Wiąże się to z tym, że wprowadzamy młodych ludzi w świat nie tylko fizyczny, ale również wartości i norm moralnych, które sami musimy mieć przyswojone i akceptowane. Dzieci są niezwykle spostrzegawcze i w mgnieniu oka zauważą, czy z zaangażowaniem i szczerością przedstawiamy im zasady, normy i wartości, czy też mówimy bez przekonania.
To od nas zależy kształtowanie młodych umysłów, więc powinniśmy bardzo uważać jakie zachowania i normy wpajamy swoim podopiecznym. To ogromna odpowiedzialność, ale i niezwykła, niepowtarzalna satysfakcja, gdy widzimy efekty swojej pracy i dlatego właśnie warto podejmować ten trud.
Bibliografia
Kwiatkowski H.: Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli, PWN, Warszawa 1988.
Włodarski Z.: Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa 1992.
Grzegorz Piramowicz, Powinności nauczyciela, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 2005.
Projekt Kodeksu Nauczyciela, IKN w Warszawie
Irena Wojnar, Wartości kultury a osobowość nauczyciela, w: Nasza Szkoła, Nr 3, 1982.
Pilch Tadeusz, Rozważania wokół etyki zawodu nauczyciela, [w:] Świat wartości i wychowanie, pod red. W. Szewczuka, Warszawa 1996.
Podsiad A., Więckowski Z., Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańską, Warszawa 1983.
Majka J., Etyka społeczna i polityczna, Warszawa 1993
Kropiwnicki J., Wołanie o etykę zawodową, w: Nowe w szkole nr 7-8/2005
Karta Nauczyciela, Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r.
Pilch Tadeusz, Rozważania wokół etyki zawodu nauczyciela, [w:] Świat wartości i wychowanie, pod red. W. Szewczuka, Warszawa 1996.
Grzegorz Piramowicz, Powinności nauczyciela, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 2005, str. 27
Podsiad A., Więckowski Z., Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańską, Warszawa 1983, str 95
Majka J., Etyka społeczna i polityczna, Warszawa 1993
Kropiwnicki J., Wołanie o etykę zawodową, w: Nowe w szkole nr 7-8/2005
Karta Nauczyciela, Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r.
Pilch Tadeusz, Rozważania wokół etyki zawodu nauczyciela, [w:] Świat wartości i wychowanie, pod red. W. Szewczuka, Warszawa 1996
Irena Wojnar, Wartości kultury a osobowość nauczyciela, w: Nasza Szkoła, Nr 3, 1982, str. 26
Piramowicz G.: Powinności nauczyciela, Warszawa 1787, za: Czardybon M. str. 53
Włodarski Z.: Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa 1992 str. 45
Grzegorz Piramowicz, Powinności nauczyciela, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 2005. str. 39
Kwiatkowski H.: Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli, PWN, Warszawa 1988, str. 34
Włodarski Z.: Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa 1992 str. 29
Projekt Kodeksu Nauczyciela, IKN w Warszawie, str. 29
Grzegorz Piramowicz, Powinności nauczyciela, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 2005. str. 72
Kwiatkowski H.: Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli, PWN, Warszawa 1988, str. 30
Włodarski Z.: Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa 1992. str. 102
Kwiatkowski H.: Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli, PWN, Warszawa 1988, str. 30
Włodarski Z.: Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa 1992. str. 102
Tamże; str.102
13