Andrzej Antoszewski `Współczesne teorie demokracji'
1.Spory wokół pojęcia
Historia myśli politycznej to historia sporu o rozumienie i ocenę dem. Demokracja - zrodzona w antycznej Grecji forma ustrojowa, była podłożem ożywionych sporów doktrynalnych i zróżnicowanych ocen. Była i pozostaje ideą abstrakcyjna. Odwołują się do niej nurty myśli politycznej które zaciekle zwalczają przyjęty na zachodzie model dem.(np. komunizm, islam, koncepcja ludowej dzamahirji M. Kadafiego).
Hans Kelsen: ` dem to używane wedle politycznej mody i przy najrozmaitszych okazjach najbardziej nadużywane pojecie polityczne, przybierające najprzeróżniejsze, sprzeczne ze sobą znaczenia.
Pierwotnie dem utożsamiana była z 3 zjawiskami:
- równość obywateli
- rządy prawa
- zbiorowe podejmowanie decyzji wg zasady większości.
Ateny - dem bezpośrednia: lud (ogół dorosłych wolnych mężczyzn) rozstrzygał problemy publiczne przez regularnie odbywane dyskusje.
- udział rozstrzyganie spraw publicznych (głosowanie) to obowiązek a nie uprawnienie
Po upadku antycznej Grecji zanegowano idee rządów obywatelskich, wzrosła władza jednostek czerpiących swa legitymacje z racji boskiego pochodzenia lub w wyniku papieskiego namaszczenia.
Początek XIV w. - Marsyliusz z Padwy - sformułował zręby teorii suwerenności narodu. Głosiła ona ze, władza jest powoływana i kontrolowana przez obywateli i sprawowana zgodnie z ich wola.
Myśl Marsyliusza legła u podłoża teorii reprezentacji. Teoria ta głosiła ze, jedynym urzeczywistnieniem ludowładztwa jest dem przedstawicielska.
Rozwój parlamentaryzmu + postanie partii pol. = spory o to komu przyznać prawo wyborcze.
Przyjęcie zasady obieralności urzędów zaczęto utożsamiać z istota dem, to jest z autentycznym ludowładztwem.
A. Tocqueville: ` lud rządzi amerykańską rzeczywistością polityczna tak jak Bóg rządzi światem; jest zarazem racja i kresem wszystkich rzeczy; wszystko pochodzi od niego i wszystko do niego wraca'.
Myśl liberalna - jest rozkwit wiązał się z położeniem nacisku na wolność jednostki, zwłaszcza na kwestie wolności politycznych (prawo stowarzyszania się, prawo wyborcze).
Koncepcja dem Marksa - mówiła o konieczności powrotu do form dem bezpośredniej, traktowanej jako uniwersalny środek urzeczywistnienia faktycznej władzy ludu. Zrodziło to teorie dem partycypacyjnej.
Teoria elit (przedstawiciele: V. Pareto, G. Mosca, R. Michels) - sprzeciwiali się teorii Marksa, głosili utopijność idei `rządów mas'; ich zdaniem niezależnie od przyjętej formy rządów u władzy pozostaje nieliczne i najbardziej do tego predestynowane jednostki.
Pluralistyczna szkoła dem (przed: A. Bentley, D. Truman, R. Dahl) - utożsamiała dem ze stworzeniem szans dla działania i konkurencji wielu grup interesów.
Podsumowanie: spory o dem toczyły się na ogol o to, kto faktycznie sprawuje lub powinien sprawować władzę, w czyim interesie i za pomocą jakich instrumentów oraz wartości, jakie ma ona realizować.
Sartori: ` Aż do lat '40 XX w. ludzie wiedzieli czym jest dem i albo im się podobała albo ja odrzucali. Od tamtej pory wszyscy głosimy, ze podoba się nam dem, ale przestaliśmy wiedzieć czym ona jest.'
Pojecie dem nie jest przez wszystkich jednakowo rozumiane. W Polsce w latach '90 w myśleniu potocznym dem utożsamiana jest najczęściej z wolnymi wyborami i równością prawa wyborczego oraz z realizacja wolności i swobód obywatelskich, ale także z aktywna polityka socjalna, nastawiana na podniesienie poziomu dobrobytu. Ok. 10% badanych polaków w ogóle nie potrafiło wybrać cech dem z pośród podanych opcji.
Demokracja obecnie definiowana jest przez oczekiwania wiążące się z dobrą, sprawną władzą. W ten sposób następuje oderwanie pojęcia dem od jego etymologii, bo w miejsce władzy ludu pojawiają się takie kryteria definiujące jak:
- powszechny dobrobyt
- skuteczność działania
- sprawiedliwe rządy
- zaspokojenie potrzeb społ.
- minimalizacja konfliktów
Dwa sposoby definiowania dem:
1. przez wskazanie efektów społ. które system polityczny powinien zapewniać. Ten typ rozumienia dem ma silne zabarwienie idealizacyjne. Podstawowym elementem definicji są oczekiwania jakie wiążemy z funkcjonowaniem systemu uznanego za demokratyczny.
Jeśli definiujemy dem jako system, który zapewnia realizacje wartości (wolność, równość, sprawiedliwość społ.), to wszystkie przejawy nierówności, ograniczenia wolności lub niesprawiedliwości, które są w każdym kraju mogą stać się podstawa odmowy uznania systemu za demokratyczny lub sceptycyzmu co do tego czy taki stan może być osiągnięty.
Dahl - ` krytyka dem bierze się częściowo z niewiary z możliwość realizacji jej założeń.' - traktuje dem jako niezrealizowana nigdzie wizje systemu politycznego którego członkowie są skłonni traktować się jako wzajemnie równi, kolektywnie suwerenni i wyposażeni we wszystkie możliwości, zasoby i instytucje umożliwiające im rządzenie się samemu. Chodź taka forma polityczna nigdzie jeszcze nie występuje, praktyka polityczna niektórych krajów (poliarchii) ewoluuje w tym kierunku.
Kładzie nacisk na obieralność wszystkich najwyższych urzędów, alternatywność źródeł informacji, wolność ekspresji pol. i prawo zrzeszania się.
Jeśli: demokracja powinna zabezpieczać władzę i interesy ludu to nie odnajdziemy państwa w którym byłoby to faktem.
Jeżeli za kryterium dem uznamy oczekiwania, że treść decyzji ma odpowiadać preferencjom większości obywateli, to pozbawione państwo możliwości nakładani na ludzi podatków lub poboru do armii.
Jeżeli dem utożsamiamy z dążeniem do osiągania kompromisu i eliminacji konfliktów i wojen to w praktyce przemoc jako metoda rozwiązywania konfliktów wew. i międzynarodowych ujawnia się także w systemach demokratycznych.
Wiele współczesnych dyktatur opierało się na szerokiej bazie społ. i w tym sensie wyrażało wole ludu a przy najmniej jego większości.
Poziom satysfakcji z funkcjonowania systemu politycznego wcale nie musi być wyższy w demokracjach, w demokracjach jest zróżnicowany.
A. Lincoln - demokracja to: rządy ludu, dla ludu i przez lud.
Fakt powierzenia władzy jednostce w wyniku zwycięstwa wyborczego może prowadzić do dyktatury lub do demokracji delegowanej (brak kontroli nad instytucjami władzy).
Huntington: nieprecyzyjne normy (np. wolność, równość, braterstwo, skuteczna kontrola nad rządzącymi, odpowiedzialne rządy, uczciwość, otwartość w polityce, równe uczestnictwo czy inne obywatelskie cnoty) nie prowadza do użytecznej analizy dem.
Shumpeter - napisał książkę 1942 r. `kapitalizm, socjalizm, demokracja'.
- pod jego wpływem zanegowano potrzebę i możliwość utożsamiania dem. z władzą sprawowaną przez lud i w jego interesie. W miejsce teorii normatywnych pojawiły się empiryczne, które mówią o tym czym na prawdę jest a nie czym powinna być współczesna dem.
- dem. To instytucjonalne rozwiązanie dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjna w głosy wyborców.
- skoro na gruncie empirycznym da się wykazać ze wola i dobro ludu mogą być dobrze urzeczywistniane w systemach niedemokratycznych to trzeba poszukać kryteriów instytucjonalno-proceduralnych które będą obiektywne, czytelne i weryfikowalne. Stad dobrym kryterium są wybory odbywane cyklicznie, w których grupy aktywnych politycznie obywateli starają się uzyskać poparcie dla prezentowanych przez siebie idei lub programów, stykając się z kontrakcja innych grup tego rodzaju.
- dem oznacza nie tylko możność wzięcia udziału w rywalizacji politycznej o prawo podejmowania wiążących decyzji, ale także możność nieangażowania się w politykę.
Kluczowymi słowami dla zdefiniowania dem stały się:
- cykliczne wybory
- rywalizacja polityczna
- partie polityczne
Konserwatywni tradycjonaliści - uznawali prawo wyborcze za przywilej przysługujący tylko niektórym.
W praktyce w XX w. rozciągnięto możliwość wybierania i bycia wybranym na ogol dorosłych obywateli obu płci zakazując dyskryminacji, ze względu na rasę, narodowość, wyznanie, wykształcenie, bogactwo czy przekonania (powszechność prawa wyborczego, która gwarantowano także w wielu dyktaturach!)
Cechy (wyróżniki dem) wyborów w dem:
- cykliczność - oznacza że rządzący otrzymują legitymacje do rządzenia na określony czas (kadencja), w którym musza ponownie poddać się weryfikacji wyborców.
- rywalizacyjność - sprowadza się do stworzenia warunków dla istnienia opozycji pol.(opartej na swobodzie organizowania się partii pol.) i zakazu jej eliminowania przez zastosowanie śródków przymusu państwowego.
Huntington - ` rządy powstałe w drodze wyborów mogą być nieskuteczne, skorumpowane, krótkowzroczne, nieodpowiedzialne, zdominowane przez grupy interesu oraz niezdolne do przyjęcia polityki koniecznej dla dobra pol. Cechy te mogą czynić takie rządy niepożądanymi lecz nie czynią ich niedemokratycznymi.'
Karl i Schmitter - demokracja nie zapewnia efektywności ekonomicznej ani skuteczności rządzenia ani większego ładu ani porozumienia ani stabilności pol.
Schmitter i O'Donnell - konstruują proceduralne minimum dem: powszechne prawo wyborcze dla dorosłych, tajność glosowania, regularność elekcji, rywalizacji międzypartyjnej, uznanie swobody zakładania i faktyczny dostęp do stowarzyszeń oraz odpowiedzialność egzekutywy.
Arystoteles i Platon (krytycy dem) - wyrażali lek przed nieracjonalnością zbiorowego działania, zaliczali dem do grona zdegenerowanych form ustrojowych.
Le Bon (1895): elektorat (tłum wyborczy) cechują zanik zdolności rozumowania, brak krytycyzmu, drażliwość, łatwowierność i prostota uczyć.
Leszek Kołakowski : ` nie było i chyba nie będzie nigdy w dosłownym sensie władzy ludu ale mogą istnieć narzędzi za pomocą których lud patrzy władzy na ręce i nie jest w stanie zastąpić ja inna.
Proceduralne ujecie dem. Pozwala zmierzyć poziom demokratyzmu (np. przez wskazanie % ludzi pozbawionych praw wyborczych) i wskazanie na regres i progres w procesie demokratyzacji. Umożliwia też przyjęcie realistycznego założenia, ze polityka jest domena aktywności nielicznych i że w żadnych warunkach nie da się osiągnąć tego, by wszyscy obywatele podejmowali wiążące ich decyzje.
O istocie dem przesądzają instytucje i procedury zapewniające cykliczne przeprowadzanie rywalizacyjnych wyborów oraz zabezpieczające ochronę politycznych praw obywatelskich( wolność głoszenia poglądów pol., swoboda światopoglądowa, równouprawnienie ideologii, wolność zrzeszania się, prawo do alternatywnej informacji).
Dem to system w ramach którego:
1. dozwolone jest działanie opozycji pol., stwarzające szanse zmiany władzy i powodujące instytucjonalizacje niepewności rozstrzygnięcia, komu władza zostanie powierzona na czas ograniczony
2. egzekutywa podlega ograniczeniom prawnej i politycznej natury
3. stworzone są prawne warunki dla politycznej równości ludzi.
Dem w XXI w. oznacza:
1. nieskrępowana rywalizacje polityczna
2. odpowiedzialność władzy wykonawczej
3. ochronę praw obywatelskich
I. Po II wojnie światowej nastąpiło wyraźne nachylenie teorii dem ku empiryzmowi. Podstawa definiowania i wyróżniania kryteriów dem staja się nie tyle idealne modele co raczej rzeczywistość polityczna krajów rozwiniętych (dojrzale dem). Na przełomie lat 80/90 tych krajów było 21 (Europa zachodnia, USA, kanada, Australia, nowa zelandia, Japonia, Izrael). Stopniowym i powolnym zmianom instytucjonalnym tych krajach towarzyszyła ewolucja kulturowa (dem skonsolidowane). Do grona dem zalicza też państwa które wprowadziły regule rywalizacyjnych wyborów niedawno a proces demokratyzacji dokonał się w drodze gwałtownych zmian (dem niedojrzale), mogą ale nie musza osiągnąć stadium konsolidacji w przyszłości. Schmitter - noedemokracje.
II. dem jest traktowana jako określony typ reżimu politycznego. Reżim pol. to składnik formy państwa, oznacza metodę lub styl rządzenia odniesiony do organów władzy publicznej (znaczenie prawne). Reżim pol. (znaczenie politologiczne) to zespół faktycznie realizowanych, formalnych i nieformalnych norm regulujących stosunki miedzy państwowymi i niepaństwowymi podmiotami polityki.
Różnice miedzy dem a innymi reżimami pol.:
- uzyskiwanie władzy pol. - w wyniku wyborów
- organizacja procesu rywalizacji politycznej - swoboda zrzeszania się, powszechne prawo wyborcze, regularne elekcje.
- struktura naczelnych organów władzy - parlament, władza wykonawcza odpowiedzialna przed parlamentem lub wyborcy i niezawisłe sady
- dystrybucja władzy - zasada trójpodziału władz i decentralizacja adm. Publicznej
- proces decyzyjny - sformalizowane procedury i funkcjonowanie mechanizmów kontroli decyzji, np. dwuizbowość parlamentu, sady konstytucyjne
- odpowiedzialność władzy - realizowane przez wybory procedury parlamentarne i niezawisłe sady.
III. tylko w ramach dem może ukształtować się rywalizacyjny system partyjny. System partyjny to warunki pol. i prawne w których możliwa jest walka o glosy wyborców, jest on konsekwencja istnienia rynku pol.
Cecha reżimów niedemokratycznych to prawne lub faktyczne zablokowanie możliwości rywalizacji międzypartyjnej.
IV. we wszystkich rozwiniętych dem ukształtował się swoisty układ rywalizacji obejmujący walkę o glosy wyborców miedzy partia lub blokiem lewicy a prawicy. W żadnym innym systemie nie jest możliwa ani rywalizacja ani dobrowolna współpraca lewicy i prawicy.
Dem to taki reżim polityczny który umożliwia kooperacje (negatywna lub pozytywna) partiom opowiadającym się za konkurencyjnymi wobec siebie wartościami oraz modelami rozwoju gospodarczego i społ.
V. współczesne dem są zróżnicowane. Ich kształt jest wypadkowa historii poszczególnych krajów, ich tradycji pol., odrębności w strukturze społ., różnic kulturowych zderzających się z postępującym procesem integracji i unifikacji pol.
Podstawowe różnice jakie możemy odnotować przy zachowaniu zasady i praktyki rywalizacyjnych wyborów:
- w zakresie systemu partyjnego - dem dwupartyjne i wielopartyjne
- w zakresie struktury naczelnych władz państwowych - parlamenty jednoizbowe i dwuizbowe, - władza wykonawcza monistyczna(USA) i dualistyczna (Europa Zach)
- w zakresie relacji miedzy parlamentem i rządem - parlamentaryzm, prezydencjalizm, semiprezydencjalizm
- w zakresie prawa wyborczego - systemy proporcjonalne i większościowe
Dem różnią się tym od siebie przede wszystkim stopniem zaawansowania, wyrażającym się w trwałości i stabilności stworzonego w ich ramach ładu politycznego.
2.Uwarunkowania demokratycznej stabilności
Podstawowym problemem współczesnej teorii dem jest to w jakich warunkach może być ona trwała i stabilna (skonsolidowana). Pod pojęciem stabilności dem rozumieć trzeba trwałość, kontynuację i brak realnych zagrożeń dla trzech, wyróżnionych wyżej cech reżimu demokratycznego - rywalizacji politycznej, odpowiedzialności egzekutywy i ochrony praw obywatelskich.
Funkcjonalny paradygmat demokracji oparty jest na założeniu, że stabilna dem wiąże się z dobrobytem i wysokim poziomem wykształcenia.
R. Dahl - dem ma największą szanse powstać i utrwalić się w nowoczesnym dynamicznym społ. pluralistycznym. Cechuje je wysoki poziom dochodów i bogactwa na głowę mieszkańca, długofalowy rozwój ekonomiczny, urbanizacja, zmniejszenie się liczby zatrudnionych w rolnictwie, piśmienność społ., rozbudowany system oświaty.
Innym typem funkcjonalnego wyjaśnienia stabilności dem jest rola kultury politycznej. Almand, Verba - Obywatelska kultura polityczna charakteryzuje się 3 cechami:
- pluralizm
- zdolność do osiągania porozumień
- tolerancja
Lijphart - stabilność dem wymaga jednoczącego i kooperacyjnego działania liderów politycznych, wykazujących umiarkowanie i dążenie do kompromisu
Na funkcjonalne wyjaśnienia stabilności dem składa się:
- wyjaśnienie ekonomiczne (rola wzrostu gospodarczego i dobrobytu)
- wyjaśnienie socjologiczne (rola klasy średniej)
- wyjaśnienie kulturowe ( rola poziomu wykształcenia i typu kultury politycznej społ. i elit)
Perez-Diaza - warunkiem stabilności dem jest ukształtowanie społ. obywatelskiego obejmującego 3 elementy: rynki, dobrowolne stowarzyszenia i sfera publiczna.
R. Dahl - stabilność dem musi być wieloczynnikowa: dynamiczne społ. pluralistyczne, sprzyjający dem stan otoczenia międzynarodowego, zasada niewykorzystywania policji i armii do walki z przeciwnikami politycznymi.
Zdaniem wielu autorów stabilność młodych dem w decydującym stopniu uwarunkowana jest ukształtowaniem się w ich ramach systemów partyjnych kojarzących się w należytej proporcji element walki i współpracy partii politycznych.
Na stabilność dem ma tez wpływ otoczenie międzynarodowe. Jest to czynnik katalizujący procesy dem i konsolidujący demokracje. Z drugiej strony międzynarodowa kontrola dem może prowadzić do zawężenia zakresu suwerenności państw narodowych i rodzic napięcia na tle sprzeczności miedzy tradycja narodowa a standardami uniwersalnymi.
3.Modele współczesnej demokracji
Wyróżniamy wśród nich 2 grupy:
modele normatywne, konstruowane na podstawie zestawu wartości i reguł, za pomocą których realizowane jest idea `władzy ludu'
modele empiryczne tworzone na bazie obserwacji faktycznie funkcjonujących mechanizmów politycznych.
W ramach modeli normatywnych istotne znaczenie zyskał podział na demokracje bezpośrednia(partycypacyjna) i pośrednia (przedstawicielska).
Dem. Bezpośrednia - ideał ludowładztwa może być najpełniej urzeczywistniony w warunkach faktycznego zaangażowania wszystkich obywateli w życiu publicznym. Szczególne znaczenie nabierają tu takie instytucje jak referendum, inicjatywa ludowa, veto ludowe. Zwolennicy - Rousseau i Marks. Prawo podejmowania decyzji maja wyborcy, na podstawie referendum.
Dem. Pośrednia - istota jest oddanie pełni władzy w ręce obieralnych przedstawicieli i ograniczenie uczestnictwa politycznego ogółu obywateli do aktu wyborczego. Arystoteles i Platon mówili ze rządzenie wymaga zdolności i doświadczenia. Instytucje to parlament, partie Pol., powszechne prawo wyborcze. Prawo podejmowania decyzji maja przedstawiciele na podstawie swojej wiedzy i doświadczeniu.
Do modeli normatywnych zalicza się 2 koncepcje: protekcyjna i rozwojowa.
Protekcyjna - charakter indywidualny, celem dem jest ochrona obywateli przed polityka niezgodna z ich indywidualnymi interesami. Realizacje zapewnia tajność glosowania, walka miedzy patiami, podział władzy Monteskiusza, polityczne prawa obywatelskie oraz separacja państwa i społ. obywatelskiego. ( LIBERALIZM)
Rozwojowa - podstawa dem jest równość obywateli, umożliwiającej rozwój jednostki i harmonijny rozwój całego społeczeństwa. (SOCJALIZM)
Do modeli empirycznych zaliczamy 2 grupy: instytucjonalne i socjopolityczne.
Instytucjonalne - demokracja parlamentarna, dem prezydencka, dem większościowa (Lijphart), dem konsensualna (Lijphart).
Socjopolityczne - (Lijphart) dem odpolityczniona, uzgodnieniowa, zintegrowana, zdezintegrowana.