SYSTEMATYKA PRAWA RZYMSKIEGO

Rozwój prawa nie pokrywa się z rozwojem państwa. Od 753 r p.n.e. - tradycyjnie przyjęta data założenia Rzymu) do śmierci Justyniana I państwo rzymskie przybierało różne formy ustrojowe.

I ustrój polityczny

- królestwo - do 1500 r. p.n.e.

- republika - do 27 r. p.n.e.

- pryncypat (prince - pierwszy)

- dominat (od dominującego - dominus - był nim Dioklecjan)

II rozwój prawa

- prawo archaiczne (do czasów wojen punickich do 264 r. p.n.e.; wtedy powołano pretora, dlatego, że państwo wyszło ze swych dotychczasowych granic)

- prawo przedklasyczne (od II połowy III w. p.n.e. do czasów pryncypatu)

- prawo klasyczne (szczególny rozkwit prawa; od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana)

- prawo poklasyczne (od Dioklecjana do cesarza Justyniana I)

- prawo justyniańskie 527-565 n.e.

ROZWÓJ PAŃSTWA	ROZWÓJ PRAWA	ZWYCZAJ		USTAWA	PLEBISCYT	S.C. (senatus konsulta - uchwały senatu)	P.P/E.P (prawo pretorskie, edykty pretorskie)	R.P (responsa prudentium)	C.C (konstytucje cesarskie)
KRÓLESTWO	archaiczne	X	X		X		X
REPUBLIKA	przedklasyczne	X	X		X		X
PRYNCYPAT	klasyczne					X		X	X
DOMINAT	poklasyczne							X	X

prawo archaiczne

Zwyczaj to stosowany przez długi czas, niezmieniony sposób postępowania w określonych sytuacjach, zwany przez Rzymian mos maiorum, np. zakaz darowizny między małżonkami, zakaz małżeństwa między krewnymi. Z czasem prawo stanowione przejmowało zasady prawa zwyczajowego.

Leges regiae to ustawy królewski zebrane pod koniec królestwa przez najwyższego kapłana Papirusa.

Ustawy - leges - lud rzymski zbierał się na zgromadzeniach ludowych i uchwalał na nich obowiązujące wszystkich obywateli przepisy. „Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia”. Z wnioskiem o uchwalenie ustawy występował urzędnik - magistratus (konsul, pretor, dyktator), pytał on zgromadzonych, czy przyjmują projekt - rogatio.

Plebiscytem nazywamy to, co plebs nakazuje i postanawia. Plebejusze ponadto zbierali się na odrębnych zgromadzeniach i ustanawiali prawa tylko ich obowiązujące. Od uchwalenia w 287 r. p.n.e. lex Hortensia plebiscita zostały zrównane z leges.

Ustawa XII tablic - po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa w 451r. p.n.e. wybrano 10-cio osobowy zespół - decemwirów. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w następnym 2. Ustawa ta zajmowała się przede wszystkim prawem publicznym. Proces wtedy odbywał się w ciągu 1 dnia. Sędzia pisał wyrok ostateczny bez uzasadnienia (proces rzymski toczył się w dwu fazach: in iure i apudindicem - przed sędzią)

I-III - prawo procesowe;

IV i częściowo V - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca;

V - spadkobranie, dziedziczenie ustawowe, testamentowe, wg pokrewieństwa agnacyjnego;

VI - stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi;

VII - prawa sąsiedzkie ,np. zakaz zmiany naturalnego spływu wody deszczowej, który mógłby szkodzić sąsiadowi;

VIII - przestępstwa naruszające interes obywatela;

IX-X - niektóre normy prawa sakralnego i publicznego;

XI-XII - normy uzupełniające.

Edykty pretorskie - akty te wywodziły się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika przygotowującego post. sądowe. Edykt składał się z części:

1. dot. zakresu działania pretora i post. przed jego urzędem

2. i 3. przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej

4. dot. egzekwowania orzeczeń sądowych

5. zajmowała się ustaleniem osoby prawnej przez pretora w trybie pozaprocesowym.

prawo przedklasyczne

Rozwój obrotu z peregrynami zmusił do powstania instytucji szybko reagującej na nowe sytuacje. Główną rolę odegrali tu - wydający edykty - pretorzy, namiestnicy prowincji, edylowie kurulni. Urzędnicy ci obejmując urząd ogłaszali na białej tablicy program działalności na okres swej kadencji - 1 rok. W stosunku do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:

1. wspomagającą - adiuvare - realizację przepisów ius civile

2. uzupełniającą - supplere - pretor udzielał ochrony prawnej tym stosunkom, które w ius civile już jej nie miały

3. poprawiającą - corrigere - niesłuszne normy wg pretora poprawiał.

prawo klasyczne

Senatus consulta - senat, będący organem doradczym króla zaczął podejmować w republice s.c., które były wskazówkami dla magistratury. W okresie pryncypatu zaczął się zajmować zagadnieniami prawa prywatnego, a jego uchwały uzyskały moc ustawy.

Konstytucje cesarskie - zamiast dotychczasowych leges i edicta, były wydawane przez cesarzy. Dzieliły się one ze względu na formę:

- edykty - wydawał je cesarz, miały one moc obowiązującą w całym państwie lub na określonym terenie;

- mandaty - były to instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich i senackich, i dla innych urzędników. Wiązały one mieszkańców, którzy podlegali urzędnikowi do którego skierowano mandat.

- dekret - był to wyrok wydany przez cesarza, jako najwyższego sędziego. Za jego pomocą cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie.

- reskrypt - to odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych.

Ius respondendi - prawotwórcza działalność prawników. Za czasów Augusta przyznano prawnikom prawo udzielania wiążących opinii. Prawo to otrzymali tylko prawnicy osiadli w Rzymie.

Instytucje Gaiusa - prawnik, który m.in. napisał komentarz do ustawy XII tablic - tekst odnaleziony w XIX w. Gaius podzielił całe prawo na dot. osób, rzeczy i skarg (personae, res, actiones). Twierdził, że wszystkie ludy posługują się prawem zwyczajowym i stanowionym. Prawo Rzymu pochodzi zaś od: ustawy, plebiscytów, uchwał senatu, edyktów urzędników, odpowiedzi uczonych i prawników, konstytucji oraz prawa zwyczajowego.

prawo poklasyczne

W tym okresie cesarz zdominował wszystkie organy, również władzę ustawodawczą. Konstytucje cesarskie zaczęto wtedy nazywać leges. Początkowo konstytucje wydawane były jednocześnie dla części wsch. i zach., ale od 429 r. n.e. konstytucje wydawane w jednej połowie cesarstwa uzyskiwały moc wiążącą w drugiej części dopiero po zatwierdzeniu przez jej władzę. Pod koniec III w. stworzono dwa prywatne zbiory konstytucji, czyli kodeksy (Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus). Inny charakter miał Codex Theodosianusa z 438 r., od imienia cesarza zlecającego powstanie tego zbioru. Był to zbiór oficjalny, urzędowy.

prawo justyniańskie 527-565 n.e.

Po objęciu rządów w 527 r. n.e. Justynian I chciał zjednoczyć państwo cesarskie. Rok później powołał komisję, która zebrała konstytucje cesarskie w zbiorze codex vetus (zawierał on wiele sprzeczności i nie dochował się do naszych czasów).

Skompilować, tzn. zebrać i uporządkować. Komisje miały prawo też do interpolacji - dostosowanie do ówczesnego prawa, czyli uaktualnienie.

W 530r. powołał nową komisję, która w 3 lata później przedstawiła:

Digesty lub Pandekty - wybory pism 38 prawników, jurystów komisja podzieliła na 50 ksiąg, a te na tematyczne tytuły, dot. prawa prywatnego. Digesta zostały wprowadzone konstytucją i stały się obowiązującym prawem od 16 XII 533r.

Instytucje - podręcznik do nauki prawa wzorowane głównie na instytucjach Gaiusa. Dzieliły się na księgi, tytuły i paragrafy.

nowa wersja kodeksu - Codex repetitae praelectionis - składał się z 12 ksiąg, tytułów i konstytucji, które dot. prawa prywatnego, karnego, adm., finansowego i kościelnego.

Nowele - akty prawne, które wyjaśniały, uzupełniały lub zmieniały prawo zawarte w samej kodyfikacji, czy też wprowadzały nowe uregulowania.

---