ETYKA W UTYLITARYZMIE
Czym jest etyka?
Etyka jest to dział filozofii, zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne. Etyki nie należy mylić z moralnością. Moralność to zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: "Nie zabijaj". Celem etyki jest dochodzenie do źródeł powstawania moralności, badanie efektów jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych. Poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających z nich twierdzeń, na podstawie których można formułować zbiory nakazów moralnych. Teorie etyczne mogą być zarówno próbą udowadniania słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą stać w ostrej opozycji do powszechnej moralności, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów.
Utylitaryzm – charakterystyka ; program
Utylitaryzm (łac. utilis - użyteczny) – postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku, kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII wieku, wg którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi"(wg Benthama).
Programem utylitarystów jest próba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności. Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia, przy czym dla różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych. Wielu utylitarystów podkreśla wagę efektów postępowania. Ich zdaniem, intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego - ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych. W potocznym znaczeniu utylitaryzm to dążenie do osiągania celów praktycznych, materialnych.
Założyciel utylitaryzmu
Jednym z pierwszych wyrazicieli idei utylitaryzmu był Francis Hutcheson. Stawia on tezę, że cnota łączy się z przyjemnością. W przeciwieństwie do swych poprzedników Hutcheson twierdził, że cnota i występek pojawiają się przed uczuciami przyjemności lub cierpienia – to cnota daje przyjemność a nie przyjemność tworzy cnotę. Czynienie dobra jest dla człowieka rzeczą naturalną, nie tylko wobec siebie, ale i wobec innych – maksymalizacja szczęścia innych jest więc przykazaniem naturalnym i staje się moralną podstawą utylitaryzmu.
Klasyczne postaci utylitaryzmu
Najbardziej wyrazistą, klasyczną postać utylitaryzmu, w której szczęście zostało utożsamione z przyjemnością, lub w późniejszej formie ze zmniejszaniem przykrości, stworzyli Jeremy Bentham autor dzieła „ Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa” oraz James Mill autor „Utylitaryzmu”. Bentham w swoim programie etycznym dąży do stworzenia systemu prostego, empirycznie ugruntowanego i uniwersalnego, w duchu głoszonych wówczas haseł moralnego newtonizmu. Miała ta być nauka oparta na faktach, bliska życiu i pozostająca w związku ze zreformowanym prawodawstwem. Dokonując analizy sfery tradycyjnej etyki Bentham mówi: „etyka jest to sztuka kierowania działalności ludzkiej ku wytwarzaniu możliwie największej ilości szczęścia po stronie tych, których dobro ma się na widoku”, tzn., że pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postepowania ludzi zakładając, że dążenie do doba własnego sprzyja pomnażaniu dobra społecznego. Bentham w etyce zasady użyteczności zwana zasadą najwyższej szczęśliwości głosił: „przez zasadę użyteczności rozumie się zasadę, która aprobuje lub gani wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje ona tendencję do powiększania czy zmniejszania szczęścia lub przeszkadzania mu. Mówię o wszelkim działaniu, a zatem nie tylko o wszelkim działaniu jednostki prywatnej, lecz również posunięciach rządku”. Zasada użyteczności u Benthama przedstawia się w dwóch znaczeniach:
jako opis motywów działania i kryteriów oceny czynów (czyli maksyma, która kieruje się większość ludzi w swoim postepowaniu)
jako norma i kryterium szczęścia twórczego postępowania (tzn., że szczęście jak największej ilości ludzi jest dobrem najwyższym, zaś powinność jego realizacji jest oczywistością).
Bentham wiąże dążenie do szczęścia z organizacją społeczeństwa, szczególną rolę przypisując formie rządu, czyli sojusz etyki z prawem tzn., konieczność wprowadzenia elementów prawa do etyki, oraz o potrzebie uetycznienia prawodawstwa. Bentham zasadę użyteczności uogólnia do wszystkiego co służy szczęściu jednostki lub społeczeństwa, bądź tez zapobiega ich nieszczęściu. Zadaniem jednostki jest jednakowe dążenie do szczęścia jak i dążeniem do doznawania najbardziej empirycznych (doświadczalnych) odczuć przyjemności i przykrości. Na motywacje ludzkich czynów największy wpływ ma uprzedzanie przyjemności i przykrości. Bentham tworzy katalog podstawowych przyjemności i przykrości towarzyszących człowiekowi. Prezentuje on 14 przyjemności, 12 przykrości oraz 32 tzw., okoliczności towarzyszących, powstałych w efekcie ilości i jakości posiadanej wiedzy, konstrukcji ciała, klimatu i formy ustrojowej. Tworzy się teza iż wszystkie przyjemności są jednakowo dobre jednakże decydują o tym czynniki natury ilościowej tj., intensywność, bliskość, długość trwania i płodność. Etyka benthamowska doradza jakie przyjemności człowiek powinien wybierać , każąc konfrontować ów wybór z zasadą użyteczności. Narzędziem tej konfrontacji ma być rozum. Etyka Benthama wyróżnia 2 motywy ludzkiego postępowania:
motywy pozytywne (społeczne): życzliwość, dbałość o dobre imię, przyjaźń, religijność
motywy złe (aspołeczne): niechęć, niezadowolenie, w tym neutralne (egoistyczne): pożądanie fizyczne, umiłowanie władzy, żądanie do samozachowania
Bentham dokonuje redukcji cnót. Cnota wg Benthama to działania w kierunku pomnożenia szczęścia własnego i cudzego. Głosi, że najlepszym środkiem zabezpieczenia szczęścia naszego jest szczęście innych. Filozof wyróżnia 4 cnoty:
prawdomówność i dobroczynność
roztropność i życzliwość (gdzie szczęścia człowieka jest najważniejszym dobrem oraz to, że jest stała i bezwarunkowa)
Roztropność to dla niego pomnażanie własnych przyjemność i ograniczenie cierpieć, która występuje w kontaktach z innymi. Określa ją mianem pozaosobowej i wiąże ją z życzliwością. Ta cnota natomiast w pozytywnym wymiarze to sprawianie innym ludziom przyjemności, w negatywnym – do sprawienia przykrości. Bentham w swoim dążeniu do utożsamienia cnoty ze szczęściem sprzeciwia się podstawie stoickiej, Arystotelesa , etyki kantowskiej oraz chrześcijańskiej jako wiązaniu cnoty z doskonałością. Modyfikację koncepcji Benthama dokonuje James Mill. Mill traktuje etykę jako sztukę życia, którą należy przetwarzać a nie poznawać. Etyka musi mieć jasno określony cel. Cel oraz jego realizacja służy do określenia skutecznych metod wprowadzania go w życie. Celem tym jest zapewnienie możliwie największego szczęścia możliwie największej ilości ludzi. Tak jak u Benthama, najwyższą zasada jego etyki była zasada użyteczności, która znajduje swe uzasadnienie w psychologicznym hedonizmie (hedonizm - doktryna, uznająca przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia). Najwyższego dobra należy szukać w rzeczach, które uznawane są za dobre i które są obiektem ich pragnień. Filozof zakłada, że celem ludzkich pragnień jest szczęście. Szczęściem tu jest osiągniecie przewagi przyjemności nad przykrością. Mill sprzeciwia się koncepcji Benthama, który uznawał równouprawnienie przyjemności. Dokonuje podziału przyjemności na wyższe, czyli lepsze oraz niższe, czyli mniej godne wyboru. Wyraża preferencje dla wartości duchownych. Autor dokonuje hierarchizacji przyjemności (perswazja). Uważa, że człowiek powinien sam wybierać koncepcje szczęścia, w której duchowe wartości odgrywają zasadnicza rolę. Oznacza to, ze wartości duchowe wyrażają jeszcze lepsze dobra, powodując wkraczanie na teren perfekcjonizmu (nakłania człowieka do dążenia do doskonałości). Mill zaprzecza aby to egoizm był cechą charakterystyczna dążeń człowieka do osiągnięcia szczęścia. Mill w swojej etyce przedstawia wizję szczęścia na które trzeba stopniowo zapracować. Wg Milla moralność wiąże się z koniecznością adaptacji społecznej. Wszystkie doświadczenia związane z przyjemnością bądź negatywną ich stroną zdobywamy pod wpływem społeczności. To właśnie ten wpływ przyczynia się do przekształcania czynienia dobra w nawyk. Mill wystawia teorię, że to człowiek jest twórca moralności. Mill porusza problem stosunku własnego szczęścia do szczęścia innych ludzi. Rozważa relacje między zasadą użyteczności a sprawiedliwością. Głosił, że każdy ma prawo być szczęśliwym, jednakże ograniczeniem musi być zakaz wymierzania innym krzywdy. „Jesteśmy odpowiedzialni za czyny, które dotyczą innych”, tzn., że człowiek jest wolny do takiego momentu kiedy nie czyni krzywdy innym.
Oponenci utylitaryzmu
Prąd filozoficzny był ostro krytykowany w XIX wieku - głównym zarzutem było oddzielanie przez utylitarystów motywów od czynu (celu samego w sobie od środków do celu), co, zdaniem przeciwników, sprawiało że motywy stawały się nieistotne. Głównymi oponentami utylitaryzmu byli George Edward Moore, William David Ross, filozofowie chrześcijańscy i kantyści.