RZYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA PRYWATNEGO

Systematyka ustawy XII tablic

Po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa w 451 r. p.n.e. wybrano 10-cio osobowy zespół - decemwirów. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w następnym 2. Ustawa ta zajmowała się przede wszystkim prawem publicznym. Proces wtedy odbywał się w ciągu 1 dnia. Sędzia pisał wyrok ostateczny bez uzasadnienia (proces rzymski toczył się w dwu fazach: in iure i apud iudicem)

• I-III - prawo procesowe;

• IV i częściowo V - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca;

• V - spadkobranie, dziedziczenie ustawowe, testamentowe, wg pokrewieństwa agnacyjnego;

• VI - stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi;

• VII - prawa sąsiedzkie, np. zakaz zmiany naturalnego spływu wody deszczowej, który mógłby szkodzić sąsiadowi;

• VIII - przestępstwa naruszające interes obywatela;

• IX-X - niektóre normy prawa sakralnego i publicznego;

• XI-XII - normy uzupełniające.

Systematyka edyktowa

Edykty pretorskie - akty te wywodziły się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika przygotowującego post. sądowe. Choć mało przejrzysta systematyka, miała dużą popularność (np. Codex Theodosianus, Digesta i Codex Justyniana).

Edykt składał się z części:

1 - zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem

2 i 3 - przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej

4 - sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych

5 - przypadki udzielenia ochrony w trybie pozaprocesowym.

Systematyka naukowa

→ Systematyka Cycerona

• był zwolennikiem systematyki poprzez podziały prawa na niewielkie kawałki, które ulegałyby kolejnym podziałom aż do elementów łatwych do opisania i zdefiniowania. W swych rozważaniach nawiązywał do filozofii Arystotelesa oraz do zasad retoryki.

→ Systematyka Instytucji Gaiusa

• podstawowy podział na persones, res, actiones i kolejne podziały.

Systematyka pandektowa

• wykształcona w XVIII i XIX w

• oparta na wyodrębnieniu części ogólnej i części szczególnej prawa cywilnego.

ŹRÓDŁA PRAWA

Periodyzacja prawa rzymskiego

Rozwój prawa nie pokrywa się z rozwojem państwa. Od 753 r p.n.e. (tradycyjnie przyjęta data założenia Rzymu) do śmierci Justyniana I (565 r n.e.) państwo rzymskie przybierało różne formy ustrojowe.

Ustrój polityczny

• królestwo - od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.

• republika - od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.

• wczesna - do IV w p.n.e.

• późna - od IV w p.n.e.

• pryncypat - od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (reformy Dioklecjana)

• dominat - od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.

Rozwój prawa

• prawo archaiczne - od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)

• prawo przedklasyczne - od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki

• prawo klasyczne - od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)

• prawo poklasyczne - od Dioklecjana do 476 r n.e.

• prawo justyniańskie - 527-565 r. n.e.

Źródła prawa w okresie archaicznym

• Zwyczaj (mos, mos maiorum) - z niego wywodziło się wiele ważnych instytucji, np. ius vitae ac necis, zakaz darowizn między małżonkami, zakaz małżeństw między krewnymi itp. Z biegiem czasu zwyczaj przekształcam się w prawo zwyczajowe, które z kolei przejmowane było przez prawo stanowione.

• Leges regiae (ius Papirianum) - ustawy królewskie, zebrane przez najwyższego kapłana Papiriusa. Obecnie uważa się, że jest to prawo spisane w okresie wczesnej republiki o nadanej nazwie zwiększającej ich autorytet.

• Ustawa XII tablic (lex duedecim tabularum) - uchwalona w latach 450-451 p.n.e., wymuszona przez plebejuszy, domagających się spisania prawa. Prawa te zdaniem Liwiusza był „fons omnis publici privatique iuris”). Ustawa nigdy formalnie nieuchylona. Prawo kazuistyczne, formalne, dotyczące tylko obywateli rzymskich.

• Leges i plebiscita - uchwały zgromadzeń ludowych i plebejskich.

• Tryb uchwałodawczy - Z wnioskiem o jej uchwalenie występował urzędnik (pretor, konsul, dyktator), pytając zgromadzonych, czy przyjmują jego projekt (rogatio). Głosowanie było początkowo jawne, później tajne. Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia przez senat.

• Tekst ustaw składał się: praescriptio (imię wnioskodawcy, datę i inne uchwalenia); rogatio (właściwa część ustawy); sanctio.

• Leges rogatae - uchwały zgromadzeń ludowych. Leges datae - akty wydawane przez magistraty na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego lub senatu.

• Dwie ustawy dotyczące tej samej materii, gdy się uzupełniały łączono, np. lex Iulia et Papia

• Lex posterior derogat priori

• lex retro non agit - wyrażona w konstytucjach Teodozjusza II i Walentyniana III.

• Lex Hortensia w 287 r p.n.e. zrównała plebiscyty i uchwały. Plebiscyty od tej pory zaczęły odgrywać podstawową rolę.

• Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji

• początkowo zajmowali się interpretacją pontyfikowie wraz z pontifex maximus, którzy oprócz ceremonii religijnych, zajmowali się układaniem kalendarza, wyznaczaniem dni, w których można dokonywać czynności prawnych, znali formuły legis actiones i zajmowali się rozwiązywaniem sporów.

• stosowano wykładnię rozszerzającą.

• od 304 r p.n.e. gdy pontifex maximus Flavius ogłosił formuły legis actiones i kalendarza prawny prawo stawało się dostępne również dla osób z poza kolegium pontyfików.

• od ok. 250 r pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius Coruncanius zaczął publicznie objaśniać prawo.

Źródła prawa w okresie przedklasycznym

• Edykty urzędników (ius honorarium)

• leges rzadko zajmowały się prawem prywatnym

• wraz z rozwojem i ekspansją państwa tworzono urzędników mających kompetencje do tworzenia prawa. Najważniejsi z nich to pretor miejski (od 367 r p.n.e.), pretor dla peregrynów (od 242 r p.n.e.).

• pretor obejmując urząd ogłaszał swój edykt (edictum pepertuum) i choć teoretycznie nie był związany przepisami edyktu poprzednik, to w praktyce przejmowano przepisy, które się sprawdziły, uzupełniając je i zmieniając w miarę potrzeby.

• od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) pretorzy byli związani swoim edyktem

• W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:

• adiuvere - wspomagać realizację ius civile, np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.

• supplere - uzupełniać ius civile, np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.

• corrigere - poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile, np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.

• Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa

• nie były jeszcze źródłami prawa, to jednak pretorzy i inni urzędnicy, sami nie będąc często prawnikami, opierali się na radach i wskazówkach jurystów

• juryści (zwani później veteres) zajmowali się działalnością praktyczną, którą Cycero określił:

• cavere - układnie formularzy aktów prawnych, np. cautio Muciana, stipulatio Aquiliana.

• agere - udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, układanie formularzy procesowych.

• respondere - udzielanie porad prawnych tak sędziom, magistraturom jak i osobom prywatnym. Ten rodzaj działalności nabrał z czasem ogromnego znaczenia.

• Sextus Aelius Catus - uważany za twórcę jurysprudencji jako nauki; autor Tripertita - spisane ok. 200 r p.n.e. - składało się z 3 części - tekst ustawy XII tablic, interpretacja ustawy, formuły legis actiones.

• w II w p.n.e. - Manlius Manilius, Marcus Iunius Brutus i Publius Macius Scaevola → dali podstawy prawu cywilnemu

• w I w p.n.e. - pierwsze próby systematyzacji prawa

• pod koniec okresu przedklasycznego - Marcius Quintus Scaevola → autor dzieła Ius civile (pierwsze systematyczne ujęcie ius civile), autor cautio Muciana. Jego uczeń - Aquilius Gallus - twórca actio doli i stipulatio Aquiliana. Servius Sulpicius Rufus - autor pierwszego komentarzu do edyktu, autor licznych responsa.

Źródła prawa w okresie klasycznym

• Zaprzestanie uchwalania leges - w wyniku zmiany formy państwa następuje powoli aż do końca I w n.e.

• Senatus consulta

• jeszcze z czasów archaicznych - organ doradczy króla

• w okresie republiki udzielał auctoritas patrum, ale od 339 r p.n.e. lex Publilia Philonis - senat udzielił z góry zgody na wszystkie uchwały zgromadzeń. Jego własne uchwały były jedynie wskazówkami dla magistratór.

• od początku pryncypatu o jego składzie decydował cesarz, a jego ustawy uzyskały moc prawa obowiązującego (nawet do ok. II w n.e. kwestia dyskusyjna). Choć zrównane z leges, nigdy nie nazwano ich tym mianem.

• początkowo prawo inicjatywy miał każdy senator, ale z czasem cesarz tylko wygłaszał oratio, które w końcu było jedynie tylko wysłuchiwane, bez potrzeby jego głosowania.

• ta forma tworzenia prawa zanikła w II/III w n.e.

• Uporządkowanie edyktów

• coraz rzadziej wprowadzali nowe rozwiązania prawne

• ok. 130 r n.e. - na polecenie cesarza Hadriana najwybitniejszy prawnik tamtych czasów Salvius Iulianus ustalił jednolity tekst edyktu pretora miejskiego, dla peregrynów i edyla kurulnego oraz namiestnika prowincji → zaczęto nazywać go edictum perpetuum / edictum Iulianum / edictum salvianum / edictum Hadrianum.

• Powstawały liczne komentarze do edyktu.

• Konstytucje cesarskie (constitutiones)

• choć czas i zakres obowiązywania konstytucji jest sporny, rzymianie nie wątpili, że mają one moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymał władzę ustawą.

• początkowo konstytucje przybierały formę edyktów (edicta) → skierowane do ogółu, dotyczyły kwestii administracyjnych, czasem prywatnoprawnych; np. constitutio Antoniniana.

• mandaty (mandata) - od Augusta cesarze udzielali pisemnych instrukcji urzędnikom, wiązały one również podległych ich mieszkańców.

• dekrety (decreta) - wyroki wydane w konkretnej sprawie. Choć dotyczyły konkretnych przypadków, na skutek autorytetu cesarzy rozciągano je na inne, analogiczne przypadki.

• reskrypty (rescripta) - pisemna odpowiedź na pytanie prawne urzędnika lub strony procesu. Od III w n.e. zaczęły nabierać ogólnego znaczenia, wypierając opinie jurystów

• Prawotwórcza działalność prawników

1. Ius respondendi

• źródłem prawa od czasu Augusta, który niektórym prawnikom udzielił ius respondendi ex auctoritate principis

• tylko prawnicy osiedli w Rzymie

• opinia takiego prawnika wiązała sędziego, który jedynie sprawdzał, czy stan faktyczny jest zgodny z opisanym

• początkowo moc wiążąca tylko w przypadku danego procesu, ale uwzględniane je również w analogicznych sprawach.

• stopniowo również responsa i questiones - dzieła prawników, nabrały znaczenia prawa powszechnie obowiązującego.

• cesarz Hadrian postanowił, że w razie rozbieżności dwóch prawników sędzia może pójść, za którą strona chce.

• prawnicy udzielali porad prawnych urzędnikom, pomagając w pisaniu ich edyktów, a także wchodzili w skład consilium principis (rady cesarskiej), pisząc projekty dekretów i reskryptów.

• Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści

• na początku pryncypatu powstały dwie szkoły.

• Szkoła prokuliańska - założona przez Marcusa Antistiusa Labeo (propagator nowości w prawie, zwolennik republiki), nazwę wzięła od jego następcy - Proculusa

• Szkoła sabiniańska - założona przez Gaiusa Ateiusa Capito (zwolennik władzy cesarskiej), nazwę wzięła od jego następcy - Masuriusa Sabinianusa.

• różnice pomiędzy nimi były niewielkie, niektórzy uważają, że podstawowa różnica polegała na oparciu się przez Prokulianów na filozofii perypatetyckiej, a Sabinianów na stoickiej.

• W II w n.e. wszyscy prawnicy związani byli z cesarze, więc różnice pomiędzy nimi zaczęły zanikać.

• Do najwybitniejszych prawników tego okresu zaliczamy:

• Celsusa → ius est ars boni et aequi

• Salviusa Iulianus → autor edictum Salvianum, nova clausula Iuliani

• Sextus Pomponius → autor min. Enchiridiona - historyczny rys prawodawstwa rzymskiego

• Gaius → autor Instytucji i Res cottidiance

• Aemilius Papinianus - II/III w n.e.; „książę rzymski jurystów”

• Iulianus Paulus - III w n.e.

• Domitius Ulpian - III w n.e.

• Herennius Modestinus

• questiones, responsa, disputiones, epistulae - zbiory kazuistycznych rozwiązań

• intitutiones, regulae - podręczniki prawnicze

• komentarze do ustaw, edyktów, dzieł prawników (np. de fideicomissis)

• digesta - dzieła systematycznie ujmujące prawo

• Instytucje Gaiusa

• zachowały się na palimpseście

• składają się z 4 ksiąg - I - prawo dotyczące osób; II i III - prawo dotyczące rzeczy; IV - prawo dotyczące powództw.

Źródła prawa w okresie poklasycznym

• Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich

• cesarz wydawał konstytucje jako leges generales (zastąpiło edykty) i reskrypty → konstytucje zaczęto nazywać leges.

• Początkowo konstytucje wydawane były w imieniu obu współwładców, ale od 429 r n.e. wymagały zatwierdzenia w drugiej części imperium

• konstytucje dostępne tylko w Rzymie i Konstantynopolu → od III w n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji - kodeksy.

• Codex Gregorianus - z 293 r n.e.; zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku

• Codex Hermogenianus - z 295 r n.e.; uzupełniał Codex Gregorianus.

• oba stworzone za Dioklecjana, przez bliżej nieokreślonych urzędników.

• Codex theodosianus z 438 r n.e. - zawierał konstytucje od 312 r n.e.. Powstał z inicjatywy cesarza Theodozjusza II i był zbiorem oficjalnym. Dotyczył tylko prawa publicznego. Dzielił się na 16 ksiąg, te zaś na tytuły z ułożonymi chronologicznie ustawami. We wschodniej części obowiązywał od 1.01.439 r n.e., a w zachodniej przyjęty przez Walentyniana II.

• konstytucje z okresu 438 - 468 r n.e. - Novellae Posttheodosianae.

• Próby uporządkowania ius

• w tym okresie często nie zwracano uwagi, czy opinia wyszła spod pióra jurysty z ius respondedni czy nie.

• tzw. ustawy o cytowaniu - wskazówki dla sędziego jak postępować w przypadku sprzecznych opinii.

• Konstytucja raweńska - Teodozjusza II z 426 r - moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. W przypadku różnic, decydowało zdanie większości, a przy równej liczbie „głosów” - zdanie Paulusa. Jeśli Paulus się nie wypowiedział, sędzia mógł sam wybrać opinię.

• po włączeniu konstytucji raweńskiej do Kodeksu dodano klauzule, że można powoływać się na jurystów, na których powoływała się tamta piątka, co wprowadziło ponownie zamęt.

• Upadek rzymskiej jurysprudencji i kultury prawnej

• prawnicy pracowali dla cesarza, zawsze w jego cieniu, przytłoczeniu wielkimi osiągnięciami jurystów klasycznych, jedynie przetwarzali i dostosowywali prace poprzedników.

• Pauli Sententiae - zbiór zasad prawnych spisany przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Paulusa. koniec III w n.e.

• Tituli ex corpore Ulpiani - spisane przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Ulpiana. początek IV w n.e.

• nastąpiła wulgaryzacja prawa - kryzys ekonomiczny, powrót do gospodarki naturalnej, niejednokrotnie cesarze nierozumiejący instytucji klasycznych, wpływy hellenistyczne i orientalistyczne, stosowanie prawa lokalnego (vulgaris - lokalne)

• Wulgaryzacja głównie w zachodnim cesarstwie. We wschodnim działały szkoły prawa w Bejrucie i Konstantynopolu, rozwijające idee klasyczne.

• Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius

• próby sporządzenia zbiorów zawierające stare ius i nowe leges.

• tzw. Fragmenta Vaticana

• tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum

• tzw. Leges Saeculares

• tzw. Constitutio veteris cuiusdam iurisconsulti

• tzw. Scholia Sinaitica

• po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej

• Lex Romana Visigothorum / Brewiarium Alarici

• Edictum Theodorici

• Lex Romana Burgandionum

Źródła prawa justyniańskiego

• 527 r n.e. - Justynian I obejmuje rządy; chciał zjednoczyć Cesarstwo.

• 528 r n.e. - powołuje komisję do zebrania konstytucji cesarskich - codex vetus - wiele sprzeczności

• 530 r n.e. - powołuje nowe komisje (na czele Trybonian - minister sprawiedliwości)

• 533 r n.e. - stworzyli Digesta (Pandectae), Instytucje

• 534 r n.e. - stworzyli Codex

• Digesta - wybór pism prawników, głównie dotyczą prawa prywatnego

• Justynian wprowadził zakaz komentowania prawa, kazał spalić wszystkie zakazane prace → w praktyce nie stosowano.

• Institutiones - podręcznik do nauki prawa, wzorowany na instytucjach Gaiusa. Opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa. Księgi podzielone na tytuły, a w średniowieczu podzielone na paragrafy.

• Codex - zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje Justyniana. 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje podzielone na tytuły.

• Cesarz upoważnił komisję do dokonywania zmian → interpolacje / emblemata Triboniani

• Novellae - nowe konstytucje wydane po kodyfikacji

• prywatne zbiory nowel justyniańskich, np. Epithome Iuliani.

• ustawodawstwo Juliana obowiązywało we wschodnim cesarstwo do jego upadku (1435 r.), choć w zachodniej części popadło w zapomnienie.

• glosatorzy w XI w „odkryli” je - do kodeksu, digestów i instytucji oraz nowel dodali konstytucje cesarzy niemieckich Fryderyka I i II → Corpus Iuris Civilis.

Rozwój Państwa	Rozwój Prawa	Zwyczaj	Ustawa	Plebiscyt	Senatus Consulta	Prawo Pretorskie	Responsa Prudentium	Konstytucje Cesarskie
Królestwo	archaiczne	X	X	X		X
Republika	przedklasyczne	X	X	X		X
Pryncypat	klasyczne	X			X		X	X
Dominat	poklasyczne	X					X	X

---