Juliusz Słowacki

POWIEŚCI POETYCKIE

Słowacki J; Powieści poetyckie, oprac. M. Ursel, wyd. IV zmienione, Wrocław 1986, BN I nr 47

1. PISARSKA MŁODOŚC SŁOWACKIEGO

Słowacki urodził się 4.09.1809 r. w Krzemieńcu. Jego ojciec Euzebiusz był poetą i profesorem literatury początkowo w Liceum Krzemienieckim, a od 1811 na uniwersytecie wileńskim. Matka Salomea z Januszewskich była również osoba wysokiej kulturze osobistej i literackiej. To ona wywarła największy wpływ na wychowanie syna, gdyż ojciec Juliusza zmarł w 1814r. Salomea w 1818 powtórnie wyszła za mąż za doktora Augusta Bécu, profesora Uniwersytetu Wileńskiego. Od urodzenia Słowacki był dzieckiem wątłym, zagrożony skłonnością do gruźlicy. Dlatego tez był otoczony szczególną troska… Matka i dwie przyrodnie siostry Aleksandra i Hersylia stworzyły mu w domu cieplarniane warunki. Nie sprzyjało to, podobnie zresztą jak dobre warunki materialne, szybkiemu usamodzielnieniu się poety. Słowacki dorastał w środowisku innym niż Mickiewicz, inność ta polegała głownie na duchu ideologii liberalnej i ugodowości, która wypierała akcenty patriotyczne i niepodległościowej ( co oczywiste skoro gospodarzem domu był dr Becu, bliski współpracownik Nowosilcow). Nie znał więc poeta tak jak Mickiewicz życia młodzieży gimnazjalnej i uniwersyteckiej. Wreszcie brak kłopotów finansowych tak symptomatycznych dla ówczesnej młodzieży postawił Słowackiego jakby poza głównym nurtem życia. Ustalał poetykę dnia codziennego przez pryzmat intelektualnych rozmów i doznań lekturowych. Z tego okresu datuje się znacząca przyjaźń poety z Ludwikiem Spitznaglem, synem profesora Uniwersytetu Woleńskiego. Obaj zbliżyli się do siebie już w gimnazjum, mimo iż Ludwik był 3 lata starszy. Łączyła ich skłonność do samotnictwa, marzycielstwa oraz zamiłowania poetyckie. Wyraźne reminiscencje tej przyjaźni znajdujemy w Godzinie myśli. Czasy wileńskie to również okres w którym zrodziła się młodzieńcza miłość do córki prof. Jędrzeja Śniadeckiego- Ludwiki. Uczucie to poeta z perspektyw lat uznał za jedyne głębokie i prawdziwe w sowim życiu. Ukończywszy w 1828wydizł prawa na Uniwersytecie Wileńskim w drugiej dekadzie1829 r. Słowacki wyjechał do Warszawy, by dzięki poleceniu Jędrzeja Śniadeckiego rozpocząć karierę urzędniczą w ministerstwie skarbu jako bezpłatny praktykant Komisji Rządowej Przychodów i skarbu. Karierę przerwał wybuch powstania listopadowego. 8 marca 1831 Słowacki opuszcza Warszawę, by przez Wrocław udać się do Drezna. I najprawdopodobniej tutaj prywatna Dotą podróż staje się oficjalną misja kurierska do Paryża i Londynu, z ramienia rządu powstańczego. Juwenilia. Do najwcześniejszych utworów Słowackiego należą tzw. wiersze dziecięce, o których wiemy jedynie z listów do matki. Pierwszym zachowanym utworem poety jest Elegia. Tłumaczenie z
Lamartina ( 2 II 1825r.). Kolejnymi: Księżyc (20 III 1825), Pożegnanie przez Tomasza Moora, Melodia Moora, Melodia I, Melodia II (1826), Dumka ukraińska (27 VIII 1826)itd. Wszystkie te wiersze powstały przed wyjazdem Słowackiego do Warszawy. Początki drogi literackiej Słowackiego wyznacza patronat Lamartine'a, którego twórczość ma znaczący wpływ na postawę artystyczną poety, oraz Melodie irlandzkie Tomasza Moor'a, cieszące się ówcześnie wielkim powodzeniem. .Zestawienie przekładów Elegii i Melodii, które znał Słowacki z francuskiego przekładu Luizy Bellom- dowodnie poświadcza ewolucję poetycko- translatorskich umiejętności poety. Następnym etapem poetyckich poszukiwań słowackiego jest Dumka ukraińska, w której znacznie bardziej uwidacznia się jego indywidualno artystyczna. I ten utwór nie jest wolny od wpływów literackich, ale tym razem są to wpływy rodzime. Wyzwalanie się z kręgu zapożyczeń i naśladowań, połączonych z krystalizowaniem się coraz wyraźniejszego indywidualnego oblicza poetyckiego, jest cechą juweniliów Słowackiego. Kolejne wiersze młodzieńcze ujawniają cechy oryginalnego warsztatu twórczego i systematyczny rozwój artystyczny oraz ideowy. Np. wiersz Do Ludwika Spitznagla. Łączy w sobie nowatorstwo z charakterystycznym pesymizmem, mającym swe uzasadnienie w podporządkowywaniu się regułom i wymogom określonej mody literackiej. Również sonety są pod wyraźnym wpływem tej tendencji. Ilustrują nadal znaczną zależność poety, ale i prezentują dobitnie coraz wyższa sprawność warsztatową Słowackiego. Wśród juweniliów znajduję się tez pierwsza powieść poetycka Szanfary. Ułomki poematu arabskiego, ukończona w pierwszej dekadzie 1828r. Jedna z podniet do napisania tego utworu była romantyczna moda na zainteresowanie orientem. . Natomiast powodem bezpośrednim jest przekład Ludwika Spitznagla. Przyjaciel Słowackiego podczas pobytu w Wilnie oczekując na wyjazd do Egiptu ( nie doczekał, bo popełnił samobójstwo) pozostawił własne tłumaczenie kasydy arabskiego poety z VI w., Szanfarego. Ono zapłodniło poetycką wyobraźnię Słowackiego i skłoniono do napisania powieści poetyckiej wyzyskującej określone elementy arabskiej kasydy. Utwór jedynie aluzyjnie nawiązuje do opowieści arabskiego poety. Mamuty stosunku do pierwowzoru niekonsekwencje. Szanfary żyjący w czasach przed mahometańskich u słowackiego obraca się w realiach religii mahometańskiej. Utwór zbudowany jest z XIV luźnych ustępów powiązanych przede wszystkim osoba bohatera-samotnika. Mieszają się tu przeszłość i teraźniejszość. Po swoistym wyznaniu-spowiedzi bohatera dowiadujemy się iż przyczyną jego obecnej samotności jest nieszczęśliwa miłość. Ukochana Zara porzuciła go dla Sudana. Fragmenty V, VI są opisem zjawy kochanki. Tym ranem Szanfary mówi o Zarze bez wcześniejszej zjadliwości wobec wiarołomstwa kobiet. {Ottem znów wspomnienia o wyprawach na Persów o zdradzie Zary, o zabójstwie rywala, którego przeszyła strzała Szanfarego i jednocześnie niechcący zabiła Zarę. Podstawowe cechy utworu: fragmentaryczno, liczne luki i niedopowiedzenia, achronologiczność, spory ładunek liryzmu. Pojawia się tez po raz pierwszy u Słowackiego kreacja bohatera-samotnika, kreacja będąca afirmacją buntu i samotnictwa. Warszawskie powieści poetyckie. W Warszawie Słowacki przebywał ponad dwa lata, wyjeżdżając w tym czasie tylko raz na dwumiesięczny urlop letni do Krzemieńca w roku 1830. oprócz normalnych czynności urzędniczych zajmowały go tez w Warszawie spotkania towarzyskie i nawiązywanie kontaktów literackich. Warszawskim cicerone był przyjaciel domu z czasów wileńskich Antoni Edward Odyniec, który wprowadzi młodego poetę do różnych kręgów literacko-towarzyskich. Wielce pomocne w pierwszym okresie były tez listy polecające Jędrzeja Śniadeckiego. Słowacki rozpoczął składanie wizyt od salonu Józefy z szydłowskich Kickiej, gdzie później bywał częstym gościem. W końcu lutego odwiedził Joachima Lelewela, którego znał jeszcze z Wilna.. We wrzeniu poznał Bohdana Zalewskiego i odwiedził też redaktora „Dziennika Warszawskiego” Jan Kazimierza Ordyńca. We wrześniu 1830 z Tomaszem Potockim złożył wizytę Julkowi Ursynowi Niemcewiczowi. Bywał tez w teatrach warszawskich. 11 maja 1839 uczestniczył w odsłonięciu pomnika Kopernika. Z wydarzeń politycznych być może był świadkiem m.in. manifestacji patriotycznej w dniu pogrzebu marszałka Piotra Bielińskiego. W maju oglądał uroczystości koronacyjne Mikołaja I. Wiele czasu poświęcał jednak na prace twórczą. Powstają tu m.in. pierwsze dramaty- Mindowe i Maria Stuart, drobne poezje- Piosenka dziewczyny kozackiej, liryki powstańcze oraz kolejne powieści poetyckie Szanfary, Hugo (uk. 25 X 1829), Mnich ( II 1830), Arab (XI 1830) oraz dwie pierwsze pieśni Żmii. Natomiast podczas wakacyjnego wyjazdu powstaje w lipcu 1830 Jan Bielecki. Rychło po przyjeździe do Warszawy rozpoczął pracę nad druga redakcją Szanfarego. Rozwinął dwa epizody z redakcji poprzedniej: napad na karawanę perską i zabójstwo przez Szanfarego łącząc je przyczynowo i szerzej motywując. ( zamiast Sudana i Zary wprowadzi parę Oneira- Selim). O wartości nowej wersji poematu stanowi pojawiającą się tu po raz pierwszy akcja epicka. Spośród warszawskich powieści poetyckich z modnego sztafażu i tematyki orientalnej korzystają Mnich i Arab. Elementy tej stylistyki pojawiają się w Janie Bieleckim mimo że określony został jako „powieś narodowa polska”. Po ukończeniu drugiego Szanfarego Słowacki jakby uciekając od tematyki wschodniej i pisze powieść poetycką Hugo. Utwór ma zwartą, Prost ą, o wyraźnie wyakcentowanych punktach akcję dramatyczną, rozwijającą się dynamicznie w scenerii gotycko-krzyżackiej. Gotyk u Słowackiego jest tak zagęszczony dzięki stosowanemu sztafażowi, że staje się jakby kwintesencją i syntezą tego typu nastrojowości. Hugo, komtur zamku trockiego przekazanego krzyżakom przez Jagiełę porywa z klasztoru ukochana Blankę. Zamek do którego przybywają nie staje się bezpiecznym schronieniem. Już następnej nocy zjawia się „rycerz tajnych sądów” żeby zabić Hugona za przeszła „zbrodnie spełnioną”. Oznajmiwszy wyrok daje komturowi godzinę czasu. Hugo postanawia podjąć walkę, szuka też możliwości ucieczki podziemiami. Blanka chcąc ratować ukochanego wkłada jego hełm i płaszcz zakonny, by zmylić „czarnego rycerza” Gdy z „krwawej Sali” wyszedł wysłannik trybunału przekonany iż zabił komtura, wchodzi Hugo. Widząc ofiarę Blanki szuka śmieci w toniach Jeziora Trockiego. Taką fabułę umieszcza poeta w pejzażu gotyckim, kumulując w tym celu niemal wszytki efekty wywodzące się z gotycyzmu lub nim związane. Dzięki temu powitej impresja poetycka o gotyku. Hugo niejako naturalnie kojarzy się z Mickiewiczowskim Konradem Wallenrodem. Istnienie pokrewieństwa miedzy utworami sferze fabularnej jest niemal oczywiste. Wskazywano już na to mówiąc o braku głębszych treści ideowych czy patriotycznych w tekście Słowackiego. Ursel twierdzi instruktywna wskazówką co, i w jakim celu przejął poeta z dziejów Wallenroda. Utwór jest przykładem wykrystalizowania się innego typu bohatera. Po Hugonie Słowacki wraca do tematyki orientalnej. Pisane niemal na przededniu powstania listopadowego mnich i Arab nie zawierają już żadnych przesłanek do wiązania ich z wydarzeniami współczesnymi. . Poeta konsekwentnie stawia barierę między otaczającą go rzeczywistością, a utworami pisanymi. Dopiero w dopisanym w 1832 r. liście dedykacyjnym do Michał Roli-Skibickiego czyni aluzje narodowowyzwoleńcze. Fabuła Mnicha jest stosunkowo zwarta i klarowna. W „Synaju klasztorze” kona mnich, który spowiadając się opowiada swoje wizje. Jest Arabem, który niegdyś dotarł do klasztornego kościoła zwabiony śpiewem. Tam urzeczony atmosferą, bogactwem i „egzotyką” ujrzał utworzoną przez przenikające przez witraże promieni słoneczne, sylwetkę anioła i wtedy porzuci wiarę ojców. Jako renegat zostaje wyrzucony z plemienia, w czasie samotnych wędrówek zabija brata, traci ukochaną, a broniąc klasztoru uśmierca ojca. Jego spowiedź przerywa widmo Zary, dawnej kochanki, która chce żeby porzucił chrześcijańska wiarę, a wtedy połączą się jako para „błędnych cieni”. Obecność spowiednika zapobiega temu, lecz nie może już zapobiec zwątpieniu uczuciu osamotnienia jaki ogrania umierającego. Słowacki pragnęła tu stworzyć kolejne wcielenie bohatera-samotnika. Plonem wakacyjnego wyjazdu jest „powieść narodowa polska” o Janie Bieleckim. Wyzyskał tu Słowacki informacje o historycznym zatargu między Bieleckim a magnatem Sieniawskim. Historyczny przekaz potraktował z dużą swobodą dokonując modyfikacji z duchem powieści poetyckiej. Barwne i burzliwe życie Bieleckiego otaczał jeszcze barwniejsza legenda. U Słowackiego szlachcic pozbawiony przez magnata w dniu ślubu domu, porzuca zonę i uchodzi do tatarów szukać zemsty. Podczas balu maskowego urządzonego dla okolicznej szlachty [rzez sieniawskiego (z znajduję się tu tez żona Bieleckiego) napadają na zamek Tatarzy. Dochodzi do pojedynku między magnatem a wodzem najeźdźców, którym okazuje się Bielecki. Sieniawski ginie, a Anna odjeżdża wraz z mężem. Ostatnia część powieści rozgrywa siew wiejskim kościółku i na przyległym doń cmentarzu. Po mszy ksiądz ogładza anatemę rzucona rzez prymasa na regenta. Wtedy Bielecki „upadł bez czucia na głazy”. Osamotniona Anna cmentarnym krzyżem kopie grób dla wyklętego Jana. „Powieść narodowa polska” to głownie utwór o tragicznym buntowniku, którego sprawy prywatne wplątały się w zdradę kraju. Nie jest to tragedia Bieleckiego-Polaka, ale Bieleckiego człowieka, jako jednostki. Jest wynikiem rozdarcia miedzy indywidualnym prawem do szczęścia, a dobrem publicznym, przy czym prawo jednostkowe jest dla niego szczególnie ważne i cenne. Tak ta powieść była tez odbierana przez ówczesnych, którzy widzieli w niej przede wszystkim tragicznego bohatera w typie postaci Byronowskich. W p[pierwszej poowei listopada 1830 Słowacki ukończył kolejną powieść poetycką, a zarazem ostatnia napisaną w kraju. Był to Arab, w którym powrócił do tematyki orientalnej. Nic z burzliwej atmosfery warszawy tamtych dni nie przeniknęło do powieści. Pisany jakby w pierwszej osobie utwór ukazuje w formie jakby retrospekcji cztery epizody z przeszłości bezimiennego bohatera. Określają one i charakteryzują jego postać, psychikę oraz postawę wobec świata. Arab niósł przez cale swoje życie jedynie zo, nienawiść, zniszczenie. Był to sens i cel wszystkich jego dziłąń. Słowacki w tej postaci skumulował zło i nienawiść w stopniu tak wysokim iż można tu mówić wraca o hipertrofii owych cech. Bohater hjets jakby modelowym przykład romantycznego samotnika i sadystycznego zbrodniarza w jednej osobie. Kończy jego opowieść : „nie! Nie chce do raju…”. Konstrukcja psychologiczna bohatera jest oryginalna i interesującą, ale mankamentem jest brak uzasadnienia owej patologicznej nienawiści i sadyzmu. Emigracyjne powieści poetyckie. Jeszcze w początkach powstania listopadowego, w dniu 18 I 1831 Słowacki ukończył dwie pierwsze pieśni „ romansu poetycznego z podań ukraińskich”. Kolejne pieśni Żmii powstają już jednak podczas pobytu w Paryżu. Utwór przynosi kolejną kreacje tragicznego, wewnętrznie skłóconego bohatera. Przewodzący siczowym kozakom w och wyprawach an Turków ataman Żmija jest w rzeczywistości Turkiem, który w ten sposób mści się z doznane w młodości krzywdy. Śmierć ojca to pierwszy powód do zemsty i zdrady zarazem. Drugi to : „Łzy ulemie,/ Łzy, które lała w twoim haremie”. To dla ukochanej Ulemy zdradzał. Całe postępowanie Żmii ma swe źródło w nieszczęściu osobistym. Na plan pierwszy wysuwa się problem egzystencjonalny, prawo jednostki do szczęścia indywidualnego i dochodzenia praw do niego, ponad prawem wbrew patriotycznym obowiązkom.
słowacki uznał ten utwór za szczytowe osiągnięcie swojej dotychczasowej twórczości. Spory dorobek poetycki, słowa uznania przez rodaków i francuskich literatów sprawiły ze poeta zaczął myśleć o autorskich tomach poezji. Dotychczas drukował bowiem tylko w czasopismach., W lutym 1832 składa swoje poezje w paryskiej drukarni Pindara. Tom p[pierwszy zawiera wszystkie dotychczasowe powieści poetyckie oprócz Szanfarego. W tomie drugim znalazły się młodzieńcze dramaty: Mindowe i Maria Stuart. Oba tomy wyszły w kwietniu 1832. Słowacki żalił się w liście do matki, że nie wzbudziły one jednak wielkiego zainteresowania krytyki. Pojawiały się też niechętne opinie: Hipolita Błotnickiego, Ludwika Nabielaka, ale były tęz i opinie aprobujące: August Bielowski, Skibicki. Mickiewicz poezje te określiła zaś jako Kościół bez Boga. Tragedia Słowackiego polegała na tym iż ogłosił swoje utwory zbyt późno. Powstanie listopadowe i jego klęska były wstrząsem psychiczny,, skierowały literaturę i gusta czytelnika w innym kierunku. Oczekiwano już treści odmiennych. Poeta nie potrafił tego pjac i czuł się coraz bardizje rozgoryczony. Dodatkowym źródłem cierpienia była nieprzychylna ocena ze strony matki i Ludwiki Śniadeckiej. W końcu grudnia 1832 Słowacki opuszcza Paryż z polecenia Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich, którego był członkiem, ny w Genewie załtwic wybicie przez tamtejszych medalierów pamiątkowego medalu dla uczczenia powstania listopadowego na ziemiach litewskich. Plonem genewskiego pobytu są m.in. Lambro i Godzina myli, napisana najprawdopodobniej w pierwszych tygodniach 1833. Trudniej jest określić kiedy powstał Lambro. Poeta nosił się z zamiarem napisania tragedii poświęconej powstaniu greckiemu jeszcze w roku 1828. w Lambrze historia i fikcja mieszają się i przenikają. Bohater tytułowy jest postacią historyczną. Lambro Canzani - jeden z głównych powstańców greckich walcżacxych o niepodległość ojczyny w katach 1789-90. Później został korsarzem. „Postacią autentyczna jest też Rigas. Ten poeta i postaniec napisał m.in. słynny hymn bojowników greckich „ powstańcie synowie Hellady…”. Słowacki traktuje historie i fakt z dużą swobodą. Są w utworze epizody nie mające oparcia w wydarzeniach historycznych np. śmierć Rigasa i jego „pogrzeb”. Literackim źródłem informacji mogła być dla Słowackiego i twórczość Byrona. Poeta wydobywa na plan pierwszy drugie oblicze Lambra. Bohater ma już bowiem za sobą cyny patriotyczne, o jego powstańczej przeszłości dowiadujemy się z Powieści Grajka. Teraz jest zaś omal wyłącznie okrutnym piratem i człowiekiem ogarneitmprzez narkomanie. Nie jest to postać modelowa w sensie pozytywnym., lecz antywzór. Poeta wpisuje wytwór treści narodowowyzwoleńcze, czyni aluzję do sytuacji Polski po powstaniu, lecz Lambro nie jest ich nosicielem. Jest on przykładem bojownika który przegrywa swoja walkę jeszcze przed podjęciem pozytywnego działania. Tę indywidydualna tragedię ludzką właczył poeta w nurt poowieści poetyckiej, splótł jka z problematyka narodowowyzwoleńczą. Poeta oskarżony o bezideowości wcześniejszej twórczoisci przywiązywał do lambnra duze znaczneie. Mia być Lambro jednym z tych utworów, które przez swą wymowę polityczną zmykały Słowackiemu drogę powrotną do kraju. Ostatnia z powiesic poetyckich Słowackiego jest Godzina myśli. Sposób patrzenia na Godzinę myśli jako na spoetyzowaną, albo autentyczną biografię modizeńcza autora ma w historii literatury polskiej długą tradycje. Pozornie był to pogląd słuszny. Pojawia się bowiem dwóch bohaterów, „dzieci dwoje”. „Młodszy wiekiem” to Słowacki, a „drugie dziecię” to starszy o trzy lata przyjaciel- Ludwik Spitznagel. Zgadzają się róznwież realia geograficzne i poszczególne epizody. Zatem można by problemantkę psychiczną, którą przynosi utwór, odnieść do autentycznych stanów ducha poety, traktować jako poetycką autobiografię łownie wewnętrznych przeżyć i uczuć. Ale tak nie jest. Traugutt proponował aby zestawiać Godzinę myśli z Pamiętnikiem poety. Pamiętnik jest obrazem w rucu, pełnym dynamizmu i autentycznych uczuć, Goidizna myśli poetyckim autoportretem statycznym w tonie i bariwe. Czas pamiętnika jest czasem realnym, chronologicznym, w drugim utworze zamieniam się w czas psychologiczny i retro[aktywny, to poetycja podrż, powrót „jedna godziną mysli” w przeszłość, w sfery apmieci o „chwilach prześnionych. Obowiązuje przy tym daleko idąca stylizacja, która rozikja „ w kilkuwariantach tę sama ideę poetyckiej samotności, izolacji od zmiennej zależności społecznej i psychologicznej”. Dlatego obraz dziecka „młodszego wiekiem” odbiega znacznie od rzeczywistosi, jest poetycka autoegenda. Poprzez stylizację zmierza poeta do przesłania romantycznego mitu o arkadyjskim dzieciństwie, do którego powraca się z perspektywy lat, gdyż było ono kraina szczęśliwą. Od Godziny mysli, poprzez Kordiana, notę w Reptuylarzu, dialog troisty…, Samuela Zborowskiego aż po Genesis z Ducha i Króla-Ducha, stosowana jest metodologia dziecięca”, osadzona początkowo w aurze tragizmu i pesymizmu, później w Rozmowach finalnych a szczególnie w Genezis z Ducha tchnie optymizmem związanym z wiarą w nieśmiertelno z przezwyciężeniem śmierci. Godzina myśli w swej funkcji projekcyjnej wyznacza kierunek nowej filozofii poety, Lambro jest zaś ogniwem łączącym pisarską młodość z twórczością w duchu Kordiana.

2. Z HISTORII I TEORII POWIEŚCI POETYCKIEJ

Walter Scott i narodziny powieści poetyckiej. Walter Scott pracując nad ballada osnutą na motywie waśni dwóch rodów, dzielącej kochanków, musiał rozwinąć planowany utwór w rodzaju wierszowanego romansu złożonego z 6 cantos, przeplatając fabułę pieśniami i balladami. W ten właśnie nieco przypadkowy sposób powstała Pieśń ostatniego minstrela (1805), pierwsza powieść poetycka, która zdobyła sobie tak wielką popularność czytelników. Zachęcony sukcesem Scott publikuje kolejne powieści poetyckie: Marmion, Pani jeziora, Pan wsyp, Harold nieustraszony koncentrując się na coraz innych elementach. Konsekwencją tych literackich eksperymentów było napisanie w 1814 r. Waverleya, powieści historycznej, w której Scott odnalazł najpełniejszą formule artystyczną i ideową dla swojej twórczości. Mimo przypadkowości narodzin, powstanie powieści poetyckiej przygotowała wcześniej literatura angielska. . Scott swymi powieściami poetyckimi wprowadził do literatury nowy, dotychczas nie eksploatowany obszar kulturowy (folklor i pejzaż Szkocji). Dla dziejów gatunku najważniejsze jest jednak spojenie przez niego historyzmu z regionalnym folklorem i egzotyką kulturową, a także impulsem patriotycznym. Byron i jego koncepcja gatunku. Szczególne zainteresowanie w literaturze angielskiej powieścią gotycka przypada na lata 1812-1820. Do wybitnych twórców gatunku należą: Wordworth, Thomas Moore, John Keats. Twórca najwybitniejszych utworów w tym gatunku był George Gordon Byron, którego inspirowała twórczość Scotta oraz Podróż Kolumba Samuela Rogersa. W stosunkowo krótkim czasie publikuje Byron serie sześciu powieści poetyckich: Giaur i Narzeczona z Abydos (1813), Korsarz i Lara (1814), Paryzyna i Oblężenie Koryntu (1816), które rozwijają dalej jedne z dwu dominujących w Chile Haroldzie motywów, a mianowicie koncepcje bohatera. Utwory Byrona znalazły olbrzymie uznanie wpływając zasadniczo na wizje gatunku, a także na oblicze artystyczno-ideowe romantyzmu. W powszechnej opinii Byron został uznany za genialnego kontynuatora i reformatora powieści poetyckiej. Wyższość Byrona uznał zresztą sam Scott. Byron wprowadził szereg innowacji tworzących niepowtarzalny i charakterystyczny klimat oraz kształt powieści poetyckiej: egzotyczna sceneria, głownie orientalna, pełniąca znaczące funkcje artystyczne i ideowe. Bunt nasycający z niezwykła siłą te powieści to bunt jednostki w imię indywidualnych praw egzystencjonalnych. Wysuwa się przez to na plan pierwszy bohater, do którego konstytutywnych cech zalicza się m.in., enigmatyczną i fragmentaryczną biografie, skłócenie ze światem, i ludźmi, chimeryczne, determinowane potężnymi antytecznymi namiętnościami postępowanie . Ta postać zaważyła decydująco na kształcie powieści poetyckich Byrona. Wiodącą cecha bohatera był skrajny indywidualizm, rzutujący na inne jego cechy. Również przypisywano mu prometeizm i patriotyzm były drugorzędne i zdeterminowane własne, jednostkowe prawa egzystencjonalne. Zaleta koncepcji bohatera Byronowskiego była jego elastyczno i pojemno ideowo-artystyczna, pozwalającą wprowadzić wartości nowe i specyficzne, dokonywać przetworzeń i uzupełnień w ramach modelu, który mimo swej kanoniczności pozostawał otwarty i podatny na tego typu konstruktywne działania. Wreszcie postać ta w romantyzmie pozwalała utożsamiać się z nią. Była jakby nosicielem i przekaźnikiem przeżyć, doświadczeń, uczuć i problemów będących udziałem ówczesnych. Historia i egzotyka były niemal wyłącznie maską literacką kryjącą ówcześnie aktualna problematykę: tragedia buntującej się jednostki, ukazywana w nieznacznie modyfikowanych wariantach. Przesłaniem ideowym w pisanym w gatunek przez Byrona było prawo do wolności i indywidualizmu. Zagadnienie tradycji gatunku. Źródeł popularności powieści poetyckiej można tez upatrywać w bogatym zapleczu literacko-kulturowym, stanowiącym jej inspirująca tradycję kluczową ( trzy zasadnicze złoża: literackie, folklorystyczne i kulturowe). Tradycja literacka gatunku ma jakby dwie fazy. Pierwszą była literatura kształtującą we wstępnym okresie powieść poetycką. Wiodącą role spełniły wtedy powieści historyczne typu utworów Scotta i związany z nim „koloryt lokalny” oraz powieści gotyckiej, która dostarczyła podstawowy zespół motywów, rekwizytów i chwytów literackich składających się na technikę tworzenia nastroju grozy i sensacyjnej fabuły. Prototyp powieści gotyckiej stworzył Horacy Walpole Zamkiem w Otranto (1756). Powieść Walpole'a łączyła w artystyczną całość tendencje i tradycje romansu rycerskiego z baśniowością, tajemniczością, groza i nadnaturalnością, po to by wywołać najsilniejsze emocje i wstrząsy ówczesnego czytelnika. Kontynuatorami tej formy powieściowej byli Clara Reeve, Ann Radcliffe, Matthew Gregory Lewis. Radcliffe reprezentował racjonalistyczną koncepcję powieści gotyckiej tzn. Nawet najbardziej tajemnicze zjawiska otrzymywały racjonalistyczne wyjaśnienie. Lewis wprowadził spotęgowany nastrój grozy, opisy czarnej magii i jej rytuał ów, sceny prezentujące satanistyczno-orgiastyczną lubieżno bohatera tytułowego', epatował tez okrucieństwem. Wyodrębniamy wiec: historical gothic (Walpole), sentimental gothic (Radcliffe) i terror gothic (Lewis). Twórczość Lewisa i powieść Charlesa Roberta Maturine'a Malmoth Wędrowiec (1820) dały początek romantycznej frenezji. W prozie polskiej nurt gotyckie, a później frenetyczne znalazł w pierwszej połowie XIX w. naśladowców w osobach: Anny Mostowskiej- autorki pierwszego polskiego romansu grozy Strach w zameczku (1860), Łucji Rautenstrauchowej. Określone związki z tym nurtem wykazuje też Rękopis znaleziony w Sargossie Jana p[Potockiego. To utwór stanowiący swoiste ogniwo między europejskim a polskim nurtem gotycyzmu literackiego. Gotycyzm i frenetyzm pojawiały się także we wczesnej twórczości Krasińskiego. Drugą fazę tradycji literackiej powieści poetyckiej tworzą utwory tego właśnie gatunku, które stają się wzorcami dla kolejnych twórców podejmujących próby literackie w tym rodzaju np. wpływ Konrada Wallenroda na rozwój i kształt słowackiej powieści poetyckiej, która praktycznie jest od tego utworu zależna. Również silne, bogate i wszechstronne są koneksje powieści poetyckiej z folklorem. Dodadzą iż oddziaływał on wyraźnie na strukturę gatunku zarówno w warstwie tematycznej, stylistycznej, kompozycyjnej i wersyfikacyjnej. Był też folklor kategoria ideową. Do najpopularniejszych sposobów folkloryzacji powieści poetyckich należało: wyzyskiwanie motywów i wierzeń ludowych np. sięgano po motyw romansowych puszczyków typowy dla folklory ukraińskiego, czy wierzeń ludowych związanych z upiorem. Wprowadzano postacie zwiane z kulturą ludową ( wajdelota w Konradzie Wallenrodzie) lub wywodzących się z tego kręgu bohaterów. Czasami folkloryzacji rozciągał się na cały utwór, gdy jego kanwa było podanie, legenda, czy opowieść ludowa. Innym środkiem było wplatanie w strukturę utworów pieśni i ballad ludowych lub stylizowanych na ludowe. Do folkloryzacji służyła i architektura wersyfikacyjna, wzorowana lub stylizowana na typowe dla literatury ludowej układy i schematy wersyfikacyjne Wymienione tu sposoby uludowienia mogły nie pojawiać się lub występować w różnym zakresie, mogły też krzyżować się i nawarstwiać, a inspiracja ludowa procentować nie tylko w postaci fragmentarycznej, ale przejawiać się również w powieściach poetyckich opartych o określony folklor narodowy i regionalny. Pojawiały się liczne utwory typu: tureckiego, hebrajskiego, sybirskiego, ukraińskiego. Romantyczne odkrycie kultury ludowej łączyło się z regionalizmem i egzotyzmem, a twórcy upatrywali w nim wartości równie cennych jak w folklorze narodowym/. Trzecia warstwą inspirującą powieść gotycką, głownie konkretne utwory była tzw. Warstwa kulturowa. Rozumiemy przez nią wszystkie twórcze oddziaływania, które nie mieszczą się w dwóch poprzednio wskazanych warstwach, a odzwierciedlające się w kształcie artystyczno-ideowym określonych tekstów. Egzemplifikacją mogą być tu np. Wydarzenia historyczne stanowiące zaczyn Marii, przeżycia osobiste inspirujące powstanie Godziny myśli, wyprawa krajoznawcza Goszczyńskiego w Tatry. Także reminiscencje malarskie, muzyczne, architektoniczne poświadczające inspirujące zależności między określonymi faktami kulturowymi a odpowiednimi utworami. Powieść poetycka- termin i definicja. Byron przejęty od Scotta gatunek już w podtytułach własnych utworów określał mianem tale, czyli powieść, lecz powieść rozumiana jako czynność opowiadania. W Polsce na oznaczenie tego gatunku również posługiwano się określeniem „powieść”, rozumiejąc ten termin jako pisemne utrwalenie opowieści. Antonina Bartoszewicz wykazała iż pojęcia „powieść” używano na oznaczanie fabuły, wątku, epizodu, ale głównie narracji. Stad więc nazwano „powieścią poetycką” nie tylko polskie odpowiedniki tale, ale i balladę, legendę, dumę… Podobny mankament miał termin poema i poemat. Określano również gatunek poprzez wskazanie jego byronowskiej prominencji pisząc : „byronowskie powieści”, „powieści{…} bajronowskiej formy „poemat w rodzaju byronowskim”. W latach 1830-66 kojarzono go z epopeją. Pisano tez o powieści epicznej. Termin „powieść poetycka” pojawiał się w II poł. XIX w. i używano go początkowo wymiennie z „powieścią poetyczną”, która można uznać za jej wcześniejszą wersję… Powieść poetycka jako nazwa genologiczna utrwaliła się dzięki temu iż ostro odróżniał gatunek od gatunków epickich pisanych proza. Z polskich współczesnych definicji powiecie poetyckiej na szczególna uwagę zasługują siwe: Witolda Ostrowskiego i Janusza Sławińskiego. Mają one względem siebie charakter komplementarny. Obaj badacze są zgodni co do kwestii rudymentarnych,. Ostrowski uwzględnia przede wszystkim zewnętrzne cechy gatunku. Definicja Sławińskiego jest abrdizje ukierunkowaną na teoretycznoliterackie ujęcie powieści poetyckiej: Powieść poetycka[…] ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej, powstały z połączenie elementów epickich i lirycznych; rozbudowany utwór wierszowany zawierający fabułę nasyconą momentami dramatycznymi i odznaczający się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. P.p. wprowadziła narratora, który nie unikał wynurzeń na temat własnych przeżyć, zwracał się wprost doi czytelnika, jawnie komentował postawę bohatera, często będącego po prostu maską ukrywającą osobę twórcy; dystans między narratorem a postacią był tu bardzo mały, niejednokrotnie równy zeru. Fabuła p.p. miała luźną i fragmentaryczną kompozycję, była pełna niedomówień i zagadkowości; jej tok, przyspieszony, obfitował w wyraziste spięcia, luki i zakłócenia chronologii zdarzeń. Podkreśla też Sławiński funkcję bohatera w strukturze gatunku. Badacze wskazywali tez na synkretyzm rodzajowy oraz równie symptomatyczny synkretyzm gatunkowy, przejawiający się we wprowadzeniu w strukturę gatunku mniejszych form genologicznych typu ballady, pieśni. Z problemów kompozycji. Prawo synkretyzmu rodzajowego ia gatunkowego otwierało wieki możliwości artystyczne, pozwalające ba swobodne sięganie do różnorodnych i niejednorodnych środków wyrazu. Uprawomocniało łączenie, mieszanie, kojarzenie iw wzajemne przenikanie się charakterystycznych tendencji rodzajowych gatunku: liryzację, epizację, bądź udramatyzowanie zgodnie z zamysłem twórcy. Sankcjonowało wproowadznie w strukturę utworów odmiennych form gatunkowych (np. pieśń, ballada, dumka, „powieść”). Owocowało żywymi i silnymi związkami z folklorem nie tylko w sferze genologicznej, ale i ideowo artystycznej (np. ukrainizm w Marii). Istotą powieści poetyckiej jest tez obowiązująca w niej kompozycja otwarta akcja „wierzchołkowa”. Polega ona na tym iż wydzielone są artystycznie efektywne wierzchołki akcji, które zamyka obrazie lub scenie, momenty największego dramatycznego napięcia- zostawiając niedopowiedzianym „łączący” tok zdarzeń, niezbędny dla jedności dramatycznej, ale mniej ważki z estetycznego punktu widzenia; jak w dramacie stwarza on poprzerywany łańcuch oddzielnych, mocno nakreślonych sytuacji, oddzielonych określonym odstępem czasu i stanowiących samodzielnie centra uwagi artystycznej. Wymienione zasady organizujące kompozycje wypowiedzi obowiązywały w bodaj wszystkich utworach tego gatunku. Podporządkowane zaś były strukturze nadrzędnej- bohaterowi. Reguły kompozycyjne respektowali też najwybitniejsi w Polsce .in. Mickiewicz, Malczewski, słowacki, Goszczyński. Dowodzi to wysokich walorów artystycznych zawartych w literackich i gatunkowych propozycjach Byrona. Z twórczości Byrona wywodzi się także zwyczaj sygnowania już podtytule powieści poetyckiej jej fragmentarycznego charakteru poprzez wskazania typu Szanfary. Ułomki poematu arabskiego, Wyjątki z poematu Tłumacz, Fragment powieści poetyckiej. Pełnia one dwojaka funkcje: wyrażanie „ułomek”, „fragment” w zestawieniu z „powieścią” ma spotęgować wrażenie autentyzmu, wywołanie sugestii, ze została utrwalona cząstka powieści nieliterackiej( gminnej, narodowej), nie jest to jedyna funkcja, bo trzeba jeszcze wspomnieć o romantycznej idei nieskończoności. . Są tu pokazane kolejne cechy gatunku. Z jednej strony powieść poetycka zrastała siew świadomości literackiej i czytelniczej z tradycją ustnej literatury ludowej już poprzez swą formę podawczą nawiązującą do autentycznej opowieści ustnej. Z drugiej strony tkwiła różnie głęboko w systemie estetyczno-literackim epoki, będąc wyrazicielem określonych romantycznych tendencji artystycznych, ideowych i filozoficznych. Powieść poetycka w dobie polskiego romantyzmu. Polska epika wierszowana w pierwszych dziesiątkach XIX w. była w dobie kryzysu. Poemat epicki stał się formą na wskroś skodyfikowaną. Nawet próby zmodernizowania wiersza bohaterskiego nie mogły nic istotnych ożywczych przemian. Również Grażyna Mickiewicza nie przełamała konwencji wiersza bohaterskiego. Z nowatorstwem ideowym (patriotyzm) nie szły bowiem w parze zdecydowane i wszechstronne działania zmierzające do wyzwolenia z annachrnonicznych reguł gatunkowych i estetycznych. . Dlatego Grażyna jest ostatnim ogniwem poematu bohaterskiego. Dopiero całkowite zerwanie z tą forma stało się początkiem w rozwoju polskiej romantycznej epiki wierszowanej. Utworem takim była ogłoszona w 1825 r. pierwsza polska powieść poetycka Maria Malczewskiego. Na uwagę zasługuje niezwykły w polskim romantyzmie sens filozoficzny utworu, który podejmuje kilka zasdnuczych dla ówczesnego pokolenia zagadnień. Maria to „poemat przedpowstaniowego pokolenia”, to `dramat ludzi, którzy zanim uwierzyli skuteczno przedsięwzięć, skapitulowali w obliczu świata”. Z kręgów inspiracji ukraińsko-historycznych wyrasta także Zamek kaniowski Goszczyńskiego opiewający rzeź humańską. Poeta splótł w powieści wydarzenia i fakty historyczne z pomysłami stricte literackim rodem z powieści gotyckiej i frenetycznej. W lutym 1828 Słowacki ukończył Szanfarego. Wtedy też w Petersburgu ukazał się Konrad Wallenrod. Utwór ten łączy w sobie nowatorstwo ideowe z artystycznym , wprowadzając w strukturę gatunkową znaną już romantyzmu polskiemu elementy i wartości zupełnie nowe i oryginalne. W realizacji literackiej Mickiewicza powieść poetycka otrzymała jednoznaczny wymiar ideowy zrastając się z ideami walki niepodległościowej. Patriotyczno-agitacyjne obciążenie i aktualizujące oraz dosłowne odczytanie Konrada Wallenroda zaciążyło zasadniczo na kształcie i rozwoju gatunku w naszej literaturze, na jego ocenie i stawianych mu wymaganiach. Utwór ten wbrew woli autora uległ w obiegowej opinii sakralizacji, stając się przykładem modelowym, do którego przyrównywane są inne utwory tego gatunku celem określenia ich wartości. To zaś prowadzi do zawężonego oglądu specyfiki gatunku, do ugruntowania przekonania o homogenicznym charakterze polskiej powieści poetyckiej. Czyni całkowicie mylnie z jednego jej rodzaju typ w zasadzie jedyny. Klęska powstania listopadowego sprawiła iż literatura zaczęła funkcjonować w dwóch równoległych nurtach: emigracyjnym i krajowym. Fakt ten odbił się również na wizjach gatunku. W literaturze emigracyjnej w obrębie epiki poetyckiej zachodzą interesujące przemiany, którym punktem wyjścia często jest powieść poetycka., W najwcześniejszym okresie powstają na emigracji utwory w tym gatunku, lecz przestaje on być już dominującym, chociaż nie traci walorów inspirujących. Ciekawym przykładem są m.in. Stefana Garczyńskiego Wacława dzieje (1830-1831), utwór będący ogniwem rozwojowym w łańcuchu epiki wierszowanej między powieścią poetycka a poematem romantycznym. Powieść poetycka wywarła swój wpływ również na Agaj-Hana (1833) Krasińskiego, utwór dający podwaliny pod romantyczna powieść historyczna. Krasiński zbliżył Agan-Haja do wczesno romantycznej powieści poetyckiej przez wyzyskanie charakterystycznej dla niej konstrukcji bohatera, problematyki egzystencjonalnej raz sposobu ujęcia narracji. . gatunek ten inspirował też kilka późniejszych utworów Słowackiego, stanowiących próbę interesującej kontynuacji powieści poetyckiej przy równoczesnym wprowadzeniu elementów nowych, które zbliżają je do formuły poematu romantycznego: Trzy poemata(1839) : W Szwajcarii, Ojciec zadżumionych, Wacław. Okres ten w twórczości Słowackiego był nowa fazą byronizmu. Wacław zamykający Trzy poemata zamyka jedna iż zaczyna kolejną trylogię- „trylogię o piekle polskim”, której kontynuacją jest Anhelli i Poema Piasta Dantyszka o piekle. Wspólna cecha tego ostatniego utworu i Wacława są pojawiające się w nich w wysokim tężeniu eleaty fabuły i pejzażu o prominencji gotycko-frenetycznej, co pozwala je dodatkowo wiązać z inspiracjami powieści poetyckiej. Inaczej rzecz się miała z powieścią poetycką w kraju. Cechą literatury krajowej jest wtórny i epigoński charakter względem poezji przedpowstaniowej. Literatura sięga więc także po uformowane w tamtym okresie gatunki literackie, a wiec po powieść poetycką wczesnego romantyzmu. W latach 1831-1863 w kraju gatunek ten jest całkiem nieźle eksploatowany. P ten gatunek sięgają m.in.: Stanisław Jaszowski, Antoni Gorczyński,

Gustaw Zieliński, Aleksander Groza, Leonard Sowiński, Aleksander Fredro. {Powieści poetyckie spotykamy zarówno w szacownej Bibliotece warszawskiej, jaki w ówczesnych almanachach literackich i noworocznikach.. Powieść poetycka w kraju zaczyna uzyskiwać walor gatunku z kręgu literatury popularnej. Z obiegu wysoko-artystycznego przechodzi w sferę coraz bujniej i wszechstronniej rozwijającej Sue literatury, którą dzisiaj zwykło się określać mianem „literatury czwartej”. Znaczenie polskiej powieści poetyckiej. W Anglii, która była ojczyzna powieści poetyckiej gatunek ten nie odegrał tak znaczącej roli jak w Polsce. Wprowadzony przez Mickiewicza, a kontynuowany przez Słowackiego byroniczny nurt powieści poetyckiej z preferowaną przez nią problematyka egzystencjonalną oddziaływał nie tylko na dalszy rozwój rodzimej powieści poetyckiej, ale i inspirował, formował kształt artystyczny tego gatunku w literaturze słowackiej. Najwybitniejsze powieści poetyckie są dziełem Malczewskiego, Mickiewicza, Goszczyńskiego i Słowackiego. W literaturze emigracyjnej stała się polska powieść poetycka Wiznym ogniwem w rozwoju pięknej epiki wierszowanej. Była punktem wyjścia do dalszych konstruktywnych poszukiwań, które w efekcie doprowadziły do formy poematu romantycznego. W kraju gatunek nie odegrał podobnej roli stając się w zasadzie jedynie podnietą narodzin i rozwoju gawędy poetyckiej (Pol, Syrokomla). Powieś poetycka w kraju rozwijała się w cieniu wielkich dokonań w ramach gatunku w okresie przedpowstaniowym. Kontynuowano tendencje sformułowane utworami Mickiewicza, Słowackiego, Goszczyńskiego, Malczewskiego, co doprowadziło do wykształcenia się zestawów stereotypów ideowych i estetycznych. Do nielicznych wyjątków wnoszących nowe akcenty należy niedokończona „tatrzańska” powieść poetycka Goszczyńskiego „Kościelisko”. Jednak ogólnie rzecz biorąc gatunek nadmiernie eksploatowany bez inwencji twórczej ulegał regresowi. W literaturze krajowej powieść poetycka straciła więc znamiona gatunku wysoko-artystycznego, ale zyskała rangę formy popularnej i „relaksowej”. Dlatego schyłek romantyzmu nie kładzie kresu jej funkcjonowaniu w \takiej właśnie nowej formule w literaturze XIX w.

3. Z PROBLEMÓW POWIEŚCI POETYCKICH JULIUSZA SŁOWACKIEGO

Tradycja kluczowa powieści poetyckich Słowackiego. Słowacki w liście do matki przyznaje, ze Bardzo istotnym, decydującym był wpływ Byrona na jego twórczość. Ale jeszcze ważniejszym było to, co poeta czerpał i przenosił do swojej poezji uznając za własne. Należy zestawić ze sobą dwie główne lekcje Byrona: Mickiewicza i Słowackiego. Pierwszy z nich podczas jednego ze sowich wykładów omówił znaczenie Byrona la rozwoju polskiej literatury romantycznej i przedstawił własny stosunek do angielskiego poety w postaci uwag aprobujących i kwestionujących. Okazuję się,zę to co Mickiewicz w Byronie docenaił, to odrzucał słowacki, i odwrotnie. Autor Araga nie przejał się wiec strona polityczną utworów yrona,a ni propaganda dążeń narodowowyzwoleńczych, ani tendencjami reformatorkimi,a ni Tm ze literatura nie jest rozrywką a literacka pstawa twórcy wina być tożsama z osobistym postepowaniem i pogladami. Przejał się antowmiast czym innym: w niektórych strofach odnalazł to, co było mu bliski, co pociągało jego wyobraźnie poetycką. Odkrył i zaakceptował „męczarnie amoralnego bytu”. Czerpał natcbienie nie zkonkretnychg wyrazów Byrona, ae zducha jego twórczości. Zafascynował go klimat jego utworów i ich bohater noszący w sobie „zarzewie cierpienia i buntu” oraz broniacy prawa do wolności, namiętności i zemsty. Stad brak w twórczości Słowackiego wyraźnych śladów zapożyczeń z Byrona. Istnieją oczywiście pewne zbieżności pomiedzy Mnichem a Giaurem w ujęciu elementów fabuły, bohaterem Hugona czy Araba a modelową konstrukcją bohetaer byuronicznego, wątłe cechy wspólne Żmii z Selimem z Narzeczonej z Abydos czy orientalnym sztafażem niekt®yzch z utworów a wschodnimi powiescimi Byrona. Są to pokrewieństwa innego typu niż te które uznaje się za dowodzące zależności pomiędzy określonym utworem a wzorem. Jest to raczej rodzaj zbieżności. Można to traktować za przejaw niedojrzałości artystycznej poety i kłaść na karb młodego talentu. Można tez uznać za przejaw świadomej i zmaieroznej postawy poetyckiej, za dazenie do przedstawienia własnej lekcjibyronizmu. Trzeba przyznać iż utwory te w niektórych miejscach cechuje neidojrzałosc, momenty slabe i chwiejne dowodzące braków warsztatowych poety. Podobny jestvstosunke Słowackiego do twórczości Mickiewicza, stanowiącej drugi zrąb tradycji kluczowej. Najsilniej oddziaływały tu: Konrad Wallenrod, Grażyna, Dziadów cz. II i Świtezianka. Z tego kręgu wywodzą się reminescjecje w Hugonie i Lamabrze, oraz pogłowy Grażyny w Hugonie pod postacią kobiety przebranej za mężczyznę, co motyw ten poeta mógł przejąc też z folkloru. Ballada o hetmanie i rusałce w Żmii zbliża się do Świtezianki, ale i tu wspólnym mianownikiem jest tradycja ludowa. Również tylko klimat twórczości poetów „szkoły ukraińskiej”: Malczewskiego, zaleskiego i Goszczyńskiego Am swe pogłosy u Słowackiego. Odnajdujemy je głównie w Janie Bieleckim i Żmii. Nie wyklucza to jednak szeregu drobniejszych a konkretnych zależności. Np. scena z Jana Bieleckiego w której Anna z ojcem czyta „świętych poważne żywoty” przypomina analogiczny obraz w Marii. Przykładów takich związków można podac więcej, lecz nie one poświadczają prawdziwe koneksje Słowackiego ze szkołą ukraińską”. Najistotniejsze jest bowiem zapożyczenie sie w duchu inspirującej poietę tradycji kluczowej i jej elementów składowych. Do poetów oddziałujących na Słowackiego anglezy tez Tasso, a jego Gotfryd w tłumaczeniu P. Kochanowskiego miał w całej twórczości poety wybitne znaczenie. Sumujhac inspiracje literackie u Słowackiego sa na tyle rozległe co specyficzne. Wynika to z wiodącej roli twórczości Byrona,a później Mickiewicza, przy zarazem spekulatywnym stosunku poety do niej i czerpaniu bardizje z ducha ich pisarstwa niż określonych utworów. Podobnie jest\t z wpływami innych poetów. Związki ze Scottem sprowadzają się do przejecia metody i techniki pisarskiej, co widoczne jest w Hugonie i Janie Bieleckim. Ludowość Słowackiego. Słowacki w powieściach poetyckich siega do tradycji ludowej oszczędnie. Najwcześniejsze z nich sa omal pozbawione motywów i akcentów folklorystycznych. Chciaż w Sznafarym przytacza poeta legende o znaczącej się w powietrzu trumnie Mahometa. Dopiero M<nich i kolejne utwory sa nasycone elementami ludowości, których dzczegolnie wiele pojawi się w Żmii. W Arabie pojawia się jakby pogłos popularnego romantyzmie wątku Lenory. Bohater spotyka dziewczynę do której przycxhiodzi zmarły kochanek Selim. Arab w swym nieokiełznanym okrucieństwie „pozbawia życia”wampira kochanka i teraz dziewczyna na próżno go czeka ąz wreszcie umiera z rozpaczy. W odróżnieniu od wersji kanonicznej dziewczyna dobrowolnie zgadza siue na „ofiarę krwi” wobec Selima-wampira. W mnichu i Żmii mamy rozpowszechniony w folklorze i literaturze motyw dziewica-upió”. Postacie Zary i Rusałki w ujęciu poety są inwersja tego motywu. W wariancie podstawowym uroda „dziewicy-upiora” jest amska, która w decydującym momencie spada i dokrywa widmowe truchło. U Słowackiego widma sa niezwykle powabne i kuszą ukochanych, aby byli powolni ich życzeniom. W wersji kanonicznej widmo ma zawrócić bohatera ze złej drogi, jest formą swoistego ostrzeżenia i napominania moralnego. Zara i Rusałka pragnac najskuteczniej wabic ukochanych czynia specjalne zabiegi by pookryc swą widmową psotac. Np. Rusałka swą urodę czerpie ze zmarłych. W Hugonie i Lmabrze sięgnął Słowacki po motyw „dziewczyna-chłopcem” wyszyskujac go w aspekcie historyczno-tragicznym. Najsilniejsze koneksje z folklorem ma Żmija. Pojawia się tu m.in. motyw cudownego obrazu, który zanurzony w wodzie uspokaja burze. Wyzyskał Słowcki ten motyw interpretując stłuczeni świetego obrazu ajko zapowiedź nieszczęśica. Wutworze znalazło się wiele scen opisujących realai życia codziennego Kozaczyzny oraz jej obrzędy (np. opis pogrzebu) Wprowadził w strukture powieci poetyckiej formy gatunkowe typowe dla folkloru: „piesni” i ballady. Wszystko to sproawai iż Żmija najbardziej wiąze się z folklor\rem, co ma swoje konsekwencje w warstwie tematycznej, strukturalnej, kompozycyjnej i językow-wersyfikacyjnej. Folklor w pwieśąicach poetyckich Słowackiego ma dwojakie pochodzenie: poprzez literature pośrednie oraz bezpośrednie przez wyzyskiwanie przekazów ustnych. Pomysły folklorystyczne ujmowane sa w niekonwencjonalny sposób, inwersyjnie, często poprzez zaminę tradycyjnej ich wykąłdni interpretacyjnej. Cechuje rózwqienż Słowackiego odmienna od tradycyjnej w polskim romantyzmie postawa wobec folkloru: postawa intelektualno-estetyczna. Sięgając wiec po motywynawet najbardziej znanwe potrafi je wykorzystać w sposób twórczy i oryginalny. Elementy fantastyki, grozy i tajemniczości. Jedna z cech powieści poetyckiej jest ejże nastrojowość budowana głownie w oparciu fantastykę, grozę i tajemniczoscStanowi w pewnym sensie dziedzictoiw prsejete z inspirującej tradycji gatunku: głownie powieści gotyckiej i folkloru. One dostarczały specyficznej nastrojowości wraz z adekwatnymi środkami artystycznymi. Bezpośrednio ewokowana jest ta nastrojowśc poprzez kreację bohatera. Postac determinuje pojawienie się tła, groźnego i tajemniczego,a nie sielskiego. Kreacja bohatera ewokuje ja niejako a priori i z kolei ona zapowiada jego pojawienie się. W Hugonie wyzyskany jest niemal pełnestaw środków i momysłów budujących nastrój tajemniczości i grozy, o rodowodzie gotyckim. Są to: porwanie z klasztoru, ponury gotycki zamek, mroczne podziemia, tajne p[rzejściua, światynia pogańskeiugo bóstwa, nieznany rycerz, śedizai kat w jednej osobie. M, wyrok sadu kapturowego, mroczna sala. Uzupełnieniem tego zestawu może Nyc scena finałowa Jana Bieleckiego, w której Anna „krzyz jeden wyrwała z mogiły, kopie grobowiec wśród świeżej darniny” dla martwego męza obrzuconego anatemą.
Wszystko to dzieje się w mrocznej, rozświetlonej tylko blaskiem keiżyca scenerii. Z tradycji gotyckiej wywodzi się też epizod z Ksenią,która pokazuje Hetmanowi żywe dziecko lezące w mrocznych lochach, w trumnie ajk w kołysce obok rozstypujacych się trumien z dawno zmarłymi atamanami (Żmija). Powieści poetyckie Słowackiego nasycone są nie tylko elementami fantastyki, grozy i tajemniczości o rodowodzie literackim, ale również zaczerpniętym z folkloru. Ta specyficzna nastrojowość występuje we wszystkich niemal utworach Słowackiego i rozłożona jest we wszystkich warstwach tzn. pojawia się w opisach, partauich dialogowych i taoku narracyjnym, chciaoz w róznym stopniu nasycenia. Pierwiastki frenetyczne. Niekiedy groza i tajmeniczośc przekrtaczaja „statystyczny” poziom tego typu nastrojowości w romantycznych powiesicach poetyckich. Np. scena finałowa Żmii. OPbłakaza Ksenia idac z konduktem pogrzebowym Hetmana niesie czarę-łzawice, w której oprócz łez była krw hetmańskiego syna zamordowanego przez oszalała matkę. Utworem w którym występuje hipertrofia grozy jest Arab. Bohatera charakteryzuje skrajny immoralizm, sadyzm i aptologicnza nienawiąśc do świata i ludzi., zbrodnicze i sadystyczne dizxałania kierują się przeciwko ludziom, przyrodzie a nawet zmarłym. Motorem poczynań bohatera jest skumulowana nienalweiśc do wszytekigo i wszytkich. Jest tom…żadza niszczenia dla chorej satysfakcji czynienia zła. Arab w wszechogarnaijacej go nienawiści przerasta Lambra - dawnego powstańca greckiego, owładniętego narkomanią, którego postepoiwanie ma czasem watle przesłąnki pozytywne., Obu bohaterów łaczy akt zemsty, to że moment niszczenia przynosi im satysfakcję,ale zarazem popycha ich do dalszych niszczycielskich dizłąań. W roamzntyzmie dizeki inspiracjom powieści gotyckiej rozwianł się nurt tzw. „literatury szalonej”, frenetycznej. Cecahowąła ja skłonnośc do przestycania utwóró elementami makabry, zbrodni, szaleństwa, satanizmu, powodowania się wynaturzonymi zmysłami i uczuciami. Bohaterów charakteryzowala pogarda woc\bec norm egzystencji między\yludzkiej, maksymalny immoralizm, sadyzm i nienawiść wobec ludiz i swuiata. Frenetyzm przeniknła tez do literatury polskiej pojawiając się m.in. w powieści poetyckiej. Bohater powieści poetyckich Słowackiego. Interesujących Wrzosków dostarcza zestawienie Konrada
Wallenroda i Hugona. Przy zbieżności fabularnej utworów zasadnicza różnica tkwi w motywacji postępowania bohaterów. Walter porzuciła domi przyrał płaszcz zakonny, gdyz „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie byo w Ojczyźnie”. Drazyła go świadomość nierycerskości sposobu walki której maila się chwycic. Doprowadziwszy Zakon do zguby ginienśmiercia samobójczą ze świadomością spełnionego obowiazkju. Hugo szukał w zaknie schronienia pred trybunałem, a gdy stracił Blankę popełni samobójstwo, ponieważ miłość do niej była jedynym sensem jego mżycia. Wallenrod stawia sprawę narodową ponad osobistym szczęściem, a postępowanie Hugona ma jedynie motywacje indywidijalnma. Miłośc do kobiety w przypadku obu jest uczuciem wtórnym, ponieważ noszą oni już w sobie wcześniej „zarzewie cie4rpienia nieszczęścia”. Ta wlasnie śiowadomoscorz związane z niąuczucia śa prymarne, one sdeterminuują już a priori przyszły, tragiczny los bohaterw. Podobna do Hugona konstrukcję bohtea i zarys schematu fabularnego mają inne utwory Słowackiego. Do wyjątków należy Arab czy Lambro. Ursle wyróznia 2 zasadnicze typy bohaterów i odpowiadajeim typy powiesci poetyckich. Uwzględniając motywację czynów jako kryterium możemy mwic o bohaterze prometejsko-patriotycznym (Wallenrod i egzystencjonalnym (Hugon, Bielecki). Pierwszy był bojownikiem sprawy narodowej, drugo walczyłby o własne, egzystencjonalne prawa tj, Rawo domiłośc, zemty., Literackim zapleczem obu jet bohater byroniczny, który stanowi nadrzędną konstrukcje modelową. Adekwatnie dotego trzeba ,mówic o dwóch typach pwieści poetyckiej: typu prometejsko-patriotycznego i egzystencjonalengo. Sto dwie równoprawne i równowarte tendencje w rozwoju gatunku. Warto zauważyć że pwieci poetyckie typu egzystencjonalnego pojawiaja się obficie m,In. w rosyjskiej literaturze drugiego i trzeciego dziesiątka lat XIX w. Równolegle rozwijał się nurt polityczny powieści poetyckiej, reprezentowany m.in., przez epikę poetycką dekabrystów. W świetle tych pobieżnych uwag na temat rozwoju osyjekiej powiesci poetyckiej, litr\eracki wybór słowackiego wydaje się być bardziej zrozumiały, naturalny i pozbawiony kontrowersyjności. Przykłady te dowodża faktu istnienia na łonie literatury narodowej dwóch róznoprqwnych tendencji twórczych, którerzowijału\y siue równorzędnie i równoprawnie.. Pozwala to mówic o istnieniu określonych prawidłowości w funkcjonowaniu gatunku w krajowych literaturach. Slowacki tę możliwość wyboru po prostu wykorzysta. Makrostrukture powieści poetyckich Słowackiego wyznaczają tzy zasadnicze elementy integralnie powiazane: bohater, kochana przez niego kobieta oraz zarzewie cierpienia i nieszczęścia., ów czynik prymarny, ktrym może być człowiek lub wydarzenie przesłżosci. . Czynnik ten odgrywa pierwszorzedna role w determinowaniu i tragicznym „formowaniu dziejów bohatera”. . Siła sprawczą akcji sa silne i głębokie uczucia antytetyczne 9miłośc, nienawiśc, strach, pragnienie zemsty, cierpienie, zagrożenie), którymi powodują się w działaniach postacie. N apzoiomie konkretnych utworów bohaterowie zaw\zwyczaj kieruja się dwoma sprężonymi na zasadzie przeciwieństwa namiętnościami, np. typu miłośc-nie\nawiśc. Z kolei motywacja czynów i postaw postaci Am omal wyłącznie źródło w pobudkach osobistych. . Wszystko to sprawia iż mechanizm powici poetyckich jest zbieżny, dl;atego ich zasadniczy zrąb pozostaje niewzruszony. Zbieżności w konstruowaniu bohaterów sa pozornie zacierane przez osadzenie ich w różnych „kolorytach lokalnych”. Odmienność tkwiąca w „nadbudoiwei ideowej” ich postępowania wyznacza zarazem dwa różne, romantyczne sposoby oglądania świata: egzystencjonalny i prometejsko-patriotyczny. W pierwszym uwypuklona była relacja jednostka-swiat, w drugim świat-jednostka. Słowacki o poezji narodowej. Słowacki pisząc Jana Bieleckiego i Żmiję identyfikował w zasadzie ideę poezji narodowej i jej istotę z tematem narodowym. Był to pogląd ówcześnie powszechny. Nowym, nader interesującym świadectwem dojrzewania Słowackiego ajko twórcy jest sformuowana przez niego koncepcja poezji anrodowej w rozdizle drugim Króla Ladawy (1832). Znaczaxca jest analogia jaka poeta czyni między literatura polską a ludową poezja ukraińska, gdyz ma ona swoje oparcie w analogach historycznych. „Naród szlachetny i poetyczny”, mimo że znikający prawie całkowicie spomiędzy narodów” ani przez chwilę „nie przestaje skarżyć się na wygnaniu”. I w tym tkwi najceneijsza inspiracja poezji ukraińskiej, peczji jednego ze zniewolonych i wyganaych ludów. Taka bwoeim poezja „stanie się podstawą majacej się narodizc literatury”. Oczywiście narodowej literatury polieij charakterze narodowowyzwoleńczym. Praca nad Lambrem była dla Słowackiego podnietą do dalszych przemyślen nad koncepcja literatury anrodowej. W oparciu o konstatację z Króla Ladawy i nowe mysłi formułuje poeta jeszcze klarowniejszą i przejrzystasża koncepcję. We Wstępie do tomu trzeciego Poszyj stanowczo stwierdza, iż „myli się ten, kto sadzi iż narodowość poezji zależy na opisywaniu narodowych wypadków”. Konsekwencja tego jest uznanie, iż narodową poezja jest twórcozsc zwiazana z zagadnienienaimi anrdwymi, chocby były ukryte pod maska historyzmu czy egotyzmu. Tak sł\fłormyułaowana koncepcja poezji narodowej jest świadectwem doijrzałosci artystycznej i deowej poety. Jeynie mencenta narodu-ludu pozwałą rozwijac się pełnie i prawdziwe poezji anrodowej. Służba temu mecenatowi zapewnia szanse rozwoju literatury. Sformułował również porzez Słowacki oryginalną hierarchię literacką, wyróżnaiajc 3 grupy twórców. Miejsce najwyższe przyznał Szekspirowi ajko poecie malującemu „nie mysi swojego czasu, lecz serca i mysłi ludzkie niezależne od epoki przesądów”.Nizej umieścił Dantego, Woltera i Byrona, którzy „yobrażahja epoki w których żyli. Najniższe miejsce przynał Goethemu, Calderonowi, Scottowi, jako poetom, którzy są poetami „ściśle krajowemi zamknięci obrębami”. Ale problematykę narodowa w swych dziełach mogą predstawiac nie tylko ci ostatni, ale tez ci, którzy „wyobrażają epoki w których zyli”. Ukąłdał te hierarchię poetya z myśla o sobie i oswojej poezji, o jej roli w rozwoju literatury polskiej. Wprawdzie Sowacki dobija się o jedna z najniższych miejsc,ale marzy mus ei miejsce najwyższe. Tę możliwość t\stwarzało założenie, iż istanija różne dorigi poszukiwania i wyrażania „teściwej myśli żywotnej naszego kraju”. Rozwiązywało ono dylemat, jak połaczyc narodowośc poezji z aspiracjami ponadnarodowymi poety. Lambro miał być w intencjach autroaa przykładem wyrażania problematyki narodowej pod szatą „powstańca greckiego”. „Lambro” a kwestia walki narodowowyzwoleńczej. W peiściach poetycki ch Słowackiego nader rzadko dochodzą do głosu problemy walki narodowowyzwoleńczej i patriotyzmu. Pawia się choć marginalnie, prolem patriotyzmu w Janie Bieleckim. Jednak bardziej interesuje poetę storna egzystencjonalna i moralna bohatera, niż ocena postawy patriotycznej. Watek zdrady kraju i nałożenia anatemy pełni inną rolę. Poeta chce w ten sposób spotęgować nastrój grozy kumulującej się w zakończeniu utworu, uwypuklic indywidualny dramat Jana i Anny. Wydobyc w finale osamotnienie kobiety. Sowacki pisał tn utwór głównie dla barwności owego historycznego epizodu wyczytenegoi u Miarczyńskiego, dla jego artystycznej nośności, dla możliwości ujecia fabuły w duchu walterskotyzmu, a nie dla określonych celów patriotycznych. Problem zdrady podejmuje również „romans poetyczny z podań ukraińskich”, w których spotykamy nared interesujący epizod. Żmija przebiera się za Tatara i wyjeżdza w step. Wiemy że jego przypadku nie jest to tyle przebranie, co powrót do właściwej postaci. Ragnei on choc na chwilę zdjąc maskę, pozbyc atamańskiego trpju/. Świadom jest tego,ze jest zdrajca wobec tych którzy mu zaufali. Jedynie Lambro podejmuje w znacznym wymiarze problem walki narodowowyzwoleńczej i związaną z tym kwestię patriotyzmu. Słowacki w podtytule okrelsił sowjego bohatera mianem „powstańca grecki”, wyznaczjac już na wstępie status tej postaci. Wskazywano już na podobieństwo pomiedzy Lambrem a Korsarzem, Lara i Wallenrodem, podnosząc przy tym że bohater jest raczej ich karykaturą. Istotnie Lambro ze swym „makowym napojem”, szyderczo-obłąkańczym śmiechem, bladością lica, szaleństwem widocznym w oczach, narkotycznymi majakami, histerycznymi wybuchami nie może być trktowany na podobnych prawachjak jego literaccy protoplaści. Wynika to z przestylizowania postaci, które doprowadza do powstania psotaci jeśli nie skarykatyrulizowanej, to patologicznie wynaturzonej. Słowacki uczynił bohaterem człowieka współczesnego,chorego dusża, ktry ma podjąc walkę narodow-wyzwoleńcża. Lambor czuje ogromny ciężar działania spoczywający an nim, wie iż jest mu zdolny podołac, ale nei potrafi się o tym przkonac. Brak mu tez koncepcji ewentualnego dizłania. Źródłem natce niena ma być „makowy napój”, halucynacje narkotyczne. Jednak brak jest drogi prowadozacej od owych mazeń o czynie do czynu realnego. Wszytki jego poczynania są w zasadzie pozą, aja charakter dizłąń pozornych. W działaniach charakteryzuje się skłonnością do osiągania efektów teatralnych, mistyfikacji i pustych spektakli. Przykładem może być spalenie sułtańskiej fregaty z umęczonym na niej Rygą. Czyn Lambra jest tym barizje nieefektywny, gdy przeciwstawimy sie go prawdziwemu bohaterstwu i cierpieniom Rygi. Dla Lambra mysl o narkotycznym upojeniu zdaje się być ważniejsza, niż podjecie decyzji o podniesieniu bandery, mającej Stanowic sygnał do ogólnonarodowego powstania. Narkotyzm ma rzekomo przynieść odpwoeidx na nurtujący go problem i związane z jego rozwiązaniem watpliowści, ma dodać mu sił, a w rzeczywisatoścxi ma uwolnic od podjęcia jednoznacznej decyzji, od konieczno ści konkretnych działań. Jeśli poszukac w powiesci Sówaciego autentycznego programu walki narodowowyzwoleńczej i autentycznych haseł, to ich wyrazicielem nie ©edize Lambro, chociąz u zarania jego diząłń tkwiły prawdziwe motywy patriotyczne. Jest on przykładem człowieka niezdolnego do walki. W momencie gdy go poznajemy nbiewlie jest już w nim z prawdziwego bojownika o wolnośc. Teraz przesłania mu świat egiozistyczna miłość własna. Jest przekonany własnej wyższości i dlatego coraz silniej zaznacza dystans dizlacy go od współtowarzyszy. Rodiz się w nim uczucie pogardy wobec nich. Lambro patriota p[rzeradzxa się w Lambra korsarza. Pojawia się człweik ogarneity głodem narkotycznym i wspomnieniami o własnej wielkości, oczynach,któ®ych już nie potrafi powtórzyc. To cżłowek tragiczny. Teraz jest już tylko korsarzem okrutnym piratem, budzącym strach i przerażenie wśród wrogówi sród swych towarzyszy. Jego śmierc nie spowoduej niezastąpionej luki w szeregach walcżacych patriotów, nie wywoła żalu, nie bedize przyczyną wyklewanych łez przez ukochana osobę, bo jedyna osoba prawdziwe go kochajaca- Ida- zginęła przebita sztyletem Lambra znajdującego się we władaniu narkotyku. Śmierc Lambra przejdzie bez echa. Morze przyjemnie jego zwłoki i zamknie się nad nimi. Autentyczny program walki narodowowyzwoleńczej Sóowacki umieszcza celowo jakby „obok” tej postaci, by tym barizej uwypuklic przyświecajacą mu pzy krowaniub bohatera tezę artystyczno-iodeową. Kontrastuje ów program poprzez dyskredytowanie swego bohatera jako bpojwonika walki o wolnośc poprzez ukazanie przepaśąci pomiedzy deklaracjami i hasłami a niernosicą Lambra i Greków, któ®ych nie porusza do czynu ani opoiwęśc ani apel młodego Isparioty. W programie tym zawiera się jednocześnie ocena narodu. Jest ona krytyczna i pesymistyczna. Słowacki w odróżneiu od Mickiewicza nigdy nie stawał si piewca kultury, nawet w takiej sytuacji jak klę\ska. Wrecz odwrotnie. Ta sytuacja kazała mu formułowac ostrzejsze sądy, tym barizej smagac słowami oskarżenia i siebie i naród. W Lambrze krystalizuje się specyficzna dla Słowacjeigo formula patriotyzmu, kó™ra swe rozwiniecie i upowszechnienie znajdzie w utworach tj. Kordian czy górb Agamemnona, a kótra na podstawie tego soattniego utworu można nazwac można określic mainem formuły aptiotyzmu „rozdrapywanych ran”. Jest ona pełna bólu, sarkazmu i goryczy oskarżeń. Wszystko to każe widizec w Lambrze początek nowej drogi ideowej, którabedize prowadzić Słowackiego do polskiego romantyzmu Kordiana i Beniowskiego, drogi odchodzącej od traktu romantyzmu europejskiego. Nowatorstwo „Godziny myśli”. Pd wieloma wzgledami ten utwór jest nowatorski i przez tpo szczególnei znaczący dla dalszej drogi poetyckei\j nSłowackeigo. Powstał tu mi.in. wysublimowany obraz „człowieka wieku”, przenikliwe i głębowkie romantyczne studium psychiki ludzkiej. Stworzył poeta oryginalny fragment „biografii romantycznej, fragment poświęcony „dziecku romantycznemu”. Przełamany został przy tym rozpowszechniony w romantyzmie mit arkadyjskiego, sielskiego dzieciństwa. Towarzyszy zaś temu zroidozna na kartach utworu „metodologianidzecieca”, która stanie się jedna z centralnych kategorii filozoficzno-asrtystycznych w późniejszej twórczości poety. Od Godziny myśli można rozpocząć studium o romantyzmie polskim. Stanowi ona z jednej strony zamkniecie \powenego etapu w ptwórczosci Słoackekigo,a z drugiej inicjuje i wytycza kierunki nowe charakterystyczne dla dalszej jego twórczości. Godizna mysli wytycza już nowe, charakterystyczne dla dalszej ejgo tórczości. Jedna z centralnych kategorii filozofuicznychj Godzny mysli jest kategoria egzystencji i jest ona zarazem jedna z wiondącyh w całej twórczości Słowacioego, twórczości, w której poeta uporczywie usiłował m.in. rozwikąłc problem „egzystencji” i „esencji”. Można wyopdrębnic utwóry w któ®ych mamy do cztyneiu nia z koncepcja „egzystencji zamkneitej” albo egzystencji otwartej” Pierwza z nich to dominujaca w przedmistycnzym okresie świadmomosci „uwięzienia w egzystencji” i jest ona udizłaem tak bohaterów litr\erackich jaki poety. Jej usymbolizowanym obraem bedize metaforyczny w swej wymowue motyw szklanej kuli badx zwierciadła. Druga z nich- świadomość otwarcia, wyzwolenia, wynikajaca z przed\słanek stworzonego przez poete systemu mistycnzegoprzezywcieżajacego wcześniejsze obawy im przekonania. I ta własnei koncepcja jest charakterystyczna dla okreu dojrząłekjj, msitycnzej twórczości Słowackiego. Świat bohaterów powieści poetyckich Słowackiego, świat samotników, renegatów, bojowników o własna egzystencjonalna neizalżnosc, owych anioów zła i nieszczęścia pokonanych jeszcze przed podjeciem walki rewolucjonistów jest podporządkowany filozofii „niszczenia i czystej woli”, koncepcji życia „poza dobram i złem”. W tej aptologii postepowania, zbron\dniczosci czynów, niekonwencjonalnsoi postaw.q wyraza się ich dążenie do wolności, do zdominowania i podporządkowania sobie praw egzystencji, do wyswobodzenia się z jej reguł lub przynajmniej usytuowania się poza nimi lub obok nich. Wszytkie ich działania maja jeden cel: wyzwolenie się z zaklętego kręgu powszechnych praw egzystencji. Wsyztkie ich czyny podkreślaja niemożność wyswobodzenia się. Ta świadomość „uwiezenia w egzystencji” jet motorem postepowania i zarazem przyczyna klęski. I nei przynosi wyzwolenia nawet śmierc czy samobójstwo. Zatem tylko samotność, ale samotność absolutna i „sterylna” ,pgłay bohaterom otwierac szansę uwolnienia się z reguł i postaw egzystencji, lecz była to zarazem szansa nieealna i świadomość tego, świadomość niemoiznosic jej osiagneiącia tym baridziuej pogrzała ich w otchłan „uwiezienia w egzystencji”. Byłą kolejnym zródęłm [pesymizmu i kolejnej indywidualnej tragedii osaczanej przez świat jednostki. WGozinei mysi po raz pierwszy bodaj wykrystalizuje się koncecja egzystencji otwartej, funkcjonującej róznwolegle z „uwiezneiem w egzystencji”. Już we wczesnym romantyzmie pojawiała się świadosmoc przekroczenia granic egzystencji, a taka mozliwoc stwarzały;' siuął morlana, myśl-poznanie, sztuka lub histroizofuia wolności i postepu. A zatem wartyosci ponadintuwidulane i pozaindywizduane, z któ®ymi mogła identyfikowac się jednostka. To były owe szanse wyszowelnia się z uwieźienia w egzystencji” istneijace przed mistycznym systemem słowackiego, systemem który stwał się kolejna możliwością. Bohater Godziny m,ysli jest poeta. Dlatego mimo iż życie jego bedize kształtowac klątwa ciążąca nad isineiniem ludzkim, to jednak on sam dizeki właśnei sztuc, która jest jedna z szans uwolnienia, określać bedize d\swoja poezje sensem życia. Wykorzysta więc „dziecko z czarnemi oczami” te szansę, która nie była dana jego towarzyszowi „większemu nauka i alty”. Dusza bowiem dziecka starszego jest w „kryształowym zamnieta przezroczu” była „niezupełnosi wrażeń łamanakatuszą”. Dziecko-poeta z Godziny ,yśłi bnie zaprzepaści wiec możliwości wyrwania siuę z zaklętego kręgui egzystencji, tak jak uczynił to Lambor, k™óry z podobnej sznasy nie potrafił skorzytqac. W Godzinie mysłi poeta wprowadza i prowadzi jakby paralelnie, le i zarazem kontrastowo na perzykładize „dzieci dowej”- obok onceocji ez\gzystencji zamkniętej, nowatoirksaa koncepcje egzystencji otwartej, przyznajc jej wiodąca rolę iż naczeni. Utwór ten i zawarte w nim przemsuyłenia oraz propozycje „egzystencjonalne” nie są jeszcze całkiwcie spójne i dojrzałe. Mogą nawet razic sa zbytnia powierzchownaośicą i przemieszczaniem pojec wywodzących się z różnych systemów filozoficznych. Daleko jednak istotniejszei decydujące zasadniczo o nowatorstwie Godizny myłśi jesty porzełamnaie pzez poetę dotychczas obowiązującej nie tylko w jegom towrcozśsic koncepcji egzystencji zamkniętej. WWażnym jest tez to,ze koncepcja egzystencji otwartej związana jest własnei z osoba dziecka-poety, a poezja ma być szansą „uwolnienia” i „otwarcia”. Godizna myśli to bowiem „romans życia” poety i poetyckiego przezywania oraz doświadczania swiata. . Nie należy tgo rozumeic wako i wiazac wyłącznie ze Słowackim. W utworze mowa bowiem o romantycznym poezie idalanym, który po części jest też porte parole samego autora. Świat tu pokazany to swiat przefiltrowany przez wyobraźnei poetycka i podporządkowany nade wszytkio funkcji autotelicznje. Dominuej ten świai i pganizuje pompatyczna postawa poety-kratora. Siega on rózneiż w przyszłość. W mnein tkwi nadizja i sią dziecka-pooety, pozwalając i sprawiając zarazem, iż od siebie „śmierci odsunał widziadło”. W godzinie mysłi poraz pierwszy nad światem realnym i jego prawami triumfuje poezja i ejj siął. Dzię,i nim przerwany zostaje xaklety krag „uwioeznia w egzystencji” i pojawia się świadomość o\twarcie egzystencjonalnego. Kompozycja i narracja. Słąowaci wiksżac utwórós\w opiera o formułę zagadki, charakterystyczną dla gatunku zasdęE konstrukcyjną. Hugo, Jan Bielecki, Żmija czy Lambor śa przykłademtypowo byronicznej kompozycji i narracji, w której tajemniczośc i zagadkowo p[ołączone z fragmentarycznsoia fabuły odgrywaja prymarna rolę. POiesci poetyckei Słowackiego charakteryzuje kompozycja otwarta i „akcja wierzchołkowa”. Czasami występują charaktyerystycnze beldy konstrukcyjne. Konstrukcyjnym grzechem gownym jest spotykany w niekt®óyzch utworach brak dbałości o pełne umotywowanie diząłn i postaw bohaterów przez co mogą sprawiać wrażenie sztucznych. Pozwala to sadizc iż poeta nie panuje w pełni nad przejmowanymi schematami kompozycyjnymi, nie dostrzega czasami mechanizów i prawidłowości konstrukcyjnych. Chociaż sa tez sytucje odwrotne ( np. kapitalny fragment Lambra, gdzie Słowacki oddaje halucynacje bohatera).Do uchybień warsztatowych należy też pojawiające się nieraz uderzające nieprawdopodoibieństwoopisywanych sytuacji i zdarzeń np. w Janie Bieleckim ksiądz powołuje się na anateme rzuconą w Krakowie na bohatera tytułowego, mimo,z e nie mogła ona dotrzec w sugerowanym czasie do wiejskiego kościółka pod Lwowem. Innym przykładem jest scena z Araba, gdize poeta opisuje pędzacego wielbłąda spood którego mracic ma wyopryskiwac gęśty ogień. Jesty to niemozleiwe w przypadku wielbłąda, któray ma pod stipami tylko miękkie poduszeczki. W powieściach poetyckiecvh stosuje Słowacki dosc bogate\ą i różnorodna strategię narracyjną. Szanfary jest jakby zbiorem luźnych d\form lirycznych, zbiorem opowiadań liycznych czy monologów wygłaszanych pierwszej osobie. Można to uznać za swoista refleksję identycznego zabiegu z arabskiej kasydy, na której formie opierał się w jakimś stopniu pisząc swój poemat arabski. Na uwagę zasługuje róznwież brak zaznaczenia dystansu pomiędzy osobą autora a bohaterem literackim. Relację i w pierwszej osobie mamy w Janie Bieleckim. Narracja tu proiwadozna z pozycji autorskiej przy całkowitym wykluczeniu narratora. Występują tez typowe dla literatury mówionej zwroty do czytelnika- słuchacza.mja one podkreślic mówiony, „powieściowy” charkter utworu i przyblizuyc odbiorcę do wydarzeń fabularnych, zwiuazac go sytuacyjnie i emocjonalnie z opowiadajym autorem. Naracja w tym utworze jest mocno epizowana, wykazuje określone podobieństwa z sytuacją i strategia narracyjną gawędy. Dwie ówczesnie modne i charakterystyczne dla powieści poetyckiej konwencje narracyjne wyzyskał słowacki pisząc Mnicha. Posłużył się tu pomyłsem odkrytego starego rękopisu i spowiedzi przedśmiertnej. Dlatego mamy tu w zasadzie trzy płaszczyzny czasowe narracji. Pierwszy stanowiw jednozdaniowy wstęp prozaizny pidany przez autra-wydawce, drugą sowa mnicha-spowiednika, trzecią już sama spowiedź. W tym najobszerniejszym fragmencie pojawiaja się liczne zwroty do spowiednika, mające uwiarygodnić tę sytuację narracyjną. Interesujący jest koniec „spowiedzi”. Ukazujące się widmozary zmeinai strategię narracyjna fragmentu końcowego, który zostaje rozpiany na role: widma, konającego i spwoeidnika. To jakby forma udramatyzowanego dialogu. Najkbrdizje skomplikowana narację i kompozycje mamy w Żmii. Zademonstrował tu Słowacki,z e opanowłą rózne techniki pisarkie i potrafi się nimi posługiwac w celu osiągneiąica zamierzonych efektów artystyczno- ideowych. Nie ma tu tez istotniejszych uchybień kompozycyjnych,a ni błędów konstrukcyjnych. Poeta z duża swob…ąda i wyczuciem prowadzi anrracuje, kształtuje tok akcji, osiaga planowany efekt. Często wsytepija w tym utworze formy czasu teraźniejszego oraz uzyice dialogu w miejsce odautorskiej relacji rozmowy bohaterów. Jest to oczywisty przykład ogólnej tendencji romatyzmu do ucieczki od stosowania mowy zaleznej. Doprowadza to u Słoackieho do wykoryztsania formy pieśni jako swoistej realizacji Icherzaehlung. W Żmii kilkakrotnie siega poeta po forme pieśniową. W „romansie poetycznymz podań ukraińskich” na uage zasługuej też początek Pieśni VI. Jest to swoisty przerywnik w rozgrywającej się akcji, wnoszacy element twórczej autorefleksji ad fikcyjnosia i realnością kreowanego swiata, „prawdziwości” i „kolorystycznosi” opowieści. Utworem , któ®y odbiega od reguł narracyjnych i kompozycyjnych powiesci poetyckiej jest Godizna myśli. Kleiner wykazywał, ze w utworze tym po raz pierwszy w literaturze polskiej przediotem poezji staje się „czysta treśc psychiczna iż niej tylko płynie piękno”. To ma swe odbicie w kompozycji i narracji utworu. Posłuży siue tu poeta rozpowszechniona ówczesnei formą wyznania „dizcka wieku”, wzbogacona o cechy formalne spowiedzi i relacji Marzen senych. Połączenie tych trzech metod sprawia, iż brak w Goiznie myśli dynamizmu, żywszych dialogów i akcji. W zamianm rozu\iaj się szeroka, spokojna, meandryczna relacja pełan subtelnosi, wyciszeń i stonowanego „rembrandtowskiego” oświetlenia. Dzięki temu powstał znacznie abrdizej wysublimowany obraz człowieka-wieku mniz maiło to miejsce w Lambrze. Traugutt rzwżajac przyanleżnosc gatunkową Godizny myśli wykazuje cechy, otrę z jednej strony łaj\cża ja z powieścią poetycką, a z drugij uwypukla rówzniez te zbliżające aj do elegii. Jest to wiec ze względu an forme podaqwcża nietypowa p[owiesc poetycka Słowackiego, zbiżłomna już ku jego poematom. Powieści poetyckeio Słowackiego sa istotnym przyczynkiem dziejów formaowania się warsztatu poetyckiego. Wskazuja na drogi poszukiwań samodzielnej i wysokoartystycznje postawy twórczej. Język, styl i wersyfikacja powieści poetyckich Słowackiego. Badacze Jeszka poetyckiego słowackiego sa zgoni iż poszedł on własna droga, kótra dosc wyrażnie odbiega od kanonu jezyka poetyckiego polskiego romantyzmu. U innych poetów tego okrsu wiadac bowiem dażenia do zbiżenia jezyka literatury z jesyka poer\tocznego i ludowego. W przypadku Słowackiego należy mówic o jecyku literackim. Według Klemmsciewicz ajezyk Słwoackeigo opiera się na jezyku współczesnych warstw wykształconych, osadza się na nielekki nalot wlaśicwośic kresowych. J4ezyk poiwiesci poetyckievh w pełni egzemplifikuje opinie badacza. W porównaniu z óźneijsż atwórczoscią charakteryzuje siewiekszym nasyceniem słowami io formami gramatycznymi, kótóer określa się jako prowincjonalizmy i nei jest to przejaw zabiegów stylizacyjnych, lecz spowodowane jst głównie niedomogami językowymi młodego poety. W utworach tych spotykamy spora ilos zapożyczń z ukraińskiego i rosyjskiego. Wprowadzone zostały dla wytworzenia „kolorytulokalnego”. W utworach osadzonych w pejzażu ukraińsko- orientalnym. Notujemy tez pojedyncze zapożycznia z łaciny. W Janie Bielecki : indult i struktura. Pjawia się sporo archaizmów Jezu\ykowych: słownikowych, fleksyjnych i składniowych. Źródłem i szkołą archaizowania były dla Słowackiego lektura ulubionych pisarzy staropolskich : Jana i Piotra Kochanwoskiech oraz Jakuba Wujka przekąłd Biblii. Czwartym żródlełm z którego czerpał jest tłumaczenie Metamorfoz Owidiusza prze zJakuha Zebrowskiego. W p[owieściach poetyckich Słowackiego antykwy się równeiz na stosunkowo licnze prowincjonalizmy,. Typowe dla kersów wschodnich np. dóm, spójrzeć, dwóma. Kwestia szczególnie złożona jest wprowadzenie w taknekę utworu neologizmów. Roamnztyyzm był epoką któ®a lubował aisę w e wprowadzani nowych wyrazów jednak w zabiegach tórczych tego typu poeci zazwyczaj dochodzili do schematyzmu. Inaczej było ze Słowackim. Jego neologizmy dowodzą, że odznaczałs ie on niepospolitymi zdolnościami słowotwórczymi. Na tego typu neologicmzy antykamy się już w pwieściach poetyckich np. niemyślny, dniowy, echowy, skrwawo itd. Styl utworów słowackiego nie jest jednorodny artystycznie. . Odnajdujemy tu slady Jeszka retorycznego, sentymentalnego, gotycko-byronicnzego, piesni ludowej, roamnztycznego, ajk i elementy oryginalne stylu poety. Najwczęsneijwze utwory ( Szanfary, Hugo, Mnich, Jan Bielecki) dostarczjac\ż szczególnie bogatego materiału na potwierdzenie tezy o niehomogenicnzosi śtylowej. . Poświadczają silne oddziaływanie konwent\cji sentymentalnej i gotycko0byroniczjrodki stylistyczne stosowane przez poete w tych najwcześniejszych utworach maja rózny walor i wartość artystyczną.istotna cecha sytlu Swackiego jest zastepowanie przymiotników oznczajcych zwyle barwy ( baiły, czernony, niebeiski itp.) ich odpwoiedniami mineralogicznymi czy jubilerskimi ( srebrny, rubinowy, szafirowy, bursztynowy itp.). W późniejszych powieściach poetyckich Słowacki wyzwala się od banału tadycyjnyuch ujęc. . Stosowane środki są coraz orginalniejse, śmielsze,m barizje swobodn.Ten etap dojrzaosci stylistycnzje wiedize od araba poprzez Żmiję do Golizny myśli. Spotykamy tz wutwrach słwoackeigo typowo klasycystyczne peryfrazy, a także metonimie. Inna cecha późnbijszych powieści poetyckich Słowackiego jest aluzyjność i niedopowiedznei połaczone z urywkową kompozycję semantyczną tekstu. Warto powrócic na chwilę do kwestii zależności tkaże styliostycnzje niektórych utworów czy tylko fragmentów od stylu pieśni ludowej. . Najp[pełniej widać to w Żmii. Już temat anrzucałmkształt artystyczny utworu wymagając zabiegów zbliżających lub uodnabaniajacych do kształtu piesni ludowej. . Swacki wprowadza w sturktutre „romansu” odmienne gatunkowo fragmenty iokreślajac je aminem „pieśni” lub „obwieści” a ich uludoweiunie” odbija się w aarstwie stylistycnzje oraz schemacie wersyfikacyjnym , k™ry wydobywa i uwypukla meicznośc. Słowacki zbliza baridzje do poetyckiego yupodobneinai warstwie stylistyczno-wersyfikacyjnej utworu- do pieśni ludowej niż do przejecia z nie środków umożliwiających stylizację wszechstronną i głęboką. Uwzglednaiajc stopień nasycbia trkstu przysłowiami i metaforyka potoczną, powiesci poetyckei idzj\kla Siena s\dwie grupy: Jan Bielecki, Szanfary II, Arab maja średni stopień nasycenia , antomaist Mnich, Szanfary I, Lambro, \Gofizna mysi i Żmija stopień niski. To dosatkwoo potwierdza teze o literackości języka i stylu utworów Słowackiego. Szanfary, Hugo, Mnich, Jan Bielecki, i Arab licza po kilkaset wersów, sa stosunkow krótkie. Oprócz Szanfarego maja niemal jednolitąstrukturę wersyfikacyjną, oparta o miare 11-zgłoskowca i układ stychiczno-stroficznmy. W sznafarym oprócz 11-zgłoskowaca pojawia się znacznie rzadziej 10- i 12- zgłoskowiec, a cały utór ma 14 ustępów o objętosic od 16 do 36 wersów. P{pierwsza z trzech częsic Hugona zbudowana jest z trzyansytu oktaw. W dalszych czś\eściach stro\fa ta zanik na rzecz nieregularnych ustępów. W Mnichu wyopbrebnione fragmenty ukaładja się w strody 4-, 5-, 6-, 7- wersowe. Jan Bielecki poza forma stychiczną ma strofy 4-, 6-, 8-wersowe. Natomiast w Arabie wstep tworza 3 sekstyny izometryczne, a na początek ustepu trzeciego to tercyny. Strofiznosc tych utórów dobija się i na ukałdize rymowym wersó stychicznych. Klauzule tych wersów posporzadkowne są nieomal wyłącznie ptasia rytmu typu: abba lub dłuższym : abccb, przeważają przy tym ukąłdy rymowe składniowo zamknięte. Można również zaobserwowac wykształcenie charakterystycnzje dla słowackiego normy poetyckiej, jaka jest paroksytoneza zakończeń przedśredniówkowych oraz całkowita stabilno akcentu przedr\sredniówkowego. Rytmika 11-z głoskoca w pieciu pierwszych utworach est wszędzie jednakowa. Wcześniej jednak powstał Żmija, który ma jako podstaowpy format wersyfikacyjny 10-zgoskwoiec, schemat w zasadzie w polskiej epice nie uzuywany. Lambor w warstwie wersy\fikacyjnej jest w zasadzie kontynuacją 11-zgoskowca w oparciu o wypracowane wczesnej reguły. W porówaniuz wczęsniejszymui uitworami tok wiersza jest abrdoizje urozmaicony i swobodny. W Lambrze poeta nie zaznacza tęz już tak mono średniówi,jak robił to poprzednio. Sowacki w poiwiesciach peotyckiech w zasadzi jakby przyjał rytmiczny kształt 11-zgłoskoca, który stanowczo sprecyzowany został w Mi\ckiewiczowskich poematach 11-zgłoskwoych i nbył w zasadzie kontynuacją tradycji wersyfikacyjnej sięgającej w tym zakresie dokonań osiemnastowiecznych. Znaczenie powieści poetyckich Słowackiego. Role pwioesci poetyckich Sowackiego w jego dorobku nei sposób przecenic. Są iona arcyciekawym przykłademformowania się indywidualnego i orginalengo oblicza artysycnzo-idwoego twórcy.

20

---