WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA

POJĘCIE I FUNKCJE PRAWA

idea ładu społecznego (starożytna):

• porządek spraw ludzkich ma charakter naturalny (jest częścią ładu we wszechświecie)

• ludzie powinni podporządkować swoje zachowanie regułom naturalnym dla społeczności ludzkich

• władcy powinni wcielać w życie te naturalne reguły

już stoicy mówili, iż prawo tworzone przez człowieka nie powinno odrzucać idei sprawiedliwości, lecz nie jest ono odbiciem naturalnego ładu

idea ładu znajduje wyraz w dwóch porządkach prawnych: naturalnym (Antygona) i państwowym (Kreon); w obyczajach, religii, etyce, etc.

czasy rzymskie: oprócz litery prawa sędziowie kierowali się względami sprawiedliwości (iustitia) i słuszności (aequitas)

prawo pozytywne- prawo tworzone i chronione przez rządzących; obowiązywało tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę publiczną  duże znaczenie od XIX w.

→ stawało się samodzielnym, coraz bardziej sprecyzowanym zespołem reguł; było tym prawem, które mogło chronić interesy obywateli bez względu na kaprysy panującego

→ rozpowszechnianie prawa pozytywnego osłabiało ideę ładu naturalnego

1)2)Wizje prawa:

kierunek pozytywistyczny - prawem jest zespół norm ustanowionych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu

pozytywizm filozoficzny- poszukiwanie prawa dostępnego badaniu empirystów, odrzucenie metafizyki; prawo istnieje jako teksty aktów prawniczych

czym normy prawa pozytywnego różnią się od norm religii, moralności i obyczajów:

1. prawo dotyczy tylko zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie, kontroli władzy publicznej poddane są wyłącznie czyny (a nie myśli czy sumienie)

2. prawo jest ustanawiane przez zewnętrzny i uznany wobec ludzi autorytet - podmiot ten jest suwerenem (posiada zwierzchnią i najwyższą władzę, a jednocześnie sam nie podlega władzy innego podmiotu)

3. przestrzeganie prawa zagwarantowane jest przez przymus, którym może posługiwać się władza publiczna

4. prawo składa się z wielu elementarnych norm wyznaczających zachowania w typowych przypadkach; normy te tworzą spójną całość (system prawa  z niego można wyprowadzić właściwą decyzję w każdym przypadku)

5. porządek prawny przyjmuje postać prawa stanowionego (odrębne od prawa zwyczajowego, tworzonego przez sędziów, etc.); jedynym źródłem prawa jest ustawa lub powstające na jej podstawie prawodawstwo delegowane

modyfikacje w pozytywizmie prawniczym po XX w.:

1. istnieją normy prawne, które nie muszą pochodzić wyłącznie od państwa (np. normy międzynarodowe, etc.)

2. system prawa składa się również z innych wzorców i wytycznych postępowania, a nie tylko z norm „rozkazów”

3. system prawa nie jest kompletny i niesprzeczny wewnętrznie potrzebna jest interpretacja, a nie stosowanie reguły do konkretnych przypadków

4. prawo stanowione urzeczywistnia wartości i ideały- nie można rozdzielić prawa od moralności

pluralizm etyczny: w społeczeństwie występuje wiele systemów wartości i norm moralnych

→ jedna z postaci pluralizmu aksjologicznego (wartości)

we współczesnym świecie myśl prawna zdominowana jest przez założenia rozwinięte przez pozytywizm prawniczy

kierunek prawnonaturalny- poza prawem pozytywnym ludzie związani są także prawem naturalnym (normami, ideałami nie będącymi wytworem człowieka)

ujęcie tradycyjne (tomistyczne) prawa natury:

• wywodzi się ono z woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach; prawo natury zakorzenione jest w woli Boga lub istocie człowieka

• prawo natury to wzór, ideał dobrego prawa, sedno sprawiedliwości- prawo pozytywne powinno je naśladować i urzeczywistniać

• prawo natury ma pierwszeństwo i pozbawia prawa pozytywne mocy obowiązywania w przypadku sprzeczności konfliktu tych norm

współczesne koncepcje prawa natury odwołują się do godności człowieka, ideałów kultury, wzorców „dobrego prawa”; rozum ludzki powołuje do życia to prawo- bo jest ono ideałem sprawiedliwości, praw człowieka, etc.

→ 1948r. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ; 1966r. Pakty Praw Człowieka, 1950r. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

art. 30 Konstytucji RP: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”

szkoła „prawa natury o zmiennej treści”- prawo natury jest zespołem zmiennych historycznych, odpowiadających moralności danej epoki

 choć niezmienna jest obecność poczucia pewnych wartości w myśleniu o sprawach społecznych , np. sprawiedliwość

kierunek realistyczny- istotą prawa są ludzkie przeżycia, emocje, które stanowią faktyczne pobudki naszego postępowania, to nimi kierujemy się w rzeczywistości (np. Pertażycki)

zachowanie ludzi stanowi istotę prawa; trzeba koncentrować się na działaniu prawa (low in action)

prawo to wzory postępowania ujawniające się w konkretnych zachowaniach ludzi lub w decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne

inne niepozytywistyczne teorie prawa, np. teorie argumentacji, hermeneutyka prawnicza; teorie koncentrujące się na tworzeniu i ustalaniu tekstów

→ normy prawa kształtują się w procesie dyskursu, dialogu między autorami tekstów aktów, jego wykonawcami i społeczeństwem  wpływ na ostateczną treść aktu ma kontekst sytuacyjny dyskursu

„prawo w znaczeniu prawniczym” prawo jako zespół reguł ustanowionych, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, jaki stosować może to państwo

Prawo jako zjawisko społeczne:

• pojawia się, gdy mamy do czynienia z relacjami między ludzkimi w ramach grupy społecznej

• nie dotyczy stosunku człowiek-bóstwo, człowiek z samym sobą

• wyraża wartości i potrzeby o zasięgu społecznym

• powstaje w wyniku procesu w ramach grupy społecznej

• istnienie praw zależy od społecznego przyzwolenia

normatywny charakter prawa: prawem są normy, reguły, zasady, przykazania; pewne wzory zachowań uznaje się za obowiązujące; wskazujemy na powinność (ex. „samochody nie powinny wjeżdżać na chodnik”)

perswazyjny charakter prawa, wychowawczy: posłuch obywatela jest rezultatem dokonanego przez niego wyboru;

posłuch ten może wynikać z różnego rodzaju postaw i zachowań:

• postawa legalistyczna: szacunek dla prawa; rozpowszechnianie się postawy legalistycznej przyczynia się do zmniejszenia przypadków naruszania prawa

• postawa oportunistyczna: chęć uzyskania jakichś korzyści lub uniknięcia kar; przeprowadzenie rachunku zysków i start jakie wynikają z przestrzegania lub nie prawa

• postawa konformistyczna: chęć naśladowania zachowań innych

przekonania moralne każdy człowiek może kształtować samodzielnie, ale prawo zwykle pojmuje się jako porządek pochodzący z zewnątrz, od jakiegoś autorytetu

→ normy uzasadniane aksjologicznie- przez odwołanie się do uznawanych przez człowieka wartości

→ normy uzasadniane tetycznie: swą moc zawdzięczają faktowi ustanowienia przez podmiot mający władzę nad osobą, do której norma jest skierowana

Funkcje prawa:

cel: pewien postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności; jest czymś planowanym, zamierzonym

funkcja: rzeczywisty, obiektywny skutek, rezultat istnienia jakiejś instytucji, normy dla otoczenia; rezultat może być zaplanowany i oczekiwany (funkcja pokrywa się z celem)

→ niekiedy zaplanowany cel nie zostaje osiągnięty, ale działanie zawsze wywołuje jakiś skutek

skutki mogą być planowane i nieplanowane, korzystne (eufunkcjonalnymi) i niekorzystne (dysfunkcjonalnymi)

podejście teleologiczne (teleos gr. osiągnięty cel): istnieje globalny cel prawa

inni uważają, iż można mówić jedynie o celu danej normy, a nie celu prawa w ogóle

→ zarówno prawo w ogóle jak i poszczególne normy wywołują określone skutki, realizują pewne funkcje wobec swego otoczenia  społeczne funkcje prawa

typologia funkcji prawa, pierwsza propozycja:

• stabilizacyjna: skutkiem działania prawa w społeczeństwie jest utrwalanie istniejącego w nim ładu politycznego

• dynamizacyjna: promowanie zmian w różnych sferach życia społecznego

• ochronna: prawo wspiera rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia

• organizacyjna: tworzenie instytucjonalnych warunków życia społecznego i państwowego

• represyjna: prawo działa przez obawę dolegliwości, które mogą spotkać naruszycieli norm

• wychowawcza: prawo wyrabia w adresatach trwałe przekonania, skłonności i nawyki

typologia funkcji prawa, druga propozycja:

• kontrolna: rezultatem działania prawa jest poddanie zachować ludzkich społecznej kontroli

• dystrybutywna: prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów

• regulacja konfliktów: rezultatem działania prawa jest rozstrzyganie sporów między ludźmi

Znaczenia terminu „prawo”:

prawo to szczegółowy porządek społeczny, tworzony i chroniony (sankcjonowany) w sposób zinstytucjonowany

prawo materialne: ogół norm regulujących treść stosunków prawnych (obowiązki, uprawnienia, sankcje za nieprzestrzeganie), np. prawo karne materialne, prawo cywilne materialne

prawo formalne (procesowe): tryb postępowania przed organami władzy publicznej związany z dochodzeniem uprawnień; regulowane przez KPK (Kodeks postępowania karnego), KPC (…cywilnego), KPA (…administracyjnego)

prawo przedmiotowe: ogół norm składających się na system prawa współczesnego, dawnego i przyszłego

prawo podmiotowe: zespół uprawnień służących podmiotom prawa w ich wzajemnych relacjach

PRAWO JAKOPRZEDMIOT BADAŃ NAUKOWYCH

Podstawowe problemy nauk prawnych:

nauka prawa wywodzi się z rzymskiej jurysprudencji; początkowo oznaczała znajomość prawa (umiejętności praktyczne), wiedza o prawie nabierała charakteru wiedzy ogólnej

dwa nurty myślenia o prawie:

• prawo jako przedmiot poznania: prawo to część świata społecznego, trzeba poznawać i wyjaśniać jego naturę

• prawo jako narzędzie praktycznego działania: nacisk na praktykę prawa, posługiwanie się nim w życiu codziennym

Arystoteles rozróżniał wiedzę teoretyczną (odkrywanie prawdy o świecie) i praktyczną (wskazywanie zasad postępowania w życiu człowieka)

XIX w.: aprioryzm Kanta i empiryzm (doświadczalne poznanie rzeczywistości) wpłynęły na określenie czym jest wiedza naukowa:

• wydzielono nauki przyrodnicze i społeczne

• wyróżniono nauki empiryczne (doświadczenie najważniejszym kryterium ustalenia prawdy) i formalne (= nauki aprioryczne, a priori łac. od pierwszego; odnoszenie się do przyjętych wcześniej założeń, które same nie podlegają sprawdzeniu)

w końcu XIX w. nauki prawne podzielono inaczej:

1. nauki dogmatyczne, dogmatyka prawa: interpretacja przepisów, ustalanie ich obowiązywania, systematyzacja tych przepisów (prawo obowiązujące tu i teraz, czasem przyszłe)

→ prawo to system ustanowionych i opatrzonych w sankcję norm postępowania skierowanych do nieoznaczonych adresatów

2. nauki filozoficzne, filozofia prawa: formułowanie ogólnych twierdzeń o prawie, o jego istocie, celach, funkcjach, etc.

→ filozofia prawa rozpatruje prawa w relacji do istnienia człowieka; poszukuje się wtedy prawa natury

prawo badane w kategoriach aksjologicznych: zespół norm postępowania w stosunkach między ludźmi, na gruncie pewnych wartości

3. nauki historyczno-prawne: ustroje i systemy prawne stanowią wynik procesów historycznych; aby je zrozumieć trzeba poznać formy wcześniejsze

4. nauki empiryczne: badanie realnego funkcjonowania prawo jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie

→ prawo to zespół reguł i zasad postępowania ujawniających swe istnienia przez powtarzalne zachowania jednostek i grup społecznych

podejście wielopłaszczyznowe w prawoznawstwie: badanie prawa z uwzględnieniem różnych punktów widzenia

Zagadnienia, które są przedmiotem naukowego prawoznawstwa:

• aparat pojęciowy, opis reguł uznawanych za obowiązujące

• zagadnienia filozoficzne i metodologiczne

• wykładnia oraz stosowanie prawa

• funkcjonowanie państwa i prawa w społeczeństwie

• oceny prawa z zewnętrznych kryteriów

• wnioski pod adresem przyszłego prawoznawstwa i orzecznictwa sądowego

• władza publiczna, państwo i jego formy organizacji

problematyka państwa- przez niektórych włączana do nauk prawnych (prawo jest przejawem istnienia państwa), inni kwestionują ten postulat (problemy państwa stanowią przedmiot innych nauk, a nie prawa)

Metody badawcze w prawoznawstwie:

podejście formalno-dogmatyczne: metodą są językowo-logiczne analizy tekstów prawnych  wykorzystuje się językoznawstwo i logikę

podejście empiryczne: wykorzystywanie metod badawczych socjologii i psychologii  przedmiotem badań masowe, powtarzalne zachowania jednostek i grup społecznych

podejście psychologiczne: metody badawcze psychologii, gł. metody introspekcji (obserwacja własnych przeżyć psychicznych i wnioskowanie na ich podstawie o zachowaniach zbiorowych) oraz metody behawioralne (wnioskowanie treści przeżyć na podstawie zachowania)

podejście filozoficzne: filozoficzna refleksja nad naturą wartości, sposobem ich przejawiania się i poznawania

ujęcie porównawcze (komparatystyczne): porównywanie instytucji i systemów prawa różnych państw

ujęcie historyczne: uwzględniamy czynnik czasu i zmienność kultur jako determinanty przemian prawa i społecznych zachowań

Naukowość prawoznawstwa:

modele nauki:

• pozytywistyczny (scjentystyczny) ukształtowany przez nauki przyrodnicze; celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości (fakty i prawidłowości niezależne od człowieka)  metodami empirystycznymi

• humanistyczny; przedmiotem poznania jest rozumienie faktów (przypisanie im określonych znaczeń lub powiązanie z wartościami),

→ np. prawoznawstwo, bo obowiązywanie prawa nie może być rozpatrywane w kategoriach prawdy lub fałszu

wstęp do prawoznawstwa - wprowadzenie do uporządkowanej wiedzy o prawie (jurysprudencji); prezentuje różne główne założenia i zasady tworzenia i funkcjonowania porządku prawnego

PRAWO A INNE REGULATORY ZACHOWAŃ

Prawo i wartości:

prawo to zjawisko kulturowe- budowane jest na gruncie pewnych wartości w celu ich realizacji i ochrony

dwa podejścia, ujęcia prawa:

1. absolutyzm aksjologiczny: wartości to byty obiektywne istniejące samoistnie lub z woli Boga; są niezmienne, stanowią trwały i pewny układ odniesienia, na podstawie którego ludzkość tworzy swą kulturę

→ wartości mogą być przedmiotem poznania ludzkiego- kognitywizm

2. relatywizm aksjologiczny: wartości są tym, co ludzie w danym czasie i miejscu subiektywnie uważają za cenne; są historycznie i społecznie uwarunkowane

→ wartości nie mogą być przedmiotem poznania, lecz ludzkiej kreacji, tworzenia- akognitywizm (antykognitywizm)

kulturę każdego społeczeństwa przenika wspólnota podstawowych wartości  stanowi ona fundament aksjologiczny prawa będącego elementem tej kultury; wartości właściwe danej kulturze wyznaczają treść, formy i granice prawa

Wielość systemów normatywnych:

uznanie pewnych stanów rzeczy lub przedmiotów za cenne prowadzi do formułowania wzorów zachowań- stają się one częścią systemów normatywnych

regulatory zachowań jak prawo, obyczaje, moralność mają charakter normatywny: określają jakie zachowania powinno się podejmować a jakich unikać

charakter nie normatywny zachowań: przesądy, tradycje, mity mogą mobilizować do pewnych działań

każdy człowiek równocześnie uczestniczy w wielu różnych grupach społecznych, każdy człowiek podlega wielu różnym normom (mogą być ze sobą zgodne lub sprzeczne)

Normy moralne i obyczajowe:

normy moralne- odnoszą się do zachowań, postaw i intencji człowieka, które poddawane są ocenie ze względu na „dobro”

normy obyczaju- odwołują się do konwencji społecznej, dotyczą zachowań „jest przyjęte”, „wypada” w danych okolicznościach, okolicznościach, w określonym środowisku

normy religijne- normy uzasadnione w kategoriach dobra i zła, dobrego uczynku i grzechu

→ wszystkie normy religijne mają uzasadnienie teologiczne i są bronione przez Kościół jako zorganizowaną wspólnotę wiernych

cechy norm moralnych różniące je od norm prawnych:

• przedmiot regulacji: normy moralne odnoszą się zarówno do zewnętrznych zachowań człowieka jak i do jego pobudek i intencji;

→ normy te nie odnoszą się tylko do relacji między ludźmi, ale także do stosunku człowieka wobec siebie samego, Boga, zjawisk przyrody

• sposób regulacji: dwa typy systemów moralnych:

1. maksymalizm: moralność domaga się od człowieka dążenia do doskonałości; normy wspomagane ideałami, cnotami

2. minimalizm: koncentruje się na spełnianiu określonych podstawowych obowiązków wobec siebie i innych

• geneza norm: istnieją z nakazu sumienia lub rozumu w przekonaniu o ich słuszności, sprawiedliowsci, niezbędności;

→ wpajane są jednostce w procesie wychowania i są przez nią przyjmowane za własne

• sposób ogłoszenia i formalizowania norm: nie są spisane, uporządkowane czy ogłaszane; informacja o nich jest przekazywana za pośrednictwem przykładów osób cieszących się uznaniem (autorytetów moralnych)

• sposób obrony wzorów określonych w normach: reakcja na naruszenie normy moralnej polega na potępieniu i odrzuceniu ze strony grupy społecznej (sankcja rozproszona i spontaniczna); + wyrzuty sumienia, wstyd, żal

Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju:

1. związki treściowe między prawem i moralnością: porównujemy treść norm moralnych i prawnych w danym momencie (gł. jakie zachowania regulują)

relacja treściowa między prawem i moralnością (są zachowania regulowane i przez prawo i przez moralność, ale są też i takie, które tylko przez jedno albo przez drugie)

→

normy prawne i moralne mogą się pokrywać lub pozostawać w

kolizji (przewidują rozbieżną regulację), np. rozwód, aborcja, eutanazja




→ prawo traktowane jako cześć szeroko rozumianej moralności; jest


to „minimum moralności”; żadne zachowanie poddane normom

prawnym nie jest obojętnie moralnie

2. związki funkcjonalne między prawem i moralnością: oddziaływanie na siebie obu systemów, współkształtowaniu się; należy uwzględniać ciągłą zmienność, dynamikę sytuacji

→ do tekstów aktów normatywnych wprowadza się pozaprawne kryteria ocen (użycie nieostrych określeń, np. „dobra wiara”)

klauzule generalne- przepisy, które wprowadzają pozaprawne sposoby regulacji; oddziałują na stosowanie konkretnych przepisów prawa

interpretacja prawa nie może pominąć znaczenia, jakie nadaje się pewnym zjawiskom i zdarzeniom- te zdarzenia są oceniane z punktu widzenia moralności czy obyczajów  moralność i obyczaje kształtują funkcjonowanie regulacji prawnych

→ zbieżna regulacja wzmacnia posłuch wobec norm prawnych, rozbieżna osłabia (odbieranie prawu cech prawowitości-legitymacji społecznej), ale niesprawiedliwe prawo jest nadal prawem: Dura lex sed lex

obserwacja destrukcyjnego wpływu moralności na prawo prowadzi do formułowania tez o prawie jako „minimum moralności”

→ prawo ma być po to, aby za jego pomocą osiągnąć cele etyczne przyjęte przez rządzących

podporządkowanie prawa moralności sprawie, iż traci ono neutralność, prowadzić może do tyranii, nieposzanowania prawa jednostek

prawo powinno więc regulować tylko niektóre sfery życia społecznego (te, na które jest społeczne przyzwolenie, konsensus)

Kultura prawna:

• węższe znaczenie wyrażenia: wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmian

• szersze znacznie: stan prawa, doktryny prawne i nauka o prawie (+to wszystko co w węższym znaczeniu)

kultury prawne różnią się między sobą:

• sposobem rozumienia prawa

• rolą, jaką wyznacza się prawu w życiu jednostki i społeczeństw, a także znaczenie, jakie przyznaje się profesjonalnym działaniom (np. orzecznictwo sądowe)

• sposobem tworzenia prawa

• poziomem represyjności obowiązującego prawa

+ wpływ religii i instytucji wyznaniowych

PRAWO JAKO ZJAWISKO POLITYCZNE

Prawo w procesie sprawowania władzy:

gdy uznamy wsparcie instytucjonalne pochodzące od organów władzy publicznej za konstytutywną cechę prawa prawo jest zjawiskiem politycznym

związki prawa z procesami sprawowania władzy:

• prawo jest instrumentem sprawowania władzy publicznej (zakazy i nakazy określonego zachowania, sankcje za nieprzestrzeganie, etc.)

• prawo jest ramą w jakiej poruszają się sprawujący władzę (wyznacza cele władz, kompetencje, strukturę, etc.)- chroni obywateli przed nadużywaniem władzy przez jednostki

• prawo określa obowiązki i uprawnienia osób nie sprawujących funkcji władczych

• prawo wyraża treści aksjologiczne (prawo jako nośnik i obrońca wartości)

Starożytność, Średniowiecze- twórcą i wykonawcą prawa był włądca

czasy nowożytne- umocnienie koncepcji państwa jako szczególnego poddania ludności żyjącej na określonym terytorium władzy scentralizowanych instytucji

→ od XVII w. w Europie podstawową strukturą organizacyjną było państwo

→ od XIX w. państwo narodowe

Określenie państwa:

państwo jest polityczną, hierarchiczną, przymusową, terytorialną, suwerenną organizacją obejmującą całe społeczeństwo

→ państwo jest organizacją (wielką społeczną grupą) sformalizowaną (sformalizowane członkostwo- obywatelstwo), wyposażoną w ograny władzy

polityczna koncepcja narodu - naród to wspólnota wszystkich obywateli państwa

kulturowe pojęcie narodu - naród to grupa społeczne zjednoczona przez wspólną kulturę (wspólny język, tradycja, symbole, bohaterowie, historia, etc.)

państwo jako organizacja polityczna: scentralizowana i dysponująca przymusem organizacja; władzę posiadają i urzeczywistniają organy; decyduje o sposobie zaspokojenia interesów różnych grup społecznych

państwo jako organizacja hierarchiczna: istnieje rozbudowany aparat władzy państwowej; hierarchia organów władzy ( kryterium hierarchii norm prawnych)

→ idea autonomii podważa zasadę hierarchiczności państwa

państwo jako organizacja przymusowa: społeczeństwo tworzy normy narzucające jednostkom określone zachowanie (w celu uporządkowania zachowań ludzi);

→ przymus mogą stosować tylko organy państwa działające zgodnie z prawem

→ jest to przymus sformalizowany - określone procedury przewidziane przez prawo

przymus państwa ma charakter podmiotowy - dotyczy wszystkich osób znajdujących się na terytorium państwa

władza państwowa jest prawowita (legitymowana) - ma poparcie społeczeństwa; minimum takiego poparcia to bierne respektowanie decyzji państwa

terytorialny charakter państwa każde państwo związane jest z określonym obszarem

→ rządy emigracyjne są polityczną reprezentacją narodu podporządkowanego innemu

terytorium państwa to obszar ziemi wraz z wodami śródlądowymi, przyległy pas wód morskich, przestrzeń powietrzna (aż do sfery kosmicznej) + pokłady statków morskich i powietrznych pod banderą danego państwa

─ eksterytorialność ambasad: władze danego państwa zobowiązują się nie wykonywać swojego władztwa na określonym wycinku terytorium

państwo jako organizacja suwerenna: suwerenność władzy państwowej to zwierzchność i niezależność

• suwerenność wewnętrzna: tylko władza ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa; jest władzą najwyższą

• suwerenność zewnętrzna: w stosunkach zewnętrznych organizacja państwowa nie podlega władzy inny państw; jest niezawisła i niepodległa

→ dziś faktyczna niezależność państwa nie istnieje (układy międzynarodowe, członkostwo w organizacjach politycznych, powiązania gospodarcze)

─ w sferze wewnętrznej suwerenność ograniczają demokratyczne zasady życia politycznego [ państwa federalne jak USA czy Niemcy: suwerenność podzielona prawnie między władze federalne i władze stanu]

w Konstytucji RP, art. 90: RP może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej kompetencje organów władzy państwowej (Sejm 2/3 głosów i Senat 2/3)  zrzekanie się części swoich suwerennych praw

Związki prawa i państwa:

1. teorie pozytywistyczne w Europie:

• prawo jest genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem;

• twórcą prawa jest państwo

• tylko organy państwa mogą ustanawiać normy prawne

• prawo jest instrumentem władzy państwowej

2. teorie pozytywistyczne w krajach anglosaskich:

• twórcą i wykonawcą prawa jest rząd (gouvernment)

• określona reguła staje się częścią prawa, gdy zostanie uznana za zgodną z przyjętymi procedurami

• minimalne relacje między państwem a prawem

3. koncepcje prawnonaturalne: znaczenie prawa pozytywnego ma fakt, czy jest ono tworzone w celu osiągnięcia dobra wspólnego, czy pozostaje w zgodzie z prawem naturalnym

związki państwa i prawa:

• państwo działając za pomocą swych organów jest główny czynnikiem prawotwórstwa

• tworząc i stosując prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne

• prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów; legitymizuje władzę

• prawo określa status obywateli

Prawo międzynarodowe i prawo wspólnot ponadpaństwowych:


na terytorium państwa mogą obowiązywać równocześnie normy ustanowione przez kilka państw oraz te ustanowione przez wspólnoty międzynarodowe

prawo międzynarodowe publiczne: pochodzi od 2 lub więcej podmiotów zawierających umowę, akt normatywny

prawo wspólnot międzynarodowych (np. prawo europejskie): normy prawne tworzone są nie przez państwa, lecz organy Unii normy obowiązują bezpośrednio, zarówno władze państwowe jak i obywateli UE

→ wcześniej władze państw członkowskich mają obowiązek dostosowania (harmonizacji) prawa wewnętrznego z zasadami przyjętymi w dyrektywie

Instrumentalizacja prawa:

instrumentalizacja: naruszenie społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do osiągnięcia konkretnych celów, a prawem jako nośnikiem wartości

instrumentalizacja niszczy prawo:

• upadek społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, co się nim posługują

• konieczność korzystania z kazuistycznych (szczegółowych) regulacji normatywnych, coraz ostrzejsze sankcje

• wypieranie norm prawnych przez bardziej akceptowane normy społeczne

JĘZYK PRAWA

Rodzaje wypowiedzi:

prawo jako zjawisko językowe: zespół wypowiedzi wyznaczających zachowania, ujętych w formę pisemną, posiadającą szczególną strukturę wewnętrzną; przez wypowiedź o powinnym zachowaniu prawodawca spodziewa się wywołać określone zachowania u adresata wypowiedzi; prawo ma charakter perswazyjny, a głównym jej środkiem jest wypowiedź

język to:

• podstawowy element każdej kultury

• główny środek komunikacji między ludźmi

• ważny środek socjalizacji (wprowadzania jednostki w świat idei i zachowań charakterystycznych dla gatunku ludzkiego i danej społeczności)

• instrument wyrażania emocji

• środek do ustanawiania i podtrzymywania więzi społecznych

wypowiedzi językowe to fakty obiektywnej rzeczywistości; słowo uchodzi z a podstawowy czynnik sprawczy

wypowiedzi opisowe: zdania w sensie logicznym; stwierdzają pewne fakty, przekazują informacje o stanach rzeczy lub zdarzeniach

wypowiedzi ocenne: pełnią funkcje ekspresywną; wypowiedź ma uzewnętrznić określone przeżycia autora wypowiedzi, wyrazić ocenę; mogą być sprawdzane przez uzgodnienie kryteriów oceny

→ ocena zasadnicza samoistna: subiektywna, informująca nie o rzeczywistych cechach, lecz o tym, iż w przekonaniu mówiącego pewne jego cechy zasługują na to, aby je uznać za dobre, piękne, etc.

• gdy oddają przekonania pewnej zbiorowości ocena ta ulega „obiektywizacji”

• nie mogą być przedmiotem weryfikacji logicznej

→ ocena o charakterze instrumentalnym: wyraża aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy, jako środka prowadzącego do osiągnięcia przyjętego celu; koncentracja na istnieniu związku między środkiem i celem

klauzule generalne: zapewniają elastyczność prawa; określone sposoby interpretacji takich ocennych zwrotów, jak „dobra wiara”, „ważne powody”, etc.

wypowiedzi normatywne: wskazują pewien wzór zachowań; sugerują, iż określony podmiot powinien zachowywać się w określony sposób (pełnią funkcję perswazyjną); wskazuje adresata wzoru zachowania (X powinien Y)

→ funktory normatywne; słowa, za których pomocą może być wyrażona powinność („musi”, „należy”, „ma obowiązek”, etc.)

wypowiedzi normatywne mogą przybrać zewnętrzną postać wypowiedzi opisowych

9)→ wypowiedzi dyrektywne: np. polecenia, rady, życzenia, rekomendacje, etc. (m.in. wypowiedzi normatywne)

wypowiedzi opisowe o wypowiedziach normatywnych- w języku prawniczym

6)7_wypowiedzi dokonawcze (performatywne): wyrażają sens aktów konwencjonalnych (czynności, a którymi, zgodnie z obowiązującymi normami, łączy się dokonanie zmian)

10)Język prawny i język prawniczy:

język prawny: w nim formułowane są wypowiedzi normatywne; zbliża się do grupy języków sztucznych (odmienne słownictwo, gramatyka, zasady stylistyki)

język prawniczy: w nim formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach prawnych

środki, aby normy prawne nie budziły wątpliwości:

• przepisy muszą być spisane w języku narodowym

• w aktach normatywnych wprowadza się definicje legalne (przepisy ustalające znaczenia używanych terminów)

→ mimo to istnieje naturalna nieostrość języka; to powoduje otwartość prawa (można interpretować przepisy)

NORMY I PRZEPISY PRAWNE

11)Pojęcie i normy postępowania:

normę postępowania może wyrażać wypowiedź żądająca lub upoważniająca do określonego zachowania

wypowiedź normatywna (wysłowiony nakaz, zakaz, dozwolenie) staje się normą, gdy towarzyszy jej kontekst społeczny (wola jakiegoś podmiotu postępowania we wskazany sposób)

norma postępowania, norma społeczna dotyczy zachowań uzależnionych od woli działającego

Generalność i abstrakcyjność norm prawnych:

reguła generalna- skierowana do pewnej grupy adresatów, adresatów nie do jednostki (nawet gdy są normy, z których wynika iż w określonym czasie może być tylko 1 podmiot mający te cechy, np. Prezydent RP)

reguła abstrakcyjna- wskazujemy rodzajowe cechy wzoru zachowania (zachowanie, które może zdarzyć się w wielu przypadkach)

→ wzór zachowania może być kazuistyczny (drobiazgowy), ale gdy może odnosić się do wielu adresatów, wciąż jest abstrakcyjny

normy prawne są generalne i abstrakcyjne, podczas gdy postanowienia stosowania prawa są konkretne i indywidualne

generalnośc i abstrakcyjność norm prawnych:

• sprawia, iż są one narzędziem perswazji publicznej (mają wielokrotne zastosowanie)

• służy obronie obywatela przed kaprysami władcy

18)19)20)Elementy norm prawnych:

norma prawna to reguła zachowania (jak postąpić w określonych warunkach); składa się z:

1. hipotezy: określa adresata, warunki i okoliczności w których jest coś nakazane, zakazane czy dozwolone [element konieczny]

2. dyspozycji: określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego; albo co należy robić w związku z zaistnieniem pewnych faktów

sankcja: konsekwencja naruszenia normy, skutek prawny będący następstwem zachowania socjologiczne ujęcie sankcji; sankcja stanowi odrębną normę sankcjonującą

→ inni twierdzą, iż jest to 3 część normy

Hipoteza normy prawnej:

• dotyczy elementów podmiotowych (przez wskazanie adresata i jego cech)

• może wskazywać cel działania podmiotu prawa lub sposób działania

• dotyczy elementów przedmiotowych (gdy odnosi się do wydarzeń zewnętrznych w stosunku do adresata)

• może określać miejsce działania lub czas działania normy prawnej

Dyspozycja normy prawnej:

a. czyny i czynności konwencjonalne:

• czyny: faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwo jest uregulowane przez prawo

• czynności konwencjonalne: zachowania, którym normy nadają inne, specyficzne znaczenie (np. podniesienie ręki w Sejmie)

→ dzielimy je na prawnie istotne (czynności prawne, akty tworzenia prawa, akty stosowania prawa) i prawnie obojętne (obyczajowe, religijne, etc.)

czynności prawne: zachowania mające charakter czynności konwencjonalnych prawnie istotnych; wymagają oświadczenia woli i zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych

w prawie 2 rodzaje norm (ze względu na podział na czyny i czynności konwencjonalne):

• normy, które nakazują lub zakazują podjęcia pewnych czynności

• normy, które nakazują określone zachowania traktować jako czynność konwencjonalna istotna prawnie

b. kwalifikacja zachowań: norma prawna może różnie kwalifikować zachowania określone w dyspozycji (nakaz, zakaz, dozwolenie)

nakaz:

• obejmujący tylko 1 typ zachowań, od którego uchylić się nie można

• obejmujący 1 typ zachowania podstawowego i drugi, który może być wybrany przez adresata w określonych okolicznościach

→ zaniechanie- powstrzymanie się od zachowania nakazanego, jest sankcjonowane

zakaz wskazuje typy zachowań uznane za niedopuszczalne; zakazane przez prawo są czyny

• poprzez użycie funktora normotwórczego

• poprzez sformułowanie normy określającej sankcję

dozwolenie: w państwie praworządnym obywatelom i innym podmiotom (nie będącym organami władzy)dozwolone jest wszystko, co nie jest zakazane bądź nakazane

dozwolenie słabe: swoboda działania polega na braku zakazów odnoszących się do pewnej dziedziny

działania mieszczące się w sferze milczenia praw są chronione zasadą: nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa)


→ nie jest to tożsame z pozwoleniami moralnymi czy obyczajowymi (np. okłamanie kolegi)

nie dotyczy organów władzy państwowej: one mogą czynić tylko to, co jest im nakazane lub wyraźnie dozwolone przez przepisy prawne

dozwolenie mocne: zachowania uregulowane przez prawo, które rodzą skutki prawne, mimo iż nie są wprost ani nakazane ani zakazane adresatowi (np. przysięga Prezydenta RP „tak mi dopomóż Bóg”)

Obowiązek i uprawnienie:

obowiązek: norma prawna ustanawiana w określonych warunkach dla danego adresata (nakaz lub zakaz w hipotezie), np. „powinien”, „ma obowiązek”

poczucie obowiązku moralnego lub obyczajowego- kategoria psychologiczna, etyczna

uprawnienie: norma prawna przewidująca w pewnych warunkach dla pewnych adresatów możliwość zachowania się (nie jest to obowiązek adresata)

uprawnienia podmiotów do własnych zachowań (gdy pewne zachowania są dopuszczalne i gdy inne normy zakazują innym podmiotom ingerencji:

• wolności prawnie chronione: możność podejmowania zachowań o charakterze czynów; uprawnienia nie będą spotykały się z naruszeniem ze strony innych podmiotów  korelacja wolności prawnie chronionych i zakaz ingerencji w sferę objętą wolnością

→ immunitet: niepodleganie kompetencji (prawu-upoważnieniu) innej osoby

• prawa-upoważnienia: uprawnienia do dokonywania istotnych prawnie czynności (kompetencje), mogą przewidywać obowiązek innego podmiotu do działania

uprawnienia do własnych zachowań to np. przywileje (podejmowanie pewnych działań w sposób wyłączny lub szczególnie korzystny)

uprawniania do zachowań innych podmiotów, uprawnienia sensu stricto (uprawnieniu A odpowiada obowiązek do działania w określony sposób)

Prawo podmiotowe:

prawo podmiotowe (prawo w sensie podmiotowym): zespół uprawnień służących podmiotowi prawa;

→ dzięki nim podmiot ma możność swobodnego podejmowania decyzji, co do zachowania; domagania się od innych postępowania w określony sposób

koncepcja prawa natury: prawa podmiotowe mają charakter przyrodzony i są niezbywalne; akt normatywny potwierdza je; prawa podmiotowe wynikają z godności człowieka (dignitas)

koncepcja prawa pozytywnego: prawa podmiotowe powinny być chronione bo:

• umożliwiają adresatowi wybór między różnymi zachowaniami (postępowanie według własnej woli)

• polegają na ochronie interesy społecznego (prawo pozytywne dokonuje selekcji tych interesów)

prawo przedmiotowe jest podstawą do formułowania praw podmiotowych

prawa człowieka to szczególny rodzaj praw podmiotowych

prawa podmiotowe proste (pojedyncze uprawnienia) i złożone (zespół uprawnień różnego rodzaju, np. prawo własności)

prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) [np. prawo podatkowe] i prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami [np. między stronami umowy inter partes]

majątkowe prawa podmiotowe [np. własność] i osobiste prawa podmiotowe [np. nietykalność cielesna]

Kompetencja:

kompetencja: upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej prawnie czynności konwencjonalnej; powoduje powstanie obowiązku u innego podmiotu do określonego zachowania się

np. Sejm ma kompetencję prawotwórczą (uchwalona ustawa zobowiązuje adresatów do podporządkowania się normom)

określenie kompetencji:

1. norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności- zakres zastosowania normy kompetencyjnej; sankcja nieważności

2. norma nakładająca obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność- zakres normowania normy kompetencyjnej; sankcja represyjna lub egzekucyjna

różnice między kompetencją a prawem:

• kompetencja odnosi się do szczególnych podmiotów (podmioty władzy publicznej)

• upoważnienie do dokonania czynności powiązane jest z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję

→ upoważnienie obligatoryjne (trzeba coś zrobić) lub upoważnienie fakultatywne

luz decyzyjny: w niewielkim zakresie jest pożądany (summum ius, summa iniuria- największe prawo może prowadzić do najwyższego bezprawia): tworzone są widełki np. w prawie karnym [np. od 6 miesięcy do 8 lat]; zbyt dużo luzu przyznanego organowi państwa jest niewłaściwe

zakres kompetencji danego organu obejmuje (właściwości):

• kompetencja rzeczowa (zakres sprawy)

• kompetencja miejscowa (obszar)

• kompetencja hierarchiczna (zakres sprawy decyzji podejmowanej przez organ ze względu na swoje usytuowanie w hierarchii organów danego rodzaju)

prerogatywy: uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji bez kontrasygnaty premiera lub ministra (wyłączone spod kontroli parlamentu)

Normy prawne: reguły i zasady prawne:

normy- reguły- wyznaczają zachowanie powinne, adresat może obowiązek spełnić lub naruszyć gdy zachowa się odmiennie (2 możliwości);

gdy kolizja 2 norm-reguł- 1 musi być nieobowiązująca

normy-zasady (zasady prawne)- więcej niż 2 możliwości zachowania, można wypełnić obowiązek „w mniejszym lub większym stopniu”

gdy kolizja 2 norm-zasad- można dojść do kompromisu

→ zasady w znaczeniu dyrektywalnym - normy o charakterze fundamentalnym, wskazujemy co być powinno; zasady o charakterze norm naczelnych (wytyczają granice dla innych norm)

→ zasady w zaznaczeniu opisowym - pewien wzorzec rekonstruowany na podstawie opisu

202122)Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych:

sankcja w prawie- dolegliwości spotykające naruszyciela normy

sankcje w etyce- również nagrody za zachowania zgodne z normą (gloryfikacja- nagrody w prawie- małe znaczenie)

sankcja językowa to treść normy, słowna zapowiedź dolegliwości

sankcja realna to fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych wobec naruszycieli norm

rodzaje sankcji prawnych:

• sankcja egzekucyjna: przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku lub przymusowe unicestwieniu rzeczy uzyskanych wbrew zakazowi

• sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej: odebranie czynności skuteczności prawnej

→ sankcje nieważności to leges perfectae (prawa doskonałe), bo uznają czynność za niebyłą

1. nieważność bezwzględna- z mocy samego prawa; uznaje się, że czynność nie wykonała żadnych skutków prawnych; gdy:

• czynności dokonała osoba, która nie mogła jej dokonać

• czynność dokonana bez zgody organy władzy państwowej

• czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy

2. nieważność względna- na wniosek określonej osoby do odpowiedniego organu, np. czynność dokonana pod wpływem groźby

• sankcja karna (represyjna, penalna): pozbawianie naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich, etc.)

funkcje kary:

• odpłata (zło za zło)

• resocjalizacja przestępcy

• odstraszanie przestępcy od popełnienia w przyszłości czynów karalnych

• izolacja przestępcy od społeczeństwa

• eliminacja przestępcy na zawsze

leges imperfectae (prawo niedoskonałe)- dla których nie można znaleźć sankcji (gł. w pr. konstytucyjnym, rodzinnym i administracyjnym), lub regulują sprawy nie podlegające ingerencji państwa (życie rodzinne)

12)Koncepcje budowy normy prawnej:

teoria reguł pierwotnych i reguł wtórnych Harta:

reguły pierwotne zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań; aby utrzymać ład sołeccy konieczne są reguły wtórne:

• reguły uznania- określają co musi zaistnieć, aby reguła pierwotna była wiążąca

• reguły zmiany- określają sposoby zmieniania reguł

• reguły orzekania- upoważniają określone osoby do dokonywania ustaleń, czy naruszono regułę pierwotną i czy można posłużyć się sankcjami

16)koncepcja norm sprzężonych:

1. norma sankcjonowana- adresat i warunki w jakich jest mu coś zakazane, nakazane lub dozwolone czynić ( hipoteza) i treść tego nakazu (dyspozycja)

→ skierowana do adresatów pierwotnych (określeni rodzajowo)

2. norma sankcjonująca- jaka dolegliwość zostanie zastosowana w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej

→ skierowana do adresatów wtórnych (organów władzy publicznej)

→ jest to norma posiłkowa, bo uruchamia się, gdy naruszono normę sankcjonowaną

trójczłonowa koncepcja normy prawnej: 3 elementy (hipoteza, dyspozycja, sankcja)

→ ale są normy, do których nie można znaleźć sankcji, np. leges imperfectae

23)24)25)Przepis prawny. Norma a przepis prawny:

przepis prawny- wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego

norma prawna- to pojęcie języka prawniczego, twór nauki prawa, a nie prawodawcy

→ norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa

treść prawa wyrażają normy, przepisy są formą słowną, w którą ujęta jest ta treść; normy prawne wyprowadzane są z przepisów

norma prawna może być zawarta w różnych aktach normatywnych

Rodzaje norm i przepisów prawnych:

normy bezwzględnie wiążące (norma imperatywna, ius cogens): wskazuje 1 rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszcza zachowania odmiennego; gł. pr. karne

normy względnie wiążąca (ius dispositivum): ustanawia wzorzec zachowania, ale dopuszcza odmienne zachowanie wybrane przez adresata; gł. w pr. prywatnym

normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne): gwarancja min uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień; zapewniają możliwość zwiększania uprawnień, ale nie dopuszczają możliwości ich ograniczenia

przepisy ogólne- regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów; ogólne zachowania- leges generales

przepisy szczególne- ustanawiają wyjątki, odrębne uregulowania- leges speciales

→ przepis szczególny uchyla przepis ogólny

przepisy odsyłające i przepisy blankietowe w celu zapewnienia zwięzłości i spójności systemu prawa

przepisy odsyłające- aby uniknąć powtarzania tych samych treści, lub uzupełnienia treściami zamieszczonymi w innym miejscu

odesłania wewnątrzsystemowe i odesłania pozasystemowe (np. do kodeksów etyki zawodowej, od reguł moralnych, do wartości powszechnie uznawanych)

przepisy blankietowe- wskazują na organ państwa, który ma wprowadzić określone reguły

przepisy przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe):

1. o charakterze kolizyjnym, gdy jest „za dużo” prawa; pewne sytuacje powstały pod rządami wcześniej obowiązujących przepisów

2. regulacja tymczasowa, na określony z góry czas

przepisy uchylające (derogacyjne) i wprowadzające (razem nazywane przepisami końcowymi)

Instytucje prawne:

instytucje prawne to trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych (np. małżeństwo)






13

---