(Monika Denoch)
PUBLICYSTYKA STAROPOLSKA
Publicystyka (łac. publicus - powszechny, społeczny) - wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy polit., społ., kult., gosp. itp. Publicystyka interpretuje i ocenia fakty z przyjętego punktu widzenia, zmierza do kształtowania opinii publicznej. Dzieje p. sięgają początków piśmiennictwa (retoryka rzymska).
Różne były pomysły staropolskich publicystów na poprawę sytuacji w kraju. Najczęściej pojawia się jednak dążenie do lepszego traktowania chłopów (zniesienie pańszczyzny, opieka prawna, równość społeczna).
Wymienione są główne utwory publicystyki staropolskiej.
Renesans:
„Kazania sejmowe” P. Skargi
„O poprawie Rzeczypospolitej” A.F. Modrzewskiego
„KAZANIA SEJMOWE” P. SKARGI
„Kazania sejmowe” powstały w okresie silnego napięcia politycznego. Zygmunt III Waza pragnął ukrócić samowolę szlachty, zapobiec ciągłemu zrywaniu sejmów, wzmocnić władzę monarszą. Dążył też do zlikwidowania reformacji oraz zorganizowania ligi przeciw niebezpieczeństwu tureckiemu.
Królewski kaznodzieja nakreślił w swym traktacie obraz państwa - organizmu zżeranego przez sześć chorób. Wymienia je w kazaniu wtórym:
brak miłości do ojczyzny
brak zgody politycznej i spory sąsiedzkie
osłabienie wiary katolickiej i wzrost herezji
osłabienie władzy królewskiej
nieprzestrzeganie prawa
„grzechy jawne" (mężobójstwo, pańszczyzna, grabież dóbr publicznych, marnotrawstwo majątku na biesiady, stroje)
W kazaniu tym pojawia się motyw tonącego okrętu (nawiązanie do pieśni Horacego), który jest alegorią Rzeczypospolitej. Pasażerowie okrętu to społeczeństwo polskie, które idzie na dno wraz z okrętem. Znane jest również inne alegoryczne ujecie ojczyzny - jako matki.
Skarga był jezuitą; przeciwnikiem reformacji. Poglądy jego były radykalne. Twierdził, że tylko przywrócenie jedności wiary katolickiej może zapewnić pomyślny rozwój państwa polskiego. Swoistym lekarstwem na choroby życia społecznego miało być wzmocnienie władzy królewskiej oraz odbudowa cnót obywatelskich. Domagał się pełni władzy dla Zygmunta III, odebrania sejmowi ustawodawstwa, usunięcia protestantów z życia politycznego, unieważnienia konfederacji warszawskiej, zwiększenia roli katolicyzmu jako podstawy moralności. Skarga postulował o równość społeczną i sprawiedliwe prawa, apelował o miłość do bliźnich i braterstwo, o wyzbycie się „chorób” - kłótliwości, chciwości, egoizmu, obojętności na sprawy publiczne. Reformy te powinno się przeprowadzić jak najszybciej, aby nie dopuścić do wewnętrznego rozkładu państwa.
Andrzej Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczpospolitej”
Utwór ten składa się z pięciu ksiąg:
o obyczajach
o prawach
o wojnie
o Kościele
o szkole
Propozycje postulatów uzdrowienia Rzeczypospolitej:
uczciwość i rozwaga rządzących
kierowanie się rozumem przez władze
karanie grzywną za zabójstwo i zniesienie kary śmierci
równość wszystkich obywateli wobec prawa
pokojowe rozwiązywanie problemów, niewywoływanie wojen, branie udziału tylko w wojnach sprawiedliwych (obronnych)
mądre gospodarowanie dochodem narodowym
nieszczędzenie wydatków na oświatę
Barok:
„Nierządem Polska stoi” Wacława Potockiego
„Zbytki polskie” Wacława Potockiego
„Pospolite ruszenie” Wacława Potockiego
Publicystyka epoki oświecenia
Oświecenie wydaje się wręcz bajkową epoką dla publicystyki. Może ona rozchodzić się nie tylko w broszurach, wspiera ją czasopiśmiennictwo: „Monitor" (1765r.), „Zabawy przyjemne i pożyteczne", „Gazeta Narodowa i Obca". Na łamach „Monitora" redagował m.in. I. Krasicki. W dodatku w kraju gorąco: obóz reformatorski przeciw konserwatywnym wstecznikom, trzeba społeczeństwo przekonać, pokazać drogi wyjścia z politycznego impasu. Efekt - rozkwit piśmienictwa politycznego. W esejach, felietonach, reportażach autorzy krytykują sarmackie zachowanie, propagują wzór oświeconego szlachcica, krytykują feudalizm, walczą o tolerancję i o świecką edukację. Zajmują się sprawami literatury i teatru. Najważniejsze publikacje:
„Głos wolny wolność ubezpieczający” anonimowy
„O skutecznym rad sposobie” S. Konarski
„Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka” H. Kołłątaj
„O przyszłym sejmie Anonima listów kilka" H. Kołłątaj
„Prawo polityczne narodu polskiego” poprzedzone odezwą „Do Prześwietnej Deputacji” H. Kołłątaj
„Przestrogi dla Polski” S. Staszic
„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” S. Staszic
„Katechizm o tajemnicach rządu polskiego” F.S. Jezierski
Staszic i Kołłątaj jako czołowi publicyści oświecenia
Stanisław Staszic
Program społeczno - polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela. Staszic propaguje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym popiera zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Staszic wskazuje na konieczność wprowadzenia edukacji świeckiej.
Wiele rozsądnych postulatów wysuwa Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żąda zniesienia liberum veto (szczęśliwość większej części obywateli jest dobrem publicznym), domaga się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawia się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówi o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta.
Szczególną troską przejmuje go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne.
Staszic domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast.
Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii (winna upadkowi kraju). Staszic pisze:
„Z samych panów zguba Polaków”. To właśnie oni doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady.
Hugo Kołłątaj
Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu.
Podobnie jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan.
Protestuje przeciwko sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie swoją sytuację i przygotowuje zemstę na swych dręczycieli. Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisze: „Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy człowiek jest i w niczym od nas się nie różni”.
Oprócz wymienionych Staszica i Kołłątaja należy wspomnieć o Franciszku Salezym Jezierskim, członku Kuźnicy. Będąc wizytatorem szkół z ramienia KENu, czuwał nie tylko nad treścią i metodami nauczania, lecz zwracał również uwagę na postawę obywatelską. W swych pismach ostro krytykował arystokrację i szlachtę, bronił ludu, dążył do wzmocnienia władzy państwowej. Lud stanowi podstawę narodu. Jezierski nazywa go nawet „zupełnym narodem”. Jego definicja narodu: „naród jest zgromadzeniem ludzi mających jeden język, zwyczaje i obyczaje zawarte jednym i ogólnym prawodawstwem dla wszystkich obywateli”. Dla wzmocnienia władzy państwowej Jezierski pragnie zrównania politycznego mieszczan i szlachty, żąda opieki prawnej dla chłopa.
Publicystyka staropolska dostarcza nie tylko informacji o życiu w Polsce przed kilkoma wiekami. Jest także przykładem troski o dobro państwa, zbiorem pomysłów na poprawę sytuacji w kraju. Pomysłów, z których, mimo upływu czasu, można, a nawet powinno się czerpać i dziś.