AKTYWNOŚĆ RUCHOWA A PRZERWA MIĘDZYLEKCYJNA
Ruch to jeden z tych przejawów aktywnośc człowieka, w której uwidacznia się cała różnorodność jego osobowości. Od prostych odruchów behawioralnych (które występują u noworodka), aż po niezwykle złożone czynności ruchowe wybitnego sportowca (np. w gimnastyce). Ruch ma służyć także rozrywce własnej lub innych poprzez zabawy, ma podnieść poziom sprawności fizycznej, wpływać na osiągnięcia wysokiej specjalizacji sportowej czy emocji współzawodnictwa. Umożliwia porozumiewanie się za pomocą gestów i mimiki, przyczynia się do tworzenia w czasie pracy i innych produktów przydatnych dla społeczeństwa. Jest on nieodzownym czynnikiem wpływającym na obronę własnej egzystencji i istnienia swego kraju.( Wolański N., Pariżkowa J.,1976, s.15)
Wegług teorii Z.Gilewicza poszczególne czynniości ruchowe oceniamy biorąc pod uwagę cel ruchu, formę i cechy ruchu. W zależności od celu jakiemu one służą oraz od ich treści można mówić o różnorodnych działaniach ruchowych człowieka.( Szopa J., Mleczko E., Żak S. 1996, s.7). Aktywność ruchowa jest również nieodłącznym atrybutem normalnego życia. Jest jednym z centralnych zagadnień w całokształcie życiowej aktywności człowieka. Nieodzownie związana jest z rozwojem organizmu. Aktywność ruchowa ma więc znaczenie stymulujące proces rozwoju, a sama wywoływana jest różnymi stanami organizmu. Możemy zdefiniować ją jako zachowanie i postępowanie człowieka, w którym składowa motoryczna jest dominująca. Realizowana jest przez aparat ruchowy i przejawia się ruchem. Odznacza się wieloma atrybutami odpowiadającymi czynnościom ludzkim: jest ukierunkowana, świadoma, zdeterminowana socjalnie, połączona z procesami komunikacji między ludźmi.( Malinowski A., Strzałko J. 1985, s12)
Aktywność fizyczna to ruch ciała, który znajduje swój wyraz w wydatku energii na poziomi powyżej tempa metabolizmu. Najczęściej podlegające ocenie elementy aktywności to:
a) forma aktywności;
b) czestotliwość podejmowania,
c) czas trwania .
Do rodzajów aktywności można zaliczyć:
a) aktywność fizyczną w czasie wolnym,
b) ćwiczenia fizyczne
c) sport,
d) pracę zawodowa,
e) pracę domowa,
f) inne wpływające na bilans energetyczny ustroju.
Aktywność ruchowa uwarunkowana jest w większym lub mniejszym stopniu czynnikami genetycznymi np.temperament, predyspozycje, właściowości konstytucjonalne jak również czynnikami biogeograficznymi np. temperatura otoczenia, klimat, ukształtowanie terenu i czynnikami społeczno - ekonomicznymi ( higiena życia, warynki bytowe, poziom wykształcenia oraz kultury rodziców itp. Ma ona pozytywny wpływ na ogólny rozwój biologiczny organizmu, rozwój ruchowy oraz neuropsychiczny. Zorganizowany, ukierunkowany i racjonalny ruch dziala bodźcowo na organizm, przyśpieszając wzrastanie układu mięśniowego, kostnego, pobudza proces rośnięcia. Wpływa także na przemianę materii, na czynnościowe doskonaleie układów: krążenia, oddechowego, nerwowego, wewnątrz-wydzielniczego. Poprzez ruch rozwijają się zdolności motoryczne, nabywa się doświadczeń, a przede wszystkim uzupełnia potrzeby ruchu. Systematyczna aktywność ruchowa pozwala na utrzymanie równowagi (homeostazy) między środowiskiem wewnętrznym organizmu a ciągle zmieniającym się środowiskiem zewnętrznym. Znaczenie ruchu dla rozwoju fizycznego wskazuje na konieczność zapewnienia dzieciom i młodzieży odpowiedniej jego dawki. W promowaniu aktywności ruchowej istotną rolę odgrywa ukierunkowane ksztaltowanie zamiłowania do niej. Na rozwijanie tego zamiłowania składają się przyjemne przeżycia, życzliwa i sympatyczna atmosfera, interesująco zorganizowane, wzbudzające zaciekawienie zajęcia dostosowane do możliwości ćwiczących.. Zarówno samo zachowanie jak i postępy w poprawie sprawności i umiejętności ruchowych prowadzą do kolejnych przyjemnych przeżyć i stopniowego pojawiania się , utrwalania oraz stabilizacji potrzeby tego typu aktywności. Tworząc tego rodzaju emocjonalnie korzystne okoliczności, pobudzanie i rozwijanie zamiłowania do aktywności ruchowej, uczynienie jej istotną wartościa sprawia, że uczeń zaraża się „bakcylem” aktywności ruchowej. Tego rodzaju aktywność staje się jedną z głównych jego potrzeb, bez ktorej człowiek nie potrafi się obyć. (Sankowski T., 1994, Kultura Fizyczna nr 3-4, s.35)
W grupie prac analizujących czynniki determinujące aktywność ruchową wykazano, że aktywność ruchowa zmienia się wraz z wiekiem dziecka, przez typowy dla okresu
przedszkolnego i młodszego szkolnego głód ruchu, do okresu pokwitania, w którym obserwuje się wyraźne zmniejszenie aktywności ruchowej, nawet do lenistwa ruchowego włącznie szczególnie u dziewcząt (Chromiński Z. 1987, s.8). Aktywność ruchowa ponad połowa dzieci i młodzieży w Polsce (60%) sprowadza się głównie do udziału w zajęciach wychowania fizycznego i nie zaspokajają jeszcze potrzeb ruchowych dzieci. Badania podjęte nad określeniem ramowych potrzeb ruchu w poszczególnych grupach wieku wykazały następujące potrzeby:
Chłopcy
W wieku przedszkolnym - 6 godz. ruchu,
W wieku młodszym szkolnym - 5 godz. 45 min ,
W wieku starszym szkolnym - 5 godz.
Dziewczęta
W wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym - 5 godz. 15 min,
W wieku średnim szkolnym - 5 godz.,
W wieku starszym szkolnym - 4 i pół godz.( Chromiński Z. 1987, s.9)
Badania na populacji 6380 uczniów wykazały, że ćwiczenia międzylekcyjne w 60% szkół organizowane są sporadycznie, a w 40% nie są prowadzone(Chromiński Z 1987, s11)
Wychowanie młodzieży w ramach pracy szkolnej winno służyć zaspokajaniu potrzeb
ruchowych dziecka i kształtowaniu pozytywnych upodobań, a także wyrobieniu nawyków racjonalnego spedzania czasu wolnego Jednym z celów przedstawionych w Podstawie Programowej Wychowania Fizycznego jest: Rozbudzenie u uczniów potrzeby aktywności fizycznej - zabawy i wypoczynku, jako elementu zdrowego stylu życia, a równocześnie praktycznego wyrazu o własny rozwój i zdrowie - kształtowanie pozytywnych nawyków w tej dziedzinie.
Proces wychowania do uczestnictwa w kulturze fizycznej przybiera różnorodne formy. Czymś innym jest lekcja wychowania fizycznego, a czymś innym wycieczka krajoznawcza lub zajęcia SKS-u. W sferze działań szkolnych można wyodrębnić ćwiczeniowe oraz dowolne formy wdrażania do aktywności ruchowej . Pierwsze to te wszystkie, które przebiegają według ściśle określonego programu, mają charakter systematyczny, zaś udział w nich wychowanków jest zasadniczo obowiązkowy. Zaliczamy do nich lekcje wychowania fizycznego, zajęcia SKS-u, treningi sportowe. Dowolne formy odznaczają się tym, że mają charakter zajęć sporadycznych, nie przebiegają z góry założonego planu, lecz raczej są dostosowane do możliwości i upodobań wychowanków, a wreszcie udział w nich jest zasadniczo dobrowolny (Wujek T., Godlewski M., Kracewicz S., Wołczyk J. 1978 s.308). Przerwa międzylekcyjna mimo, że jest wymuszona ze względów higienicznych, to sposób jej spędzania ma chrakter dobrowolny jeżeli chodzi o dzieci klas kształcenia blokowego. Nauczanie zintegrowanie może (powinno) w czasie dużych przerw organizować zajęcia ruchowe. Organizowanie ich dla wszystkich dzieci i młodzieży podczas przerw międzylekcyjnych jest znakomitą okazją do wskazania sposobu spędzania czasu wolnego
Organizacja pracy umysłowej ucznia w sysytemie lekcyjnym powoduje często występowanie objawów znużenia i zmęczenia, w wyniku czego bardzo poważnie obniża się sprawność układu nerwowego i mięśniowego oraz następuje osłabienie funkcji wegetatywnych. Oddech staje się powierzchowny, następują zaburzenia w krążeniu - zaleganie krwi żylnej w naczyniach miednicy i kończyn dolnych. Uczeń przybiera niedbałą , wadliwą pozycję, co sprzyja utrwalaniu się wady postawy (Wlaźnik K., Złotkiewicz A. 1987, s.3).
Przerwa międzylekcyjna może stanowić ważną form walki ze zmęczeniem. Praca jaką uczeń wykonuje w szkole jest swego rodzaju pracą fizyczną, wywołującą zmęczenie układu mięśniowego w wyniku przymusowej pozycji zajmowanej przea ucznia w ławce szkolnej. Przed narastaniem zmęczenia ustrój dziecka broni się zmianą pozycji, czyli przerzucaniem pracy statycznej na coraz to inne grupy mięśni. Stan ten wyraża się „niepokojem ruchowym” występującym zwłaszcza przed zakończeniem lekcji(Demel M., Skład A. 1976).
Właściwa organizacja i racjonalne wykorzystanie przerw mogą spełnić ważną rolę w procesie regeneracji sił fizycznych i psychicznych ucznia, co ze względu na higienę pracy umysłowej i jej efekty ma kolosalne znaczenie (Wlaźnik K., Złotkiewicz A. 1987, s40).
Efekt przerw wypoczynkowych zależy od sposobu ich wykorzystania. Dziecko podczas pauzy powinno zmieniać charakter swojej działalności poprzez udział w różnego rodzaju grach i zabawach ruchowych, które stanowią interesującą formę wypoczynku czynnego (Demel M., Skład A. 1976, s.206).
Wykazano , ze aby przerwy międzylekcyjne mogły skutecznie służyć niwelowaniu zmęczeniu oraz przygotowaniu ucznia do dalszej wydajnej pracy nie mogą trwać krócej niż 10-15 minut. Pauzy 5 - minutowe są zbyt krótkie i nie usuwają zmęcznnia. (Demel M., Skład A. 1976)
Najkorzystniejsze jest spędzanie przerw na świeżym powietrzu. Z punktu widzenia higieny jednym z zasadniczych obowiązków szkoły jest zapewnienie dzieciom swobody ruchu i niedopuszzenie do powstania „głodu powietrza”. Podczas przerw spędzanych w ciasnych korytarzach z konieczności narzuca się dzieciom rytm ruchu nie odpowiadający ich
Badania prowadzone nad problemem efektywności przerw międzylekcyjnych doprowadziły do wniosku, że najskuteczniejsze są przerwy wypełnione ruchem zorganizowanym. Mniej skuteczne natomiast okazały się pauzy, w toku których aktywność uczniów pozostawiona była ich zupełnej swobodzie. Przyczynę tych różnic upatruje się w chaosie, który towarzyszy przerwom niezorganizowanym. W czasie ich trwania swoboda jednych narusza swobodę drugich. Dlatego też przerwy międzylekcyjne stanowić mogą dla nauczycieli i organizacji młodzieżowych wdzięczny teren oddziaływań wychowawczych.
PIŚMIENICTWO
Botwiński R., Skład A. (1978) Zastosowanie nietypowych przyborów w kształceniu aktywności ruchowej ucznia. Wydawnictwo AWF - Warszawa.
Chromiński Z. (1987) Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa.
Demel M., Skład A. (1976) Teoria Wychowania Fizycznego. PWN, Warszawa.
Encyklopedia Powszechna (1993) red.W. Pomykało ,PWN, Warszawa.
Malinowski A., Strzałko J. (1985) Antropologia, PWN, Warszawa - Poznań.
S. Nowak, (1970) Metodologia badań socjologicznych,PWN, Warszawa .
Sankowski T.,(1994) O potrzebie rozwijania u dzieci zamiłowania do aktywności ruchowej , Kultura Fizyczna nr 3-4 .
Szopa J., Mleczko E., Żak S. (1996) Podstawy antropomotoryki. PWN, Warszawa - Kraków.
W. Dutkiewicz, (1996) Praca magisterska. Przewodnik dla studentów,WSP, Kielce .
Wlaźnik K., Złotkiewicz A. (1987) Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne w klasach początkowych. WSiP, Warszawa.
Wolański N., Pariżkowa J.,(1976) Sprawność fizyczna a rozwój człowieka. Sport i Turystyka, Warszawa.
Wujek T., Godlewski M., Kracewicz S., Wołczyk J. (1978) Pedagogika. PWN, Warszawa.