Rozdział I
TEORIA OSOBOWOŚCI A HISTORIA PSYCHOLOGII

Tradycje, które wpłynęły na rozwój osobowości:

• w największym stopniu - obserwacja kliniczna (Charcot, Janet, później Freud, Jung McDougall)

• psychologia postaci i psychologia Williama Sterna (ujęcie całościowe psychiki)

• psychologia eksperymentalna, szczególnie teoria uczenia się (troska o badania i wnikliwość)

• tradycja psychometryczna (pomiar i badanie różnic indywidualnych)

Poza tym: genetyka, pozytywizm logiczny, antropologia społeczna.

Specyficzne właściwości teorii osobowości
O ile sama psychologia rozwinęła się w 19 wieku z filozofii i fizjologii eksperymentalnej, o tyle teoria osobowości więcej zawdzięcza medycynie i praktyce lekarskiej (Freud, Jung, McDougall). 1)Teorie osobowości zajmowały osobne miejsce w rozwoju psychologii (nie były powiązane z głównym nurtem psychologii akademickiej, dzięki czemu uniknęła pułapki konwencjonalnego myślenia i przyjmowania z góry założeń dot. natury człowieka). 2)Teorie osobowości były kierunkowe funkcjonalnie, czyli koncentrowały się na problemach istotnych z punktu widzenia przystosowania organizmu i przetrwania jednostki. 3) Teorie osobowości miały szerszy zakres i i były bardziej ukierunkowane na praktykę niż inne koncepcje psychologiczne (pierwsi teoretycy osobowości byli zarówno praktykami, jak i uczonymi). 4)Zainteresowanie procesami motywacji. 5)Spełnia funkcję integrującą - nie jest teorią specyficzną, ale integruje i reorganizuje fakty. Podejście całościowe. 6)Teoretycy osobowości byli bardziej spekulatywni i w mniejszym stopniu przywiązani do prowadzenia eksperymentów i stosowania pomiarów.

Co to jest osobowość
W znaczeniu popularnym dwa znaczenia:

1. umiejętność lub zręczność w kontaktach społecznych, wzbudzanie pozytywnych reakcji u innych osób w różnych okolicznościach, np. TRENING OSOBOWOŚCI, OSOBOWOŚĆ TOWARZYSKA.

2. wrażenie, jakie osoba wywiera na innych ludziach, np. OSOBOWOŚĆ AGRESYWNA, LĘKOWA, ULEGŁA. To własność lub cecha, która jest b. charakterystyczna dla jednostki i która stanowi ważną część wrażenia, jakie wywiera na innych. Osobowość w powszechnym rozumieniu może być dobra lub zła.

Allport - 2 typy definicji:

1. Biospołeczne (jako „społeczna wartość bodźcowa”, czyli to, jak reagują na mnie inni ludzie). Ale Allport nie zgadza się, że osobowość jest tylko biospołeczna i mówi o drugim typie definicji:

2. Biofizyczne (osobowość osadzona w cechach jednostki, ma aspekt organiczny i postrzegany, może się odnosić do specyficznych właściwości jednostki, które poddają się pomiarowi i opisowi).

Inne definicje:
Definicja-worek = definicja zbiorcza - ujmuje osobowość poprzez wyliczenie: wszystko, co da się powiedzieć o człowieku, z wyliczeniem najistotniejszych pojęć w opisie jednostki.
Definicje integrujące - definicje kładące nacisk na integrującą/organizującą funkcję osobowości - osobowość jest struktura nadawaną różnym reakcjom jednostki - osobowość jest tym, co nadaje porządek i spójność wszystkim rodzajom działań podejmowanych przez człowieka.
Definicje funkcjonalne - kładą nacisk na przystosowanie jednostki
Definicje „odróżniające” [nazwa jest moja, dla lepszego zapamiętania] zakładające, że osobowość jest tym co różni jednostkę, od innych jednostek, ponieważ ta część konstytuuje to, kim naprawdę się jest.

Żadna konkretna definicja nie może być stosowana w sposób uniwersalny. Sposób definiowania całkowicie zależy od przyjętych założeń teoretycznych. Definicja Halla i Lindzey'a: Osobowość określona jest przez specyficzne pojęcia empiryczne, które są częścią teorii osobowości stosowanej przez obserwatora. Na osobowość składa się pewien zbiór pojęć opisowych, które charakteryzują badaną osobę za pomocą [pojęć danej teorii.

Co to jest teoria?

Teoria to NIE jest udowodniona hipoteza lub spekulacja dot. rzeczywistości, co do której nie wiadomo, czy jest prawdziwa. Kiedy teoria jest już potwierdzona, staje się faktem. Teorie nigdy nie są prawdziwe ani fałszywe, ale takie mogą być ich implikacje - czyli wywodzące się z nich twierdzenia. Teorie nie są „dane” lub przesądzone przez naturę lub jakikolwiek inny czynnik determinujący. A zatem…

Teoria to zbiór odpowiednich założeń stworzonych przez teoretyka i powiązanych ze sobą w systematyczny sposób oraz zbiór definicji empirycznych.

Założenia - muszą być odpowiednie, czyli musza odnosić się do faktów empirycznych, których dot. dana teoria. Założenia odzwierciedlają indywidualne właściwości danej teorii. Dobry teoretyk powinien wykryć założenia użyteczne, czyli te o dużej wartości predyktywnej, dot. zjawisk empirycznych w danej dziedzinie. Założenia, zależnie od teorii, mogą być ogólne lub szczegółowe. Muszą być nie tylk0o jasno sformułowane, ale też ze sobą wzajemnie powiązane (w obrębie danej teorii), a ich wzajemne relacje wyraźnie określone i jasne - po to, aby teoria była logicznie spójna i aby można z niej było wyprowadzić przewidywania.

Definicje empiryczne (definicje łączące, operacyjne) - wiążą pojęcia teorii z danymi empirycznymi. Dzięki definicjom empirycznym teoria ma punkty styczności z rzeczywistością. Mogą mieć różny stopień ogólności.

Funkcje teorii:

1. Umożliwienie zaobserwowania nie zaobserwowanych dotąd relacji empirycznych. Idealny sposób poszerzania wiedzy to wyprowadzanie z teorii konkretnych zdań empirycznych (twierdzeń, hipotez, przewidywań) i poddawanie ich sprawdzianom empirycznym. Istotą nauki jest odkrywanie stałych relacji między zjawiskami a zmiennymi. Funkcja teorii jest systematyczne wspomaganie tego procesu. Sama teoria jest zbiorem przyjętych założeń i ona sama nie podlega sprawdzianom empirycznym - o jej odrzuceniu bądź akceptacji decyduje jej użyteczność. Użyteczność teorii składa się z weryfikowalności (z teorii można wyprowadzić przewidywania, które można potwierdzić, jeśli zbierze się odpowiednie dane) i pojemności (zakres/kompletność tych przewidywań).

Teoria stymuluje badania w sposób systematyczny (bezpośredni) i heurystyczny (stymulowanie badań poprzez sugerowanie pewnych pomysłów lub nawet wzbudzanie oporu lub niewiary).

2. Włączenie znanych faktów empirycznych w spójny logicznie i stosunkowo prosty system. Dobra teoria powinna porządkować wiedze na jakiś temat. Nie może jednak ograniczać się do uzgadniania i porządkowania tego, co już znane, ale powinna wskazywać nowe, dotąd nie zaobserwowane relacje płodność teorii. Użyteczność teorii składa się także z prostoty/oszczędności teorii. W sytuacji, kiedy z dwóch teorii wynikają te same wnioski, oszczędnośc teorii nabiera na znaczeniu. Ale w psychologii taka sytuacja nie występuje.

3. Zapobieganie zagubieniu obserwatora w skomplikowanych i złożonych zjawiskach rzeczywistości. Teoria jako rodzaj przesłony lub końskich klapek, dzięki którym nie musimy zwracać uwagę ba wszystkie aspekty badanego zjawiska, ale rozpatrujemy zjawisko w oderwaniu od jego naturalnej złożoności.

Kuhn : pojęcie paradygmatu : Teoria przyjmuje status paradygmatu, gdy jest powszechnie akceptowana. Żadna z istniejących koncepcji nie zajmuje pozycji dominującej - żadna nie jest paradygmatem porządkującym znane odkrycia i określającym zakres problematyki badawczej.

Teoria osobowości

„...musi być zatem zbiorem założeń odnoszących się do zachowań człowieka, a także zawierać niezbędne definicje empiryczne”. Powinna być „stosunkowo ogólna”. (DEFINCJA IDEALNA)

W praktyce tak nie jest. Oto co jest :-) :

• brak jest jasnych sformułowań

• przeważają barwne i żywe obrazy, mające na celu przekonać czytelnika do teorii

• nieostre rozróżnienie teorii osobowości i jej implikacji

• dotychczasowo powstałe teorie osobowości stanowią „co najmniej zespół postaw dot. zachowania, które z grubsza precyzują, jakie kierunki badań należy uznać za istotne. Oprócz tego stymulują ogólne kierunki badań, określają parametry, lub dymensje, które uznają za ważne...”

Teoria osobowości a inne teorie psychologiczne

Typy teorii :

1. ogólne teorie zachowania (wszystkie zachowania, należą do nich teorie osobowości)

2. teorie jednej dziedziny [zachowania], np. teorie spostrzegania

Porównanie teorii osobowości

Właściwości formalne - określają na ile adekwatnie jest rozwinięta i przedstawiona struktura teorii, mają charakter oceniający, określają pewnien idealny standard i im teoria bardziej się do niego zbliża, tym jest bardzo efektywna. WAŻNE: jasność i ścisłość. Ważne jest tez powiązanie teorii ze zjawiskami empirycznymi. Chodzi o to, czy definicje mające przedkładać terminy teoretyczne na operacje pomiarowe są przedstawione explicite i czy zalecenia wynikające definicji dadzą się zastosować w praktyce.

Wg autorów: wszelkie problemy zw. z formalną adekwatnością teorii sa mniej istotne niż to, jakie badania przeprowadzono pod wpływem tej teorii. Teoria może być źle skonstruowana i niejasna, ale może mieć jednocześnie stymulujący wpływ na znaczące dziedziny badań.

Właściwości merytoryczne - neutralne, nie oceniające pod względem dobra lub zła, odzwierciedlają szczegółowe założenia dot. zachowania przyjęte przez rózne teorie.

Problemy współczesnej teorii osobowości:

1. celowość ludzkiego zachowania (charakter teleologiczny) czy teorie mechanistyczne (focus na kwestię dokonanego wyboru, cel nas nie interesuje)

2. rola świadomych i nieświadomych wyznaczników zachowania

3. rola hedonizmu, nagród lub konsekwencji zachowania (prawo efektu - utrwalają się te reakcje, którym towarzyszy nagroda lub wzmocnienie; zasada asocjacji - ważniejsza od skutku danego działania lub nagrody następującej po nim jest konfiguracja bodźców towarzyszących reakcji). .

4. sposób podejścia do procesu uczenia się (koncentracja na zmianach lub na stałych własnościach osobowości)

5. koncentracja na treści zachowań i ich opisie, lub też na ogólnych zasadach, prawach i analizie formalnej (konkretność teorii)

6. rola czynników genetycznych, dziedziczenia

7. rola wczesnych doświadczeń rozwojowych

8. pogląd na temat autonomii aktualnej struktury osobowości w stosunku do wcześniejszych doświadczeń

9. ciągłość lub brak ciągłości zachowań [kontinuum, lub koncepcje stadialne]

10. stopień zastosowania zasad holizmu :

1. stanowisko organicystyczne - zachowanie w kontekście innych zachowań i fizjologicznych procesów

2. psychologia pola - nierozdzielna jedność akty zachowania i jego kontekstu środowiskowego

1. nacisk na niepowtarzalność, indywidualizm [zwykle holiści kładą nacisk]

2. wielkość elementów zachowania stosowanych w analizie osobowości [ogólny: molarny/ szczegółowy: molekularny]

3. nacisk na rolę mechanizmów samoregulacji (homeostatycznych)

1. znaczenie środowiska psychologicznego, czyli subiektywnego układu odniesienia [zwolennicy t. pola]

2. problem stosowności wprowadzania pojęcia „ja”

3. rola przynależności do grup społecznych [t. pola tak; organicystyczne - nie bardzo]

4. problem powiązań inteprdyscyplinarnych (szukający odniesienia w naukach przyrodniczych i w społecznych)

5. liczba stosowanych pojęć dotyczących motywacji

6. nacisk na motywy pierwotne lub wrodzone

7. wyjaśnianie za pomocą mechanizmów prostych i działających samodzielnie [jak prawo efektu], lub mechanizmów współzależnych

8. stopień zainteresowania normatywnymi aspektami zachowania [oceniają czy nie - i czy mówią, jaki powinien być człowiek]

9. źródło w obserwacjach zachowań patologicznych, czy zgodnych z normą, czy też wzrorcowych, lepszych od normy.

---