Zapis windykacyjny - sposób na krótsze postępowanie spadkowe

Wraz z wejściem w życie noweli kodeksu cywilnego pojawiła się możliwość rozporządzenia w testamencie poszczególnymi składnikami spadku na rzecz konkretnych osób. Wprowadzono instytucję zapisu windykacyjnego, który ma ułatwić i jednocześnie skrócić procesy spadkowe.

Spadkodawca może wreszcie precyzyjnie zadecydować o podziale spadku, określając, jakie przedmioty przypadną po jego śmierci wskazanym przez niego osobom. Zmiany weszły w życie 23 października 2011 roku.

Co się zmieniło, czyli zapis windykacyjny w testamencie notarialnym

W znowelizowanym prawie spadkowym pojawiła się definicja zapisu windykacyjnego zawartego w testamencie notarialnym - obok zapisu zwykłego w testamencie oraz dziedziczenia ustawowego. Zapis windykacyjny daje spadkodawcy możliwość rozporządzenia poszczególnymi składnikami swojego majątku na rzecz konkretnych osób (np. samochód dla syna, mieszkanie dla córki). Do tej pory taki zabieg nie był możliwy w testamencie - spadkobiercy po nabyciu spadku dzielili go przed sądem zgodnie z wolą testatora (np. 1/3 majątku dla syna, 1/3 dla córki, 1/6 dla brata, 1/6 dla kuzynki) bądź też przeprowadzali postępowanie spadkowe u notariusza (zabieg zdecydowanie szybszy - można sprawę zakończyć w ciągu 1 dnia, ale kosztowny - spadkobiercy opłacają taksę notarialną).

Istota zapisu windykacyjnego polega na tym, że z chwilą otwarcia spadku po śmierci spadkodawcy zapisobiorca nabywa dany składnik majątku i staje się prawowitym właścicielem danego elementu (syn - samochodu, córka - mieszkania). Co prawda sam fakt nabycia spadku musi zostać potwierdzony przez sąd lub notariusza, jednak pomija się etap dzielenia majątku na części.

Podstawowe pojęcia

1. spadkodawca - osoba fizyczna, po której śmierci jej majątek przechodzi na inne podmioty, tzw. spadkobierców 2. spadkobierca - podmiot, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, może to być osoba fizyczna lub prawna 3. zapisobiorca - osoba, dla której przeznaczony jest zapis w testamencie, przysługuje jej prawo do żądania wydania rzeczy będących przedmiotem zapisu, którymi po śmieci spadkodawcy dysponuje spadkobierca 4. spadek - ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców 5. dziedziczenie - przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Inaczej: sukcesja generalna 6. testator - osoba przekazująca swój majątek w formie testamentu, autor testamentu

Co można, a czego nie można przekazać zapisem windykacyjnym?

Zapis windykacyjny może być sporządzony tylko przed notariuszem (w testamencie notarialnym), aby ograniczyć liczbę pomyłek oraz precyzyjnie ująć wolę spadkodawcy.

Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być:

• rzeczy oznaczone co do tożsamości, tzn. nieruchomości (dom, działka) i ruchomości (samochód, meble, obrazy),

• zbywalne prawa majątkowe (np. spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego),

• przedsiębiorstwo,

• gospodarstwo rolne,

• ustanowienie użytkowania lub służebności.

Nie można natomiast zapisem windykacyjnym przekazać określonej kwoty pieniężnej. Poza tym zapis windykacyjny nie może być obciążony żadnym terminem ani warunkiem (np. nie można przekazać mieszkania córce pod warunkiem, że pójdzie na studia prawnicze). Zapis będzie nieskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku dany przedmiot nie należał do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

Dziedziczenie ustawowe i testament - bez zmian

Zapis windykacyjny uzupełnia istniejące przepisy, a przy tym nie wyklucza stosowanych do tej pory rozwiązań. Dotychczas prawo spadkowe zezwalało na przekazanie majątku w drodze dziedziczenia ustawowego bądź testamentu, z pierwszeństwem tego drugiego. W praktyce pierwszeństwo oznacza, że spadkodawca sporządzając testament może zmienić ustawowy porządek dziedziczenia i powołać do spadku tylko niektórych swoich spadkobierców ustawowych lub dalszych krewnych, a nawet osoby z nim niespokrewnione.

Dziedziczenie ustawowe całego spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu lub gdy osoby, które powołał do dziedziczenia, nie chcą bądź nie mogą być spadkobiercami. Spadkobiercami ustawowymi mogą być: małżonek, zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), rodzice, rodzeństwo spadkobiercy i ich zstępni, dziadkowie spadkobiercy i ich zstępni, dzieci małżonka spadkodawcy. W zależności od stopnia pokrewieństwa różne są: kolejność dziedziczenia i udział spadkowy poszczególnych osób.

Kolejność dziedziczenia ustawowego

1. małżonek i dzieci (wnuki) 2. małżonek i rodzice - jeżeli nie było dzieci 3. rodzice - jeżeli nie było dzieci ani małżonka 4. rodzeństwo (dzieci rodzeństwa) 5. dziadkowie (wujkowie, ciotki) 6. pasierbowie 7. gmina lub skarb państwa

W testamencie spadkodawca określa swoją ostatnią wolę, czyli rozporządza swoim majątkiem (częścią lub całością) na wypadek śmierci. Testator (autor testamentu) określa udziały spadkowe, np. ½ majątku dla syna, ¼ dla kuzyna, ¼ dla wskazanej organizacji charytatywnej, w przeciwnym wypadku uznaje się, że wszyscy mają równy udział w spadku.

Ponadto spadkodawca w testamencie może nałożyć na spadkobiercę lub zapisobiorcę:

polecenie - czyli obowiązek wykonania bądź zaniechania określonych działań (np. zakup tablicy pamiątkowej czy opieka nad dziećmi),

tzw. zapis zwykły - obowiązek dokonania pewnego świadczenia majątkowego na rzecz innej osoby (np. syn ma przekazać wnukowi udziały w rodzinnej spółce kapitałowej). W tym przypadku własność przedmiotu przechodzi na spadkobierców, a zapisobiorcy mogą żądać od nich wykonania zapisu zwykłego, tzn. wydania danej rzeczy.

Polskie prawo przewiduje również dziedziczenie spadku częściowo na podstawie ustawy i częściowo na podstawie testamentu. Odnosi się to wyłącznie do ułamkowych części spadku, np. gdy spadkodawca sporządził testament, w którym przekazuje spadkobiercy tylko połowę majątku - druga połowa podlega zaś dziedziczeniu ustawowemu.

Jednak aby stać się właścicielem danego składnika majątku, najpierw trzeba było nabyć spadek, a następnie dokonać jego podziału przed sądem. W praktyce oznaczało to przedłużające się sprawy spadkowe.

Zapis zwykły a zapis windykacyjny - różnice

Nowelizacja ustawy wprowadziła istotne zmiany do polskiego prawa spadkowego, dając tym samym nowe możliwości spadkodawcy i spadkobiercom. Z założenia zapis windykacyjny ma ułatwić i przyspieszyć sprawy spadkowe. To, czym różni się od dotychczas istniejącego zapisu zwykłego, prezentujemy w tabeli.

Formy rozporządzenia majątkiem w testamencie - różnice

	Zapis zwykły	Zapis windykacyjny
Istota zapisu	Testator wskazuje osobę (spadkobiercę), która po jego śmierci, ogłoszeniu nabycia spadku oraz (jeżeli są zapisobiorcy i spadkobiercy jednocześnie) dokonaniu podziału ma wydać rzecz innej osobie (zapisobiorcy).	Testator wskazuje osobę (zapisobiorcę), której po jego śmierci i ogłoszeniu nabycia spadku zostanie wydana dana rzecz.
Sposób zapisu	W każdym testamencie - notarialnym, własnoręcznym (holograficznym), urzędowym (allograficznym), ustnym, wojskowym i podróżnym.	Tylko w testamencie notarialnym.
Przedmiot zapisu	Każde świadczenie majątkowe (np. suma pieniężna, udział w spółce kapitałowej, nieruchomość, udział w nieruchomości, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu).	Wyłącznie rzecz oznaczona co do tożsamości, tylko zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne oraz ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Termin i warunek	Dopuszczalne. Zapisodawca może uzależnić realizację zapisu zwykłego od określonych okoliczności lub wskazać termin, kiedy zapis zwykły ma być wykonany.	Niedopuszczalne. Uważa się za nieistniejące lub powodujące, że zapis windykacyjny jest nieważny (wówczas traktowany jest jak zapis zwykły).
Zachowek	Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Zapisobiorca zwykły nie odpowiada za zapłatę zachowku.	Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku zapisy windykacyjne oraz darowizny. Zapisobiorca windykacyjny może odpowiadać za zapłatę zachowku.

Wprowadzenie zapisu windykacyjnego nie powoduje zniesienia zapisu zwykłego, gdyż odmienna jest ich istota. Zapis windykacyjny wprowadza wiele uproszczeń w rozporządzaniu swoim majątkiem na wypadek śmierci, niemniej nie zezwala na przekazanie np. sum pieniężnych. Ponadto jeżeli zapis windykacyjny jest nieskuteczny, do rozporządzenia majątkiem stosuje się zapis zwykły.

Zapis windykacyjny a odpowiedzialność za zapłatę zachowku

Osoba, która otrzymała od spadkodawcy jakiś majątek tytułem zapisu windykacyjnego może ponosić odpowiedzialność za zapłatę zachowku. Dokonanie zapisu windykacyjnego w testamencie nie jest sposobem na to, aby osoba, która otrzymała zapis windykacyjny uniknęła odpowiedzialności za zapłatę zachowku.

 

Prawo spadkowe w 2011 r. uległo poważnym zmianom. Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 85, poz. 458) wprowadziła do Kodeksu cywilnego instytucję zapisu windykacyjnego. Przepisy te obowiązują od dnia 23 października 2011 r.

 

Nowy przepis art. 981¹ § 1 Kodeksu cywilnego, wskazuje, iż w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).
Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być, stosownie do § 2 art. 981¹ KC:

• rzecz oznaczona co do tożsamości

• zbywalne prawo majątkowe

• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne

• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności

 

Art. 991 § 1 KC wskazuje, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2 art. 991 KC mówi, iż jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

 

Zapis windykacyjny jest obok darowizny zaliczany do spadku przy obliczaniu zachowku. Jak wskazuje bowiem art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Stosownie do art. 995 § 2 KC wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.

 

Jak wskazuje art. 999¹ § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.

Według § 2 art. 999¹ KC jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.

Stosownie do art. 999¹ § 3 KC osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.

Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych (art. 999¹ § 4 KC).

 

Art. 1000 § 1 KC otrzymał brzmienie: jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

 

Z uwagi na powyższe przepisy należy stwierdzić, iż w pierwszej kolejności za zapłatę zachowku (uzupełnienie zachowku) odpowiadają spadkobiercy. Jeżeli nie można uzyskać zachowku od spadkobierców to odpowiedzialność za zapłatę zachowku spoczywa na osobie, która otrzymała zapis windykacyjny. Gdy i ta nie może zapłacić zachowku to odpowiedzialność za zachowek ponosi osoba, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę zaliczaną do spadku.

 

Art. 996 KC wskazuje, iż zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

 

Ze względu na powyższe przepisy Kodeksu cywilnego należy wskazać, iż jeżeli spadkobierca [ale inny niż ten, który (przy okazji) otrzymał zapis windykacyjny] nie otrzymał żadnych darowizn, ani nie będzie powołany do spadku, ani nie otrzyma należnego jej zachowku w postaci zapisu będzie mu przysługiwało względem zapisobiorcy roszczenie o zachowek. Jeżeli zaś otrzyma ww. darowizny, zostanie powołany do spadku lub uzyska jaką korzyść majątkową w postaci zapisu, ale nie będą one wyczerpywały należnego mu zachowku będzie mógł żądać od zapisobiorcy uzupełnienia zachowku. W sytuacji, w której jedynym majątkiem spadkodawcy będzie przedmiot zapisu windykacyjnego i nie pozostawi nic w spadku to wówczas stosownie do powyżej wskazanych przepisów podstawą obliczenia zachowku będzie wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego.

Przykład:

1 spadkodawca i 2 spadkobierców (równorzędnych)

Spadkodawca przepisuje w formie zapisu windykacyjnego cały majątek zapisobiorcy, więc drugi spadkobierca ma roszczenie o 1/4 wartości przedmiotu zapisu lub 1/3 jego wartości mieszkania jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy będzie trwale niezdolny do pracy.

 

Należy pamiętać, iż roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu.
Art. 1007 § 1 KC wskazuje, iż roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
Wedle § 2 art. 1007 KC, roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

 

Reasumując, uzyskanie majątku w drodze zapisu windykacyjnego nie zwalnia z obowiązku zapłaty zachowku. Gdyby pozostali spadkobiercy zostali wydziedziczeni przez spadkodawcę (pozbawieni prawa do zachowku w testamencie) lub uznani za niegodnych dziedziczenia lub gdyby zawarli ze spadkodawcą (za jego życia) umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia to zapisobiorca nie musiałby płacić zachowku na pozostałych spadkobierców. Z tym, iż w takich przypadkach mógłby pojawić się obowiązek zapłaty zachowku na rzecz ich zstępnych (dzieci, wnuków, itp.), o ile ich będą mieli.

 

Aby uniknąć obowiązku zapłaty zachowku na innych spadkobierców, zapisobiorca i spadkodawca powinni przenieść własności przedmiotu zapisu na rzecz zapisobiorcy w drodze umowy o dożywocie. Zawarcie takiej umowy to dobry sposób na uniknięcie zapłaty zachowku. Jest to bowiem umowa odpłatna, a takiej w przeciwieństwie do umowy darowizny nie dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku, a osoba która nabyła własność nieruchomości w drodze umowy dożywocia nie odpowiada za zapłatę zachowku.

---