9. Trudności w nauce czytania.
Nauka czytania i pisania jest czynnością długotrwałą, przy tym skomplikowaną i wymagającą pełnej mobilizacji sił dziecka i dużego zaangażowania w pracę. Mimo dużego dorobku w zakresie doskonalenia metod nauki czytania i pisania obserwuje się ciągle dość znaczną liczbę dzieci, u których proces opanowania tych podstawowych umiejętności przebiega w sposób zwolniony i związany jest z różnorodnymi trudnościami. Z trudnościami tymi dzieci nie potrafią się uporać bez dodatkowej pomocy nauczyciela, a i z pomocą nauczyciela przezwyciężenie niepowodzeń nie dokonuje się ani szybko, ani łatwo.
Trudności w nauce czytania i pisania dotyczą dokonywania analizy i syntezy w ogólnym tych terminów znaczeniu, przejścia od pisma do druku, a w przypadku pojawienia się obu form pisma różnicowania tych form i kojarzenia ich z tym samym dźwiękiem, także w ogóle kojarzenia dźwięków z ich odpowiednikami w znakach literowych, pamiętania nazw dźwięków reprezentowanych przez poszczególne litery. Ponadto wielu dzieciom sprawia trudność osiągnięcie odpowiedniego tempa czytania, szybkie i prawidłowe zrozumienie treści, a także czytanie głośne z odpowiednią dykcją.
Różne dzieci mają różnego rodzaju trudności, o rozmaitym stopniu ich nasilenia i zasięgu, czasem są to trudności jednego lub paru wymienionych wyżej rodzajów, niekiedy ujawniają się we wszystkich zakresach. Uwarunkowane to jest różnorodnymi okolicznościami, trudności w czytaniu i pisaniu mogą wynikać z różnych przyczyn i powstają na różnym podłożu. Przyczyny tych niepowodzeń stały się ważnym problemem, który podejmowany był przez wielu pedagogów t.j.: J. Malendowicz, A. Maćkowiaka, J. Zborowskiego. Do najważniejszych przyczyn powodujących trudności w nauce czytania, zdaniem tych pedagogów, należą :
- obniżona sprawność intelektualna,
negatywne oddziaływanie środowiska domowego,
brak pozytywnej motywacji do nauki,
przewlekłe schorzenia,
brak pełnej dojrzałości szkolnej,
niewłaściwa organizacja i przebieg procesu dydaktycznego,
zaniedbanie pedagogiczne,
paracjalne zaburzenia i fragmentaryczne opóźnienia rozwojowe.
Obniżona sprawność intelektualna, zwana niedorozwojem umysłowym lub upośledzeniem umysłowym określana jest jako „(...) stan nieprzemijającego zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłowego, który obejmuje niedorozwój inteligencji, tj. niższą od przeciętnej sprawność intelektualną powstałą w okresie rozwojowym - w takiej formie i stopniu, że osoba dotknięta nim wymaga specjalnej opieki lub usprawnienia”. Upośledzenie umysłowe jest związane z jednym lub większą liczbą zaburzeń w zakresie : dojrzewania, uczenia się, społecznego przystosowania. Zdolność uczenia się dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną jest znacznie zmniejszona, przy czym upośledzone są u nich podstawowe funkcje niezbędne w procesie uczenia się, jak rozumowanie, pamięć mechaniczna i logiczna oraz koncentracja uwagi. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mogą uczyć się, a więc także opanować technikę czytania i pisania wyłącznie przy zastosowaniu metod nauczania dostosowanych do ich możliwości percepcyjnych.
Dzieci tzw. ociężałe umysłowo znacznie wolniej zdobywają umiejętność czytania i pisania, spotykają się więc już na początku nauki szkolnej z trudnościami, które narastają w miarę upływu czasu, jeśli dzieci te nie zostaną objęte dodatkową opieką.
Innego rodzaju podłoże trudności w nauce czytania i pisania mogą stanowić przewlekłe schorzenia, np. : choroby reumatyczne, laryngologiczne, astma oskrzelowa, nerwice, choroby serca i innych narządów wewnętrznych.
Schorzenia te na skutek ogólnego osłabienia organizmu, a zwłaszcza układu nerwowego wpływają niekorzystnie na procesy uwagi dowolnej, powodują niemożność skupienia się na dłuższą chwilę, które wymagane jest przy czytaniu, oraz obniżają ogólną zdolność do wysiłku i powodują dużą męczliwość. W rezultacie tych zjawisk u dzieci przewlekle chorych zmniejsza się zainteresowanie nauką, a niekiedy nawet niemożliwe staje się wykonanie jakiejkolwiek pracy.
Niepowodzenia w nauce czytania i pisania występują z reguły wówczas, gdy dziecko znajduje się w wyraźnie złej sytuacji rodzinnej. Złą sytuację rodzinną stanowi rozkład rodziny, jej rozbicie, zaabsorbowanie samotnej matki pracą zawodową, alkoholizm któregoś z rodziców itp. Sytuacje takie wpływają negatywnie na dziecko, nie sprzyjają nauce, powodują niemożność podołania wymaganiom szkolnym, a w konsekwencji wywołują niechęć do wszelkich wysiłków, do wszelkiej pracy, a na początku nauki szkolnej - przede wszystkim do czytania i pisania.
Trudności w opanowaniu techniki czytania pojawiają się w przypadku niewłaściwej organizacji i przebiegu procesu dydaktycznego, a w szczególności, w przypadku wadliwej metody nauczania. Nauczyciel może niedostatecznie, powierzchownie znać wskazania metodyczne, a także nie przestrzegać zasad dydaktycznych. W odniesieniu jednak do początkowej nauki czytania i pisania metoda pracy odgrywa zasadniczą rolę, od niej w głównej mierze zależą wyniki nauczania.
Nieprawidłowości w metodzie nauczania w początkowym okresie nauki czytania i pisania mogą polegać na nieumiejętnym wprowadzaniu liter, na niewłaściwym podawaniu brzmienia głoski odpowiadającej poznawanej literze (zamiast „d” - „dy”, „em” zamiast „m”), także na zbyt szybkim przejściu od tekstu do litery lub od litery do tekstu.
Do błędów natury metodycznej w zakresie nauki czytania należy brak utrwalania nowego materiału, niedostateczna liczba ćwiczeń w czytaniu lub niedostatek tekstów zawierających różne układy materiału literowego.
Zaniedbanie pedagogiczne jest przyczyną innego rodzaju trudności w nauce czytania i pisania. Wynikać ono może z kilku różnych przyczyn i na tle różnych sytuacji szkolnych i domowych. Najczęściej spotykane zaniedbania pedagogiczne to brak zainteresowania lub niewielkie zainteresowanie rodziców nauką dziecka. Brak zainteresowania postępami dziecka w nauce wywołuje osłabienie motywacji do nauki, a niekiedy nawet całkowity jej zanik.
Trudności w czytaniu mogą być spowodowane brakiem warunków w domu sprzyjających utrwaleniu umiejętności zdobytych w szkole lub brakiem kontroli stopnia opanowania techniki czytania i pisania u wszystkich uczniów.
Do zaniedbań pedagogicznych zalicza się również niedostateczne utrwalenie opanowanego przez uczniów materiału literowo - głoskowego oraz niestosowanie ćwiczeń w syntezie i pracy z tekstami zawierającymi nowy materiał.
Trudności w czytaniu mogą być spowodowane innymi niż wymienione wyżej przyczynami, a mianowicie paracjalnymi zaburzeniami i fragmentarycznymi opóźnieniami rozwojowymi. Mają on dość wąski zakres i odnoszą się do funkcji elementarnych. Zaburzenia te mogą przejawiać się w zakresie :
funkcji analizatora wzrokowego,
funkcji analizatora słuchowego,
funkcji analizatora kinestetyczno - ruchowego,
paru z tych analizatorów łącznie, w części korowej przy jednoczesnym prawidłowym funkcjonowaniu innych analizatorów.
Nieprawidłowości, których podstawą są wymienione zaburzenia i które odnoszą się do czytania, noszą nazwę dysleksji.Przedrostek „dys” oznacza w języku łacińskim i greckim brak czegoś, trudność, nadaje znaczenie negatywne. Dysleksja jest to zaburzenie, które przejawia się niemożnością opanowania umiejętności czytania mimo dobrej inteligencji i warunków środowiskowych dziecka. Niezdolność ta jest spowodowana zaburzeniem podstawowych funkcji poznawczych, co często uwarunkowane jest konstytucjonalnie (tzn. przez zmianę struktury centralnego układu nerwowego o różnej etiologii).
Trudności odnoszące się do pisania nazywamy dysortografią, a niektóre z nich dysgrafią. Termin dysortografia pochodzi od wyrazu „orthos” (j. grecki) - prawidłowy i „grapho” - piszę, rysuję. Tak więc dysortografia to trudność w opanowaniu poprawnej pisowni. Dysgrafia oznacza trudność w zakresie techniki pisania, niski poziom graficzny pisma, a więc tzw. brzydkie, niekaligraficzne pismo. Do zaburzeń współwystępujących z wymienionymi należą także zaburzenia lateralizacji (czynnościowa przewaga jednej strony ciała nad drugą, znajdującą się po przeciwnej stronie), orientacji przestrzennej, mowy i rozwoju sfery emocjonalno - uczuciowej.
Z badań pedagogiczno - psychologicznych wynika, że wczesne rozpoznanie przyczyn trudności w nauce czytania i pisania, a także możliwie szybko rozpoczęta terapia zaburzeń rozwojowych może zapobiec niepowodzeniom szkolnym. Ważną rolę w tym procesie odgrywa nauczyciel i jego możliwości w zakresie postawienia trafnej diagnozy pedagogicznej.
I. Tarkowska : Przyczyny trudności w nauce czytania i pisania uczniów klas pierwszych. „Życie Szkoły” nr 12
1985, s. 624 - 630
Por. J. Malendowicz : O trudnej sztuce czytania i pisania. Warszawa. Wyd. „Nasza Księgarnia”. 1978
Tamże, s. 118
Por. S. Minkner - Kolarska : Trudności w nauce czytania i pisania oraz sposoby ich przezwyciężania [W:]
Język polski w klasie 1. Przewodnik metodyczny. Red. S. Łukasik. Warszawa. W S i P. 1990
A. M. Clarke, A. D. B. Clarke : Upośledzenie umysłowe. Warszawa. P W N. 1969, s. 56
Por. J. Malendowicz : O trudnej sztuce czytania i pisania. Warszawa. Wyd. „Nasza Księgarnia”. 1978
Tamże, s. 120
Tamże, s. 123
Por. B. Sawa : Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa. W S i P. 1997
Tamże, s.45
Por. H. Spionek : Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. Warszawa. P Z W S. 1970
Por. B. Sawa : Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa. W S i P. 1997
Por. J. Mickiewicz: Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku
szkolnym. Toruń. Wyd. T N O i K. 1997
B. Kołtuska: Dysleksja - przegląd koncepcji etiologicznych. „Psychologia Wychowawcza” nr 3/1989, s.243
Por. M. Bogdanowicz: O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu. Lublin. Wyd.
„Linea.” 1995
1
58