9. Koncepcje szkoły
Wyróżnia się trzy główne systemy dydaktyczne (koncepcje szkoły):
system tradycyjny
system nowego wychowania
system współczesny
Każdy z tych systemów składa się z kilku lub nawet kilkunastu podsystemów. Przykładowo w skład tradycyjnego systemu dydaktycznego wchodzą m.in. koncepcje opracowane przez J. Sturma, J.A. Komeńskiego, A. Bella i J. Lancastera, a przede wszystkim J.F. Herbarta. Z kolei w systemie nowego wychowania można wyróżnić takie podsystemy jak: szkoła na miarę dziecka, szkoła twórcza czy wreszcie koncepcja opracowana przez J. Deweya. Również wewnątrz współczesnego systemu dydaktycznego funkcjonują rozmaite podsystemy, np. C. Freineta, O. Decrolyego, M. Montessori czy R. Steinera.
Ad.1.
Podstawy systemu tradycyjnego, który z czasem nazwano herbartowskim, opracował niemiecki filozof, pedagog i psycholog Jan Fryderyk Herbart. Za główny cel wychowania i kształcenia uważał Herbart ukształtowanie moralnego charakteru, a za prowadzące do tego główne środki - kierowanie dziećmi, karność i nauczanie wychowujące.
Szkołę tradycyjną charakteryzował konserwatyzm, surowa dyscyplina, współzawodnictwo, rywalizacja oraz słaby nacisk na samorzutną twórczość uczniów. Wszystkie czynności ucznia były kierowane przez nauczyciela poprzez system karania i nagrodzenia - brak samodzielności. Nauczyciel przekazywał wiedzę, podawał tylko materiał, jego rolą było realizowanie programu nauczania. Natomiast uczeń miał siedzieć cicho, był na ogół pasywny, tylko słuchał, czytał i myślał za nauczycielem. Szkoła była jedynym terenem uczenia się, tylko prace domowe wykonywano poza nią.
W szkole Herbarta dominowało uczenie się pamięciowe, odtwórcze oraz obowiązywał podział treści nauczania na przedmioty. Uczniów zachęcały do nauki motywy zewnętrzne, głównie stopnie. Często stosowano kontrolę wyników nauczania. Uczeń nie miał wpływu na dobór treści nauczania.
Teoria nauczania Herbarta miała charakter autorytarny, gdyż narzucała zarówno uczniom jak i nauczycielom treści, organizację i metody pracy. Ze względu na to, że podstawowe znaczenie teoria ta przyznawała czynnościom nauczyciela, a zwłaszcza podawaniu uczniom gotowych wiadomości, lekceważył całkowicie kształcenie i rozwijanie samodzielności i aktywności intelektualnej uczniów w procesie dydaktycznym.
Szkoła tradycyjna nie uwzględniała indywidualizacji nauczania, a przede wszystkim dążyła do „urabiania” wszystkich uczniów według jednego wzoru, pomijając zupełnie indywidualne właściwości uczniów, ich zainteresowania i dążenia oraz inicjatywę i spontaniczną aktywność. Celem nauczania był nie tyle indywidualny rozwój zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów, ile przekazanie im usystematyzowanej wiedzy.
Główne cechy szkoły tradycyjnej (podsumowując):
podział treści nauczania na przedmioty,
uczniowie pasywni, bierni,
uczniowie nie mogą decydować o doborze treści nauczania
dominuje nauczanie pamięciowe,
uczniowie są zachęcani do nauki tylko przez motywy zewnętrzne, głównie są to oceny i częsta kontrola wyników nauczania,
współzawodnictwo,
szkoła jest jedynym miejscem uczenia się, jedynie prace domowe są wykonywane w domu,
słaby nacisk na samorzutną twórczość,
surowa dyscyplina,
nauczyciel steruje uczniami poprzez system karania i nagradzania.
Ad.2.
Na przełomie XIX i XX stulecia dydaktyka herbartowska stała się przedmiotem ostrej krytyki. Jednym z krytyków tego systemu był amerykański filozof, psycholog i pedagog John Deway.On też opracował założenia koncepcji dydaktycznej, którą - w celu przeciwstawienia jej pedagogice herbartystów - nazwano „postępową” (progresywistyczną lub progresywną).
W szkole Dewaya wprowadzono zamiast nauki pamięciowej, jaka dominowała w szkole tradycyjnej, zasadę aktywnego uczenia się przez działanie, zdobywanie wiedzy przez rozwiązywanie problemów. Miejsce aktywnego nauczyciela, przekazującego gotową wiedzę uczniom, zajął nauczyciel - doradca, instruktor, który nie narzucał uczniom ani treści nauczania, ani metod uczenia się, lecz pomagał im w przezwyciężaniu napotkanych trudności, stwarzał warunki do zdobywania różnorodnych doświadczeń.
Szkoła progresywistyczna, zwana inaczej laborytaryjną, uwzględniała potrzeby i zainteresowania uczniów, była dla nich miejscem swobodnej, twórczej pracy, wdrażała do współdziałania i zespołowych form wysiłku, indywidualizowała treść oraz tempo nauki, była terenem spontanicznej aktywności, kształciła umiejętność spostrzegania, formułowania i rozwiązywania różnorakich problemów teoretycznych i praktycznych, problemów życia codziennego i przygotowywała uczniów do uczestnictwa w życiu społecznym. Metody i środki nauczania w tej szkole zostały przystosowane do właściwości psychicznych dzieci i młodzieży.
Główne cechy szkoły progresywistcznej:
podział treści nauczania na interdyscyplinarne bloki,
uczniowie samodzielnie zdobywają wiedzę, są aktywni a nauczyciele pełnili role obserwatorów,
uczniowie mają pewien wpływ na dobór treści nauczania,
dominuje nauczanie oparte na rozwiązywaniu problemów,
motywy wewnętrzne, a więc zainteresowanie i potrzeby pobudzają uczniów do nauki,
niezbyt częsta kontrola wyników nauczania, duży nacisk na samokontrolę,
szkoła jest głównym ale nie jednym miejscem w którym uczeń zdobywał wiedzę i uczy się,
silny nacisk na samorzutną twórczość uczniów,
współpraca uczniów podczas wykonywania zadań.
Ad.3.
Początek XX wieku był okresem szczególnego rozwoju szkół alternatywnych ( współczesnych). Szkoły te powstawały, dlatego, gdyż dotychczasowa edukacja nie spełniała oczekiwań społecznych oraz stanowiły alternatywę dla istniejącego rodzaju szkół. Szkoła współczesna znacznie różni się od systemu tradycyjnego czy od systemu nowego wychowania. Nie odrzuca jednak wszystkich założeń i postulatów głoszonych przez ich twórców, np. postulatu zaznajamiania uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy czy progresywistycznego zalecenia, aby aktywować dzieci i młodzież w procesie nauczania. Szkoły alternatywne były szkołami nowoczesnymi.
System współczesny cechuje elastyczność metodyczna i organizacyjna. Wiążę się to z różnorodnością stosowanych metod i form nauczania dobieranych do zadań. W szkole współczesnej wiedza jest usystematyzowana, a teoria jest łączona z praktyką. Konieczne jest rozwijanie myślenia abstrakcyjnego. Uczniowie powinni przyswajać sobie podstawy usystematyzowanej wiedzy jak również zdobywać określone umiejętności zarówno w drodze samodzielnych poczynań poznawczych, w tym empirycznych, organizowanych jednak przez nauczyciela, jak i poprzez działalność o charakterze recepcyjnym.
Styl pracy w szkole współczesnej można określić stylem demokratycznym, ważnym procesem jest proces uczenia się, wyzwalania umiejętności kreatywnych, samodzielności pracy, co było niemożliwe w szkole tradycyjnej, w której wszystkie czynności ucznia były kierowane przez nauczyciela, uczeń myślał za nauczycielem i nie było mowy o kreatywności i samodzielności. W szkole alternatywnej dużą uwagę przywiązuje się też do pomocy naukowych, podręczników, czasopism, a także nowych technologii.
Uczniowie samodzielnie zdobywają wiedzę i umiejętności, są aktywni, pracują indywidualnie i grupowo. Sami mogą kontrolować i oceniać wyniki swojej pracy. Natomiast nauczyciel przekazuje wiedzę, ale również tłumaczy, wyjaśnia niezrozumiałe dla uczniów treści. Uczniowie współpracują z nauczycielem mogą wyrażać swoje zdanie, mówić co myślą na dany temat. Mogą zadawać pytania, rozwijać swoją wiedzę i umiejętności w interesującym ich kierunku. Szkoła nie jest jedynym terenem uczenia się, ponieważ uczniowie zdobywają wiedzę również w domu, jak i poza nim.
Szkołę współczesną charakteryzuje również wszechstronność, czyli możliwość realizowania szerokiego wachlarza zadań dydaktycznych. Poza tym cechuje ją indywidualizowanie ucznia w odniesieniu do treści i tempa pracy. Na zajęciach uczniowie mogą pracować indywidualnie i wówczas uczeń słabszy może uzyskać pomoc nauczyciela. Tworzone są również klasy dla uczniów słabszych.
Inaczej niż herbartyści i progresywiści, z których pierwsi rygorystycznie dzielili treści nauczania na przedmioty już w najniższych klasach szkoły, a drudzy opowiadali się za nauczaniem całościowym nawet w szkole średniej, dydaktyka współczesna podkreśla celowość całościowego nauczania w klasach początkowych, a przedmiotowego - powyżej tego szczebla. Wyraźnie eksponuje też potrzebę respektowania przy doborze treści kształcenia zarówno potrzeb społecznych, jak i indywidualnych, ale przeciwstawia się podporządkowaniu tego dobory zmiennym zainteresowaniom dzieci i młodzieży.
Ad.20 Wychowawcza praca szkoły
Działalność wychowawcza szkoły powinna być określona przez program wychowawczy szkoły, który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym i jest realizowany przez wszystkich nauczycieli.
Do zadań szkoły w zakresie funkcji wychowawczej zaliczamy:
Tworzenie w szkole i w środowisku optymalnych warunków rozwoju uczniów.
Zaspokojenie potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych.
Wzbogacenie potrzeb przez rozwijanie zainteresowań i zamiłowań.
Zapewnienie uczniom możliwości indywidualnego rozwoju.
Prowadzenie działalności korekcyjnej i wyrównawczej.
Pomoc uczniom w wyborze określonego systemu wartości oraz w kreowaniu siebie i odnajdywaniu własnej drogi.
Wychowanie do czasu wolnego - organizowanie różnych form racjonalnego korzystania z czasu wolnego.
Oddziaływania wychowawcze realizowane przez szkołę tylko w części są zamierzone i konkretyzują się w programach nauczania, tematyce godzin wychowawczych, czy przyjętych metodach pracy; należą do nich:
- Odniesienia osobowe nauczyciel -uczeń: bliskość, dialog i wspólnota nauczycieli i uczniów, daje dobre efekty wychowawcze. Życzliwy stosunek sprawia, że cele wychowawcze łatwiej jest osiągnąć, a nauczyciele stają się wzorami ,autorytetami dla swoich podopiecznych.
- Wpływ grupy rówieśniczej: dobre środowisko rówieśnicze, w którym zachodzą prawidłowe relacje osobowe i panują zdrowe zasady, kształtuje właściwe postawy społeczne uczniów. Dlatego grupy rówieśnicze powinny być przedmiotem szczególnej troski nauczycieli, wychowawców, oraz władz szkolnych.
- Oddziaływania wychowawcze w dydaktyce: Nauczanie szkolne jest nierozerwalnie związane z wychowaniem, podczas lekcji przedmiotowych nauczyciel często w sposób niezamierzony realizuje treści wychowawcze, kształtując samodzielne myślenie, postawy i system wartości.
- Wychowanie ukryte w działalności organizacyjnej szkoły: Sprawność funkcjonowania organów szkoły, oraz sposób odnoszenia się personelu do uczniów, wywierają duży wpływ na kształtowanie się określonych postaw, które utrwalane z czasem stają się standardem postępowania w świecie dorosłych.
- Budowanie szkolnej wspólnoty, samorządności: samorządność jest niezbędnym czynnikiem dojrzewania do podejmowania społecznej odpowiedzialności oraz do samowychowania. Nie chodzi tu tylko o samorządność zinstytucjonalizowaną, ubrana w formy prawne ( samorząd klasowy i szkolny) , ale o każdą samodzielną, spontanicznie podjętą, ale zorganizowaną działalność ucznia.
- Wykorzystanie godzin wychowawczych: Czas godzin wychowawczych powinien być poświęcony na naukę umiejętności odczytywania świata i siebie samego w tym świecie. Scenariusze zajęć powinna powinny być spójne i wielotematyczne, odpowiadające problemom życiowym, które nurtują uczniów oraz dylematom przed, którymi stoją.
Możliwość oddziaływania wychowawczego należy dostrzegać także w wielu innych obszarach pozadydaktycznej działalności szkoły np. :
- podczas zabaw i imprez sportowych,
- na uroczystościach klasowych i szkolnych,
- na imprezach kulturalnych,
- w trakcie uczestniczenia w obchodach świąt kościelnych, narodowych,
- poprzez kontakty regionalne i pielęgnowanie regionalnej kultury,
- w spotkaniach z ciekawymi ludźmi,
- w czasie rekolekcji szkolnych.
Ad. 1 Diagnoza nieprzystosowania społecznego
NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECI I MŁODZIEŻY
Cztery grupy określenia nieprzystosowania społecznego:
a) definicje objawowe - skupiamy się na podstawowych i specyficznych
objawach nieprzystosowania
b) definicje teoretyczne - oprócz objawów , skupienie na pojęciach
teoretycznych dotyczących ogólnej teorii przystosowania lub normalnego
funkcjonowania społecznego jednostki (np. motywacja, role społeczne)
c) definicje operacyjne - wskazanie na objawy nieprzystosowania , a
przede wszystkim na sposobach jego pomiaru (odesłanie do konkretnego
narzędzia np. testu, skali, kwestionariusza)
d) definicje utylitarne - nieprzystosowanie jest wynikiem bezradności
środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudność, a
także nieumiejętności dostosowania oddziaływań wychowawczych do
możliwości dziecka .
Objawy nieprzystosowania społecznego wg MEN:
a) nagminne wagary
b) ucieczki z domu i włóczęgostwo
c) sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu
d) odurzanie się (próby odurzania też)
e) niszczenie mienia
f) stosowanie przemocy, bójki
g) przywłaszczenie cudzego mienia, kradzieże
h) udział w grupach negatywnych
i) usiłowanie i dokonanie ( no wtedy to chyba problemu nie ma )
samobójstwa
j) + demoralizacja seksualna , tatuaże, przestępstwa jak włamania,
gwałty itp.
( ewidencyjna karta ucznia dodaje takie kryteria nieprzystosowania)
STADIA:
1. Trzy etapy wykolejenia społecznego wg CZ. Czapówa (identyfikuje się
je na podstawie badań empirycznych i wiedzy teoretycznej):
a) stadium pierwsze - pojawia się u jednostki poczucie odtrącenia czyli
niezaspokojenie potrzeby zależności emocjonalnej; reakcją może być
agresja antyspołeczna, narastająca wrogość wobec rodziców i
społeczeństwa jako całości; pojawiają się trudności z koncentracja
uwagi, a także niekontrolowanie emocji.
b) stadium drugie - utrwalenie wrogich reakcji wobec osób socjalizująco
znaczących i autorytetów; odrzucenie nawiązania więzi uczuciowej z
innymi ludźmi, jednostka zaczyna zaspokajać swoje potrzeby poza domem
rodzinnym; pojawiają się symptomy nieprzystosowania jak np.
alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagary , wybryki seksualne itp.
c) Stadium trzecie - autonomizacja działalności antyspołecznej, staje
się ona źródłem przyjemności i satysfakcji dla jednostki
nieprzystosowanej; jednostki dążą do nawiązania kontaktów z gangami i
grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym, przestępczym; grupowa
działalność antyspołeczna prowadząca do jawnego, otwartego konfliktu z
obyczajem, moralnością lub prawem.
TYPOLOGIE :
2. Trzy zasadnicze typy wykolejenia społecznego, wg Cz. Czapówa (1978),
ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne:
a) zwichnięta socjalizacja - manifestacja nieprzystosowania społecznego
w różnych formach; czynnik warunkujący i dominujący to niedostatek w
zakresie socjalizacji dziecka ( nieodpowiednia opieka rodzicielska, brak
jej itp.)
b) demoralizacja - pojawia się gdy dobrze zsocjalizowane dziecko
dostaje się pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż ta w której
się wychowywało (np. emigracja ze wsi do miasta); następuje
przewartościowanie wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których w
pełni jednostka nie może się dostosować
c) socjalizacja podkulturowa - jednostka identyfikuje się z wartościami
i normami podkultury, będącej w opozycji do kultury społeczeństwa jako
całości (tej dominującej); socjalizacja dziecka wg wartości uznawanych
przez podkulturę powoduje, iż popada ono później w konflikt z normami
ogólnospołecznymi
Ad.11 Socjoterapia jako forma pracy z dziećmi i młodzieżą przejawiającymi zaburzone zachowanie
Wg. ,,Słownik Psychologii” ( ,,Scholar” 2000) SOCJOTERAPIA to,, Termin zbiorczy na określenie każdej formy terapii, w której nacisk kładzie się w większym stopniu na czynniki społeczno - środowiskowe i interpersonalne niż na czynniki intrapersonalne. Zalicza się do niej różne formy psychoterapii grupowej”
Metoda realizuje trzy zasadnicze cele ( K. Sawicka) :
Rozwojowy: treści, metody i sposoby ich realizacji muszą być ściśle powiązane a wiekiem uczestników; realizacja celów rozwojowych musi przebić się przez emocjonalne blokady.
Edukacyjny - poznawanie przez dzieci i młodzież różnorodnych zagadnień pozwalających im lepiej funkcjonować społecznie, radzić sobie z problemami.
Terapeutyczny: korekta sądów o rzeczywistości i sobie, postawy wobec siebie, ludzi i świata, kompensowanie ;;pustki emocjonalnej” - odtrącenia przez rodziców i braku oparcia w nich, braku satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi, stwarzanie warunków do ,, zapominania” doświadczeń stresowych
METODY SOCJOTERAPII
DIALOG TERAPEUTYCZNY. Jest to określona zakresem i celem relacja psychoterapeutyczna. Warunkiem stosowania tej techniki jest więź emocjonalna łącząca terapeutę z dzieckiem ( zaufanie, poczucie bezpieczeństwa) oraz wzajemne rozumienie gestów, sposobów wyrażania się.
PSYCHODRAMA/DRAMA. Jej istotą jest przeżycie danej sytuacji czy roli w warunkach symulacyjnych. Drama opiera się na improwizacji inspirowanej przeżyciami bohaterów literackich, natomiast psychodrama buduje swoje treści na przeżyciach i problemach obserwowanych w danej grupie terapeutycznej.
ARTETERAPIA. Zapewnia kontakt ze sztuką na poziomie twórcy, poziomie emocjonalnym. Pozwala to dziecku na osiągnięcie sukcesu, jakim jest zakończenie dzieła. Arterterapia to także wspólny taniec, śpiew czy muzykowanie. Stwarzają one szanse na budzenie odpowiedzialności za wspólną pracę. Arteterapia rozwija przede wszystkim zmysły, poczucie estetyki i kreatywność.
RYSUNEK TERAPEUTYCZNY wyodrębniany bywa ze względu na jego znaczącą rolę diagnostyczną. O doświadczeniach dziecka, jego stosunku do świata świadczy nie tylko treść rysunku, ale jego geometria, wybór koloru, intensywność barw czy sposób użycia i odczytania symbolu. Najważniejsza staje się ekspresja a nie jakość pracy ( W. Sikorski)
TERAPIA ZABAWĄ . Pełni funkcję diagnostyczną, dostarcza wielu informacji na temat sposobów kontaktowania się z innymi, przyjmowania ról w grupie, znoszenia porażki itp. Ponadto ujawnia wzorce, które ,,kierują„ zachowaniem dziecka. Zabawa zapewnia bezpieczne wyrażanie powstrzymywanych emocji. Podejmuje się ją z wolnego wyboru.
TERAPIA GESTALT. Jest rozbudowaną metodą postępowania terapeutycznego, którego elementy odnajdujemy w procesie socjoterapeutycznym. Nawiązuje do teorii, że całość jest czymś innym niż suma poszczególnych części. Zawiera próby poszerzania świadomości własnego ,,ja” przy wykorzystaniu wcześniejszych doświadczeń, wspomnień, stanów emocjonalnych.
TRENING INTERPERSONALNY. Podnosi samowiedzę dziecka, ćwiczy w bezpiecznych warunkach zachowania i reakcje( uznane za prawidłowe), uczy zachowań grupowych( szczerości, otwartości, asertywności, często negocjacji czy mediacji), uczy dokonywania analizy problemu, samooceny, wyciągania wniosków, ogranicza postawy egocentryczne i uwrażliwia na potrzeby i postawy partnerów
Warunki skutecznej socjoterapii można by ująć w następujących punktach:
kompetencje i umiejętności wychowawcy p terapeuty
ścisła współpraca z psychologiem ( diagnoza, pomoc interwencyjna i in.),
warunki do pracy grupowej ( sala z odpowiednim wyposażeniem)
odpowiednia liczebność zespołów socjoterapeutycznych (8 - 15 osób)
wyrównany wiek uczestników (7-9, 10-12, 13-15 lat,)
znajomość warunków socjalnych, wychowawczych, społecznych, w jakich funkcjonują podopieczni
możliwość oderwania dzieci od problemów rodzinnych ( wycieczki, imprezy)
Ad. 14 Twórcza resocjalizacja
Twórcza resocjalizacja- to kreatywna działalność resocjalizacyjna prowadzona za pomocą opracowanych metod kulturotechnicznych i metod wspomagających.
Istotą twórczej resocjalizacji jest próba ukazania, że daną sytuację można zmienić w sposób odmienny od utartych schematów resocjalizacyjnych. Można podjąć próbę przemiany młodego przestępcy, a właściwie wykreowania odmiennych od dotychczasowych parametrów jego tożsamości, które decydują o jakości kontaktów z innymi ludzmi.
Głównym celem praktycznych zabiegów twórczej resocjalizacji jest przemiana tożsamośći indywidualnej i społecznej nieprzystosowanej społecznie młodzieży przez wychowawcze stymulowanie rozwoju jej struktur poznawczych i twórczych oraz wyposażenie jej w nowe indywidualne i społeczne kompetencje.
Zabiegi te, przybierające metodyczną postać pracy teatralnej, sportowej, doświadczeń dramowych, plastycznych czy muzycznych, mogą wykreować odmienne parametry osobowe młodego człowieka. Pomóc wyposażyć go w nowe umiejętności, umożliwiające mu nawiązanie poprawnych kontaktów międzyludzkich. Osiągnięcie tego celu jest możliwe nie tylko przez zmianę czy korektę jego dotychczasowych dewiacyjnych zachowań i postaw, lecz przede wszystkim przez jego wewnętrzny rozwój. Rozwój ten jest rozumiany nie jako dostarczenie konkretnej wiedzy szkolnej czy dydaktyczne kształtowanie poprawnych społecznie postaw, ale jako odkrycie i rozwijanie jego potencjałów i talentów.