Zagadnienia na kolokwium z przedmiotu pedagogika ogólna

(prof. j. gnitecki )

Interdyscyplinarność pedagogiki

Pedagogika ogólna jest to uogólniona i lokalna refleksja filozoficzna i naukowa nad człowiekiem i jego wychowaniem, opartą na zróżnicowanych paradygmatach naukowych, zmierzająca do odkrywania i systematyzowania prawidłowości procesów wychowania, kształcenia i samokształcenia człowieka w stałym i zmiennym kontekście kulturowym oraz tworzenia ogólnej i szczególnej teorii wychowania. Jako dziedzina naukowa korzysta także z innych dziedzin, takich jak: socjologia, psychologia, ekonomia, antropologia, filozofia, fizjologia, anatomia, higiena, etyka, historia czy cybernetyka. Współcześnie coraz większe znaczenie zyskują badania kompleksowe, co pogłębia analizę w każdej dziedzinie.

Paideia

U podstaw kultury europejskiej znajduje się paideia jako idea człowieczeństwa. Człowiek jest usytuowany w szeroko pojętej kulturze greckiej, czyli poezji, sztuce, filozofii i nauce. W paidei dążono do zapewnienia idealnej jedności całej osoby ludzkiej, a więc jedności cielesnego, politycznego (społecznego) oraz muzycznego wychowania w ramach greckiego polis. Współcześnie łączy się z edukacją i wychowaniem człowieka, idealnymi rezultatami oraz szeroko pojętą kulturą społeczną. Termin paideia został połączony z wyrażeniem en kykoi (oznaczający kompletny system lub krąg), co prowadzi do określenia enkyklios paideia. Oznacza ono szerokie kompendium wiedzy ogólnej, edukację ogólną, współcześnie znane pod nazwą encyklopedii. W kształtowaniu się paidei jako idei człowieczeństwa i zarazem cywilizacji paidei można wyróżnić cztery podstawowe tradycje:

1. pitagorejsko - platońska,

2. arystotelesowska,

3. archimedesowsko - euklidesowska,

4. hermeneutyczna.

Subdyscypliny pedagogiki

Pedagogika jest dziedziną złożoną z wielu subdyscyplin naukowych zajmujących się różnymi obszarami praktyki edukacyjnej. Poniższego podziału dokonał Stanisław Kawula. Wyróżnia on owe dziedziny na podstawie siedmiu kryteriów:

1. kryterium celów działalności edukacyjnej: cele mogą dotyczyć formowania się zdolności życiowych człowieka. Celem może być ukształtowanie umiejętności logicznego myślenia. Wówczas działania edukacyjne zostają rozpisane na konkretne czynności nauczyciela i uczniów np.: na lekcji matematyki. Poprzez rozwiązywanie zadań o określonej strukturze uczniowie ćwiczą operacje logiczne. Warunkami przebiegu takich procesów nauczania i uczenia się zajmuje się subdyscyplina pedagogiki - dydaktyka. W obrębie dydaktyki wyróżnia się jeszcze dydaktyki szczegółowe, między innymi dydaktyki przedmiotowe, jak metodyka nauczania konkretnego przedmiotu. Innym celem może być kształtowanie umiejętności podejmowania decyzji moralnych. W takim przypadku mówimy o działalności wychowawczej, zatem subdyscyplina zajmująca się takim celom to teoria wychowania (może być wychowania seksualnego, moralnego, estetycznego, fizycznego);

2. kryterium metodologiczne: ukierunkowanie metod pedagogiki naukowej na obszar analiz ogólnych odnoszących się do samej pedagogiki jako nauki i wszelkich uwarunkowań procesów i czynności edukacyjnych - pedagogika ogólna wraz z metodologią lub historia wychowania oraz analizy akcentujące społeczne czynniki procesów i czynności edukacyjnych - pedagogika społeczna;

3. kryterium rozwojowe: badanie warunków, które najbardziej sprzyjają rozwojowi podmiotów z różnych poziomów praktyki edukacyjnej: pedagogika wieku przedszkolnego, pedagogika wieku wczesnoszkolnego, pedagogika dzieci i młodzieży, pedagogika dorosłych (andragogika), pedagogika ludzi w wieku poprodukcyjnym (geragogika, gerontologia);

4. kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka: następujące subdyscypliny badają efektywność różnych metod pracy z dziećmi z deficytami rozwojowymi, opisują warunki integracji uczniów niepełnosprawnych ze sprawnymi, analizując jej korzystne i zagrażające efekty: oligofrenopedagogika (pedagogika osób niepełnosprawnych umysłowo), surdopedagogika (pedagogika osób głuchych i niedosłyszących), tyflopedagogika (pedagogika osób niewidomych i niedowidzących), pedagogika rewalidacyjna (pedagogika osób chorych i niepełnosprawnych), pedagogika resocjalizacyjna (pedagogika osób niedostosowanych społecznie);

5. kryterium instytucjonalne: badanie organizacji szkolnictwa, monitorowanie wprowadzanych tam innowacji, krytyka analizowanych programów szkolnych to zadania następujących subdyscyplin: pedagogika przedszkolna, pedagogika szkolna czy pedagogika szkoły wyższej;

6. kryterium problemowe: w zależności od problemów można mówić o pedagogice porównawczej (problematyka systemów edukacji w kraju i na świecie) czy pedeutologii (problemy dotyczące zawodu nauczyciela);

7. kryterium dziedzin działalności ludzkiej: nawiązanie do rodzajów działalności człowieka, które pedagogika obejmuje swoim polem badawczym: pedagogika pracy socjalnej, pedagogika opiekuńcza, pedagogika wychowawcza, pedagogika terapeutyczna czy pedagogika czasu wolnego.

Dyscypliny pedagogiki

Pedagogika dzieli się na:

1. pedagogikę empiryczną - wyjaśnianie zmian w jednostce w rzeczywistości edukacyjnej;

2. pedagogikę hermeneutyczną - interpretacja zmian w jednostce z punktu widzenia wartości nadających im sens;

3. pedagogikę prakseologiczną - skuteczność dokonywania zmian w jednostce.

Edukacja w perspektywie wertykalnej

Edukacja w perspektywie wertykalnej opiera się na kryterium rozwojowym. Uwzględnia ona poszczególne etapy (fazy) całożyciowego rozwoju człowieka i związane z nimi problemy edukacji. Perspektywa wertykalna to inaczej perspektywa rozwojowa. Edukacja w perspektywie wertykalnej jest procesem rozwoju człowieka w ciągu całego życia. Rozwój ten wyjaśniany jest w oparciu o mechanizmy zewnętrzne i wewnętrzne, uruchamiające ilościowy i jakościowy rozwój człowieka. Rozwój ilościowy to rozrost pewnych części ciała, dyferencjacja, czyli różnicowanie się, specjalizacja funkcji ciała.

Rozwój jakościowy traktowany jest jako dojrzewanie, łączenie się pewnych ciała w całość, integracja. Człowiek w ciągu całego swego życia podlega wpływom edukacyjnym. Ich oddziaływanie bywa różnorodne - w zależności o momentu, w którym zachodzą, od stopnia rozwoju człowieka. Aby te wpływy były właściwe, należy zrozumieć, jak się człowiek rozwija, należy pojąć istotę jego życia, poznać jego potrzeby i możliwości indywidualne w poszczególnych okresach życia. Rozwój człowieka jest wynikiem ciągłego oddziaływania czynnika względnie stałego - genotypu oraz czynnika niezwykle szybko się zmieniającego, o olbrzymiej ilości komponentów - otaczającego go środowiska. Ponadto na rozwój człowieka wpływ ma czynnik świadomościowy, różnie określany w teoriach rozwoju człowieka (czynnik psychiczny, duchowy, los, logos).

Zdaniem Z. Mysłakowskiego analiza procesu rozwoju człowieka, w wyniku którego powstaje jednostka dojrzała fizycznie, psychicznie i społecznie, pozwala na wyodrębnienie takich czynników jak:

1. czynniki dziedziczne i wrodzone,

2. rozwój w danym środowisku materialnym,

3. chów jako opieka nad potomstwem,

4. kształtowanie się jako ciąg samorzutnych reakcji na czynniki otoczenia społecznego.

Rozwój człowieka jest dzielony na etapy, cechujące się podobieństwem zjawisk: gospodarki energetycznej, zmian w psychice, w rozwoju motorycznym czy też relacji ze środowiskiem zewnętrznym. Owa periodyczność narzuciła określoną organizację społeczeństwa pod względem funkcji i zadań w poszczególnych okresach rozwoju człowieka.

Rozwój fizyczny, psychiczny oraz społeczny

Rozwój fizyczny - na ten rozwój wpływ mają zmiany anatomiczne i funkcjonalne (fizjologiczne). Posiadają one charakter ilościowy i jakościowy. W rozwoju fizycznym obowiązują dwie zasady:

1. zasada cephalocaudalna, która jest związana z rozwojem ludzkiego organizmu od głowy do miednicy, to znaczy: najpierw rozwija się głowa, szyja, następnie piersi; głowa dwumiesięcznego embrionu ludzkiego jest tak duża jak reszta ciała (u człowieka dorosłego głowa stanowi około ⅛ całej długości ciała);

2. zasada proximodistalna, która jest związana z rozwojem od osi ciała (części centralnych) do zewnątrz (części zewnętrznych) - najpierw kształtuje się ramię, potem przedramię, następnie dłoń i palce.

Zmiany anatomiczne i funkcjonalne (fizjologiczne) rozpoczynają się od zmiany jakościowej, jaką jest połączenie komórki jajowej i plemnika, z których powstaje nowa komórka, zwana zygotą. Z komórki tej na drodze zmian ilościowych (rozrost, różnicowanie się) i jakościowych (dojrzewanie, łączenie się pewnych części ciała w całość, integracja) powstaje cały, niezmiernie zróżnicowany organizm ludzki. Zmianom ilościowym w ciągu całego życia człowieka towarzyszą niepodzielnie zmiany jakościowe.

Rozwój psychiczny - obejmuje:

1. rozwój umysłowy: zawiera w sobie rozwój czynności spostrzegania, funkcji i treści myślenia oraz sposobów rozwiązywania zadań zamkniętych i otwartych;

2. rozwój emocjonalny: zmiany wyrażające się brakiem zróżnicowanego podniecenia oraz dodatnich i ujemnych reakcji emocjonalnych na bodźce zewnętrzne (etap pierwszy), jednocześnie zinteriozowanym ujmowaniem reakcji emocjonalnych (etap drugi) oraz świadomym kształtowaniem własnych uczuć zarówno pod względem treściowym, jak i formalnym (etap trzeci);

3. rozwój motywacyjny: powiązany z rozwojem umysłowym, emocjonalnym i społeczno - moralnym i jest związany z rozpoznaniem i realizacją określonego typu potrzeb człowieka. Obejmują one potrzeby biologiczne (pożywienia, snu, wypoczynku), potrzeby psychospołeczne (uznania, godności osobistej, poczucia podmiotowości, poczucia bezpieczeństwa), potrzeby samorealizacji (autonomii, poczucia wartości i sensu życia, samooceny, planu życiowego, poglądu na świat);

4. rozwój społeczno - moralny.

Rozwój społeczny rozpoczyna się o odróżnienia osoby o rzeczy oraz selektywnego reagowania na osoby bliskie (matka, ojciec, siostra, brat) i obce (różne kategorie osób). Przejawia się on od pierwszego uśmiechu, jakim niemowlę obdarza swoją matkę w 6 - 8 tygodniu życia, poprzez nawiązywanie prostych kontaktów z osobami bliskimi, po złożone związki interpersonalne w okresie młodzieńczym i w życiu dorosłym. Związki tego typu wymagają przestrzegania pewnych norm i zasad moralnych. Dlatego tez jest ściśle powiązany z rozwojem moralnym. Zwykle wyróżnia się trzy stadia rozwoju społeczno - moralnego:

• stadium premoralne (amoralne, okres anomii): zachowanie dziecka regulowane jest tu przy pomocy wpływów zewnętrznych (np.: wzmocnień lub osłabień określonych reakcji dziecka);

• stadium społecznego konformizmu (heteronomia): obok regulacji zachowań przy pomocy czynników zewnętrznych pojawia się świadomość ich różnorodności oraz zróżnicowanie oddziaływań i możliwości wyboru;

• stadium sumienia indywidualnego (autonomia moralna): człowiek jest w stanie funkcjonować moralnie, to znaczy regulować swoje postępowanie zgodnie z przyjętymi normami i zasadami etycznymi.

Rozwój według Wolańskiego

N. Wolański prezentuje rozwój kładąc nacisk na aspekt biologiczny, fizjologiczny, genetyczny. Podział jest następujący:

1. Okres rozwoju śródmacicznego:

1. faza jaja płodowego - pierwsze dwa tygodnie,

2. faza zarodka - od 3 do 7 tygodnia życia,

3. faza płodu - od 8 tygodnia do urodzenia.

2. Okres rozwoju progresywnego:

1. faza bierności - od urodzenia do 5 - 7 miesiąca życia,

2. faza ekspansji - od 7 miesiąca do 25 roku życia

• okres opanowywania własnego ciała - od 5 - 7 miesiąca życia do 2.5 - 3 lat,

• okres rozwoju kontroli otoczenia - od 3 lat do 8 - 10 roku życia,

• okres pokwitania - od 10 roku życia do osiągnięcia dojrzałości płciowej,

• okres dorastania - od osiągnięcia dojrzałości płciowej do 20 - 25 roku życia

3. Okres równowagi: od 25 do 40 roku życia

4. Okres starości: powyżej 60 roku życia.

Rozwój według Hessena

S. Hessen dokonując podziału rozwoju człowieka uwzględnił aspekt intelektualny. Podział jest następujący.

• okres anomii (wiek dziecięcy): okres przedszkolny, kiedy człowiek nie ma swojego zdania, reaguje na wszystkie wpływy z zewnątrz;

• okres heteronomii (wiek szkolny): okres „obcoprawości”, czyli posłuszeństwa prawu nadanemu z zewnątrz;

• okres autonomii (wiek samorządności, twórczości i wolności): człowiek może osiągnąć to wszystko poprzez samokształcenie realizowane już poza szkołą.

Typy teorii rozwoju człowieka

Wyróżniamy następujące teorie rozwoju człowieka:

1. jednoczynnikowe teorie rozwoju: są to teorie przyrodzonych zdolności. Są one oparte na zadatkach dziedzicznych. Funkcjonują one w przekazach ludowych w postaci porzekadeł (np.: „Jaka mać - taka brać”; „Niedaleko pada jabłko od jabłoni”). Ślady teorii przyrodzonych zdolności znajdujemy w pracach Platona, Vivesa. Mogą być też oparte na czynniku zewnętrznym, zwłaszcza na wychowaniu. J. Locke wypowiada słynne „tabula rasa”. Doprowadziło to do rozłamu w psychologii i powstania dwóch orientacji:

• natywizmu: fetyszuje czynniki przyrodzone oraz dziedziczne zdeterminowanie rozwoju człowieka,

• empiryzmu: dominującą rolę w rozwoju człowieka pełni doświadczenie.

• dwuczynnikowe teorie rozwoju: wskazują z jednej strony na czynniki wewnętrzne (dziedzczne, genetyczne), a z drugiej strony na zewnętrzne (środowiskowe);

• teoria konwergencji: rozwój człowieka przebiega zarówno pod wpływem czynników wrodzonych (uwarunkowania wewnętrzne, dziedziczne), jak i czynników zewnętrznych (środowiska). Według W. Sterna „geny wyznaczają granice możliwości rozwojowych, środowisko zaś je realizuje”.

• trójczynnikowe teorie rozwoju: wyróżniamy trzy inspiracje do tego rodzaju teorii:

• Arystoteles: wyróżnia on physis (natura ludzka jako organizm biologiczny), ethos (obyczaj, przyzwyczajenie po wpływem życia społecznego) oraz logos (rozum, umysł człowieka);

• Rousseau: oddziaływanie wychowawcze zależy od: (1) natury w znaczeniu życia psychicznego, (2) oddziaływania ludzi, a zwłaszcza kultury ludzkiej, (3) oddziaływania otaczających rzeczy, przyrody, wsi

• Beneke: wyróżnia on następujące czynniki: (1) otaczająca przyroda, (2) inni ludzie, (3) losy własne człowieka.

Współczesna teoria mówi o trzech czynnikach:

1. czynniki zewnętrzne;

2. czynniki wewnętrzne;

3. czynnik losu jako czynnik wprowadzający przypadkowość i niepowtarzalność rozwoju człowieka.

5. dialektyczna teoria rozwoju: teoria ta wskazuje na dwustronne oddziaływanie czterech podstawowych czynników:

• zadatki dziedziczne,

• środowisko,

• nauczanie i wychowanie,

• aktywność wlasna.

Według S. Szumana występują cztery następujące czynniki:

• biologiczne wyposażenie (czynnik natywistyczny),

• indywidualna skłonność do przejawiania umysłowej i fizycznej energii (czynnik aktywności własnej),

• biologicznie i kulturalnie zróżnicowane środowisko rozwojowe (czynnik środowiskowy),

• wpływ szkoły i wychowawców na kierunek rozwoju dzieci i młodzieży (czynnik nauczania i wychowania).

S. Szuman podzielił je na dwie grupy:

1. czynniki wewnętrzne (biologiczne):

1. anatomiczne i fizjologiczne wyposażenie oraz rozwojowe kształtowanie się organizmu dzieci i młodzieży,

2. potrzeby, skłonności i dążenia stojące u źródeł aktywności własnej dziecka.

2. czynniki zewnętrzne (środowiskowe, społeczne):

1. bodźce i wpływy środowiska warunkujące i aktualizujące rozwój psychiki dzieci i młodzieży,

2. umyślne, celowe rozwijanie i kształtowanie przez nauczanie i wychowanie.

Według H. Spionka można wyróżnić następujące czynniki:

• czynniki organiczne,

• czynniki środowiskowe,

• świadomy proces wychowawczy,

• aktywność własna działalność rozwijającego się pomiotu.

• teoria warstwicowa: została wprowadzona przez W. Flitnera , który wyróżnił cztery sytuacje lub linie rozwojowe człowieka:

• naturalny wzrost,

• społeczne przekazywanie kultury,

• historyczny proces wprowadzania wychowanka o świata wartości,

• duchowy proces powstania w nim moralno - religijnego życia.

S. Hessen pogłębił tę refleksję wyróżniając w wychowaniu warstwę:

• psychofizyczną,

• społeczną,

• kulturalną,

• moralną.

Edukacja w perspektywie horyzontalnej

Edukacja w perspektywie horyzontalnej określa horyzont ludzkiej aktywności w coraz pełniejszym stawaniu się sobą, czyli osobą w przestrzeni całożyciowej edukacji. Ów horyzont ludzkiej aktywności ludzkiej aktywności w przestrzeni edukacyjnej współwyznaczają formy i instytucje bezpośredniego i pośredniego wychowania, społeczno - kulturowe uwarunkowania edukacji oraz system wychowania oraz polityka oświatowa państwa. Kryterium horyzontalne to kryterium kręgów środowiskowych, instytucji, form i systemów wychowania. Uwzględnia on różne dziedziny działalności wychowawczej, między innymi poznawczej, zabawowej, artystycznej, fizyczno - ruchowej. Wspomniane kręgi środowiskowe obejmują klasy i grupy społeczne, środowiska instytucjonalne i pozainstytucjonalne, rodzinne i pozarodzinne, oddziaływania pośrednie i bezpośrednie, intencjonalne i pozaintencjonalne.

Edukacja w perspektywie wertykalnej to układ wzajemnie zrównoważonych - naturalnych i sztucznych - elementów składających się na instytucjonalne i pozainstytucjonalne oraz intencjonalne i pozaintencjonalne oddziaływanie wychowawcze. Można ją rozpatrywać z punktu widzenia dwóch wzajemnie zrównoważonych dynamizmów rozwojowych człowieka. Pierwszy z nich - Bios - odnosi się do dynamizmu biopsychicznego, którym natura obdarzyła każdego z nas. Ma charakter naturalny. Drugi - Etos - odnosi się do norm i zwyczajów zastanych w życiu społeczno - kulturowym. Są one wytworem indywidualnej i zarazem zbiorowej działalności człowieka. Etos jest dynamizmem rozwojowym o charakterze sztucznym. Edukacja w perspektywie wertykalnej, która jest jednocześnie funkcją Biosu i Etosu ma charakter zarazem naturalny i sztuczny. Każdy z wyróżnionych typów edukacji traktowany jest oddzielnie i wydaje się być jednostronny i zredukowany. Pierwszy fetyszuje naturę, a zwłaszcza zadatki dziedziczne i potencjalne możliwości tkwiące w każdym człowieku. Drugi z kolei kładzie nacisk na czynniki społeczno - kulturowe i socjalizacyjne, a więc tkwiące bezpośrednio w życiu społecznym i będące wytworem celowej działalności człowieka.

Wyróżniamy dwie dziedziny zainteresowań pedagogiki:

1. działalność intencjonalna: realizowana w specjalnie do tego celu powołanych instytucjach wychowawczych (edukacja jako działalność celowa podejmowana w intencji dokonania jakichś zmian w jednostce). Działalność intencjonalna jest celowa, a zmiana jest planowana (projektowana);

2. działalność nieintencjonalna: realizowana okazjonalnie poza instytucjami wychowania intencjonalnego (edukacja jako działalność okazjonalna realizowana bez intencji dokonywania jakichś zmian w uczeniu; zmiany dokonują się niejako przy okazji często nieświadomie). Działalność nieintencjonalna jest niecelowa, nie istnieje plan (projekt) zmian. Zmiana w uczeniu dokonuje się wówczas w wówczas w warunkach edukacyjnego wsparcia - przy okazji pośrednich oddziaływań.

Instytucje wychowawcze

Formy wychowania realizowane są współcześnie w różnych instytucjach wychowawczych. Niektóre z nich mają pochodzenie naturalne, inne powstały w sposób sztuczny w wyniku celowej działalności człowieka. Zostały one powołane o istnienia przez człowieka dla realizacji z góry założonych celów wychowania. W związku z tym można mówić o:

1. instytucjach wychowania naturalnego:

• rodzina,

• sąsiedztwo,

• grupy rówieśnicze.

• instytucjach wychowania intencjonalnego:

1. Instytucje oddziaływania bezpośredniego:

1. Instytucje powszechnego kształcenia:

• przedszkola,

• szkoły;

1. Instytucje powszechnej opieki:

• żłobki,

• poradnie,

• domy dziecka;

1. Instytucje powszechnej rekreacji:

• domy kultury,

• świetlice,

• koła zainteresowań,

• organizacje społeczne,

• kolonie,

• place zabaw;

1. Instytucje powszechnej kontroli:

• sądy,

• organy porządku publicznego

• komórki administracyjne.

1. Instytucje wychowania intencjonalnego:

• filharmonie,

• teatry,

• muzea,

• wystawy,

• kina,

• telewizja,

• radio,

• prasa,

• wydawnictwa.

• instytucjach wychowania nieintencjonalnego:

• zakłady produkcyjne,

• zakłady usługowe,

• placówki handlowe,

• zakłady zdrowia,

• zakłady spółdzielczości mieszkaniowej,

• zakłady spółdzielczości spożywców.

Wśród instytucji wychowania szczególną rolę pełnia instytucje wychowania intencjonalnego bezpośredniego. W nich to główne organizowane jest wychowanie celowe przez specjalistów, zwanych pedagogami. Pedagogiem w najogólniejszym znaczeniu jest nauczyciel, wychowawca, instruktor. Wychowanie celowe może opierać się na koncepcji urabiania osobowości dzieci i młodzieży (polega na bezwzględnemu podporządkowaniu się wychowankom istniejącym zakazom, nakazom i normom postępowania) lub też na wspomaganiu tego rozwoju (polega na negocjowaniu wszelkich nakazów, tolerancji i zakazów postępowania, czyli porozumieniu między nauczycielem a uczniem, wychowankiem a wychowawcą - odwołanie do dialogu społecznego). W interakcji nauczyciel - uczeń można wyróżnić trzy elementy: nakaz, tolerancję i zakaz. Nakaz powinien uczeń spełniać, zakazu uczeń nie może złamać, istnieją także pewne zachowania u ucznia, które można w nim tolerować. Można to przedstawić w następujący sposób:



POWINIEN (P) MOŻE (M) NIE MOŻE (N)




NAKAZ (NA) TOLERANCJA (T) ZAKAZ (Z)

W koncepcji wychowania celowego opartego na zewnątrzszkolnym urabianiu osobowości wychowanka, to co uczeń powinien, może i nie może, czyli nakazy, tolerancja i zakazy podawane są przez nauczyciela (wychowawcę) odgórnie. Uczeń musi się bezwzględnie podporządkować. Z kolei w koncepcji wychowania celowego opartego na wspomaganiu rozwoju dzieci i młodzieży, to, co uczeń powinien, może i nie może, czyli nakazy, tolerancja i zakazy podlegają negocjowaniu i dialogowi społecznemu. Kwestię tę można przedstawić w następujący sposób.:














Ewolucja instytucji wychowania intencjonalnego polega między innymi na przejściu z etapu wychowania celowego opartego na zewnątrzsterowanym urabianiu osobowości wychowanka do etapu odwołującego się do porozumienia i dialogu społecznego. W etapie tym chodzi o:

• wewnętrzną i podmiotową akceptację przez wychowanków nakazów postępowania,

• wewnętrzną i podmiotową tolerancję odchyleń od normy postępowania,

• podporządkowanie się zakazom pewnych norm postępowania

Społeczne uwarunkowania edukacji

Edukacja w perspektywie horyzontalnej pojmowana jako wpływ Etosu społeczno - kulturowego wiąże się ze społecznymi uwarunkowaniami procesu wychowania. Twierdzi się, że iż proces wychowania przebiega w warunkach społecznych i prowadzi do społecznie pożądanych skutków. Proces wychowania „rozumiany jako dorastanie (...) wynikających z rozwoju danego społeczeństwa - stanowi jeden z podstawowych elementów tego rozwoju. Splata się w tym procesie rozwój społeczny z rozwojem osobowości przedstawicieli uspołeczniającej się i wychowywanej generacji”. Jeśli więc ujmujemy proces wychowania „jako przekazywanie dorastającym pokoleniom, w skali masowej, dorobku poprzednich pokoleń w dziedzinie kultury i przygotowanie ich do czynnego uczestnictwa w postępie społeczno - kulturowym to pokreślmy jego na wskroś społeczny charakter. Wychowanie w perspektywie horyzontalnej pojmowane jest też jako „świadome organizowana działalność społeczna, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka”. W tym znaczeniu wychowanie traktowane jest jako osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju jednostki. Twierdzi się, że rozwój ten posiada wymiar historyczny i klasowy, gdyż związany jest z określonymi formacjami ekonomiczno - społecznymi, w których człowiek żyje. Wychowanie w tym sensie służy realizacji (urzeczywistnieniu) ideałów i systemów wartości preferowanych przez poszczególne ugrupowania społeczne - polityczne. Społeczne uwarunkowanie edukacji obejmują:

• rodzinę,

• szkołę,

• grupę rówieśniczą,

• zespół wychowawczy,

• organizacje dziecięce i młodzieżowe,

• instytucje społeczne pozaszkolne,

• zakłady pracy,

• środki masowego przekazu.

środki masowego przekazu






zakłady pracy









szkoła

rodzina


















Na społeczne uwarunkowania edukacji składają się zarówno szkolne, jak i pozaszkolne oddziaływania wychowawcze. Ważne miejsce w edukacji w perspektywie horyzontalnej zajmują pośrednie wpływy wychowawcze, mające swoje źródło w pozaszkolnym środowisku życia człowieka. Zgodnie z klasyfikacją R. Wroczyńskiego środowisko to tworzą:

1. rodzina: w rodzinie dziecka dokonuje się podstawowy i najsilniejszy wpływ na kształtowanie się postaw moralnych i społecznych, rodzice są pierwszymi nauczycielami i przewodnikami we wprowadzaniu dziecka w krąg kontaktów społecznych, przekazują podstawy wiedzy o życiu, kształtują wzorce osobowościowe, kryteria światopoglądowe, świat postaw i wartości;

2. grupa rówieśnicza: naturalna forma działalności dzieci i młodzieży, wyrażająca ich dążenia do samodzielności, grupy te mogą powstawać samorzutnie - w środowisku lokalnym, mieszkaniowym, osiedlowym - lub przybierać formę związków i organizacji intencjonalnych o statusowo określonych celach i metodach pracy, znaczenie grup rówieśniczych jako czynnika wychowawczego zależy od przekazywanych w nich treści przygotowujących do wkroczenia w życie grup dorosłych;

3. środowisko lokalne: prezentuje jednostce całą skalę systemów wartości i jest przy tym silnym ośrodkiem oddziaływań edukacyjnych, każdy człowiek z którym można zetknąć się w środowisku lokalnym, reprezentuje inną sferę zainteresowań, postaw i wartości, ludzie łączą więzy rodzinne, wspólny zawód, szkoła, zakład pracy, klub sportowy lub stosunki koleżeńskie, środowisko lokalne niesie w sobie falę różnorodnych oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych, często o trwałych i widocznych efektach;

4. placówki oświatowo - wychowawcze: to grupa instytucji:

• opiekuńczych: realizują zadania pomocy społecznej, zadania kompensacyjne, wyrównują upośledzenia i ich skutki, niwelują następstwa wyrwania dziecka z naturalnego środowiska;

• wspomagających rozwój dzieci młodzieży: działalność stanowiąca przedłużenie pracy wychowawczej szkoły;

• oświaty dorosłych: dalsze kształcenie ogólne i zawodowe, organizują uczestnictwo w kulturze, starają się zaspokoić potrzeby związane z aktywnością twórczą i samokształceniem;

5. zakład pracy: to środowisko społeczne i wychowawcze o dużej intensywności oddziaływań, występują tu układy stosunków międzyludzkich o wielorakich formach zależności oraz współdziałania, wyznaczane często przez ustrój polityczny kraju, wpływ miejsca pracy na człowieka można rozpatrywać w trzech kategoriach:

• wpływ na aktywność społeczną i kulturalną,

• wpływ na rozwijanie rekreacji i wypoczynku,

• wpływ na aktywność samokształceniową;

• mass - media: rozwój techniki stale udoskonala sposoby upowszechniania kultury masowej, człowiek może posługiwać się: radiem, telewizją, prasą, przekazem satelitarnym, środki te decydują o zasięgu przestrzennym, sposobie odbierania i wpływie na odbiorcę kultury masowej.

Ideał społeczeństwa wychowującego

Koncepcja społeczeństwa wychowującego została opracowana przez Floriana Znanieckiego w 1928 roku w pierwszym tomie jego dzieła „Socjologia wychowania”.

Edukacja permanentna zmierza do ciągłej aktualizacji wiedzy i umiejętności, uzupełniania kwalifikacji do poziomu wymaganego przez postęp nauki i techniki, czyli nadążania za postępem i aktywnego uczestniczenia w nim. Z kolei lokalne środowisko wychowawcze zapewnia wspólny (środowiskowy) front wychowania, który „pozwala wciągnąć di świadomego i celowego udziału w procesie wychowania młodego pokolenia całe pokolenie dorosłych i zmierza do realizacji jego oczekiwań; stwarza możliwość jednolitego oddziaływania na młode pokolenie poprzez choćby ograniczone sterowanie wpływami czynników środowiskowych, dotychczas uchodzących za całkowicie niesterowalne.” (według M. Szczodraka). Powstanie takiego środowiska wychowawczego możliwe jest w warunkach upowszechniania kultury pedagogicznej w społeczeństwie, która może być pojmowana jako wiedza pedagogiczna, a także umiejętność postępowania i właściwego reagowania w konkretnych sytuacjach występujących w codziennym życiu. Ośrodkiem koordynującym i integrującym tego typu działalność ludzi w środowisku ma być szkoła środowiskowa, z natury swej partnerska i otwarta. Wyżej wymienione elementy stanowią idee przewodnie społeczeństwa wychowującego. F. Znaniecki rozumiał poprzez społeczeństwo wychowującego całość, na którą składają się cztery podstawowe elementy wychowujące:

• rodzina,

• grupy rówieśnicze,

• szkolnictwo (wszystkich szczebli i rodzajów),

• instytucje wychowania pośredniego (prasa, książki, instytucje upowszechniania kultury).

Owe układy oddziałują nie tylko na konkretną jednostkę. Istnieją również wzajemne sprzężenia zwrotnie pomiędzy wymienionymi układami.

























Koncepcja społeczeństwa wychowującego według F. Znanieckiego

Współcześnie mówi się o kryzysie społeczeństwa wychowującego. Kryzys ten polega na zmniejszeniu się zdolności społeczeństwa ukierunkowanego na socjalizację młodych pokoleń. Związane to jest z ruchami kontestacyjnymi młodzieży oraz przełomem dokonującym się w różnych dziedzinach życia. Młodzież nie aprobuje ustalonych z góry dróg postępowania, nie uznaje tradycyjnych wartości, przejawia postawę buntu czy kontestacji. W tych warunkach, zarówno tradycyjna rodzina, jak i szkoła nie spełniają należycie swoich zadań socjalizacyjnych i funkcji polegającej na transmisji kulturowej oraz adaptacji do zastanego porządku społecznego. Kryzys zagraża ciągłości kulturowej społeczeństwa i prowadzi do radykalnych i nieprzewidywalnych zmian.

System wychowania

W działalności instytucjonalnej i pozainstutycjonalnej stosowany jest pewien wewnętrznie zintegrowany system środków i metod bezpośrednich (sterowania, urabiania, kierowania) i pośrednich (wspierania, wspomagania, stymulowania) oddziaływań edukacyjnych. Ten zintegrowany system środków i metod oddziaływań wychowawczych, stosowany wobec wychowanków w różnych instytucjach oświatowych i pojmowany w kategoriach systemu społecznego nazywany jest systemem wychowania. Bliższa analiza systemów wychowania pozwoliła na wyróżnienie trzech podstawowych czynników charakteryzujących genezę, założenia i ideologię każdego systemu. U podstaw każdego systemu wychowania znajdują się:

• geneza systemu (jakie są źródła i główne przesłania systemu?);

• założenia filozoficzne (jaka filozofia legła u podstaw systemu?);

• ideologia wychowania (jakie naczelne idee konstytuują zręby systemu?)

CHRZEŚCIJAŃSKI SYSTEM WYCHOWANIA	LIBERALNY SYSTEM WYCHOWANIA	SOCJALISTYCZNY SYSTEM WYCHOWANIA
GENEZA
Źródłem systemu wychowania jest idea miłości („Bóg chrześcijaństwa jest Bogiem miłości”). Miłość pochodzi od Boga. („Bóg jest miłością” J 4, 8). Ma ona charakter duchowy i osobowy. Jest gotowa do ofiary w siebie na rzecz dobra innych. Wzoruje się na Miłości Najwyższej. Istnienie świata duchowego: nadnatury (życie nadprzyrodzone); natury i kultury ludzkiej (Świadomość kształtuje byt); świadomość jest duchem nadnaturalnym.	Źródłem systemu wychowania jest idea wolności. („Bóg liberalizmu jest Bogiem wolności”). Wolność pochodzi z absolutnie pojętej wolności - niczym niezdeterminowanego, obiektywnego ducha, którego siła twórczą (ze względu na ową absolutną wolność i brak zdeterminowania) rozlewa się w całej naturze. Liberał to człowiek twórczy, aktywny, i samodzielny, a jednocześnie wolny: istnienie „ducha zobiektywizowanego”; kultura - wytwór działalności człowieka; twórczość wynalazcza. Przeciwstawienia się naturze. Dążnie do panowania nad światem - poprzez świadomość, świadomość uobecnia się w kulturze.	Źródłem systemu wychowania jest idea walki. („Bóg socjalizmu jest Bogiem walczącym”). Walka pochodzi ze sprzeczności, które leżą u podstaw wszelkich rzeczy. Mają one charakter wszechogarniający i dialektyczny. Teza + antyteza = synteza Sprzeczności: klasowe walka klas; biologiczne walka gatunków o przetrwanie; społeczne walka o sprawiedliwość społeczną; w „starym” świecie walka o nowy świat. Walka ma charakter rewolucyjny lub ewolucyjny. Istnienie świata materialnego: przyrody, życia społecznego, które trzeb ujarzmić i opanować zespołowo (byt kształtuje świadomość, świadomość pochodzi z natury - jest bytem naturalnym.)
ZAŁOŻENIA
Dogmat o stworzeniu: Bóg Ojciec stworzył świat; Posłuszeństwo prawom ogłoszonym przez Boga; Filozofia tomistyczna: realistyczna koncepcja poznania; odróżnienie istoty od istnienia rzeczy; Dogmat o zbawieniu (odkupieniu): Syn Boży odkupił świat; Ofiara za „grzechy” ludzkości; Wyróżnienie pięciu przyczyn: materialna (podłoże substancjonalne); formalna (treść, forma); celowa (kierunek rozwoju); sprawcza (działanie); wzorcza (Chrystus); Dogmat o uświęceniu: - Duch Święty uświęca	Filozofia pragmatyzmu: prawdziwe jest tylko to, co jest użyteczne i skuteczne w działaniu; człowiek jest istotą działającą; myślenie jest instrumentem działania; Instrumentalizm Rekonstrukcjonizm Kreatywizm Progresywizm Aktywizm Indywidualizm	Materializm filozoficzny: istnieje odwieczna materia; świadomość jest pochodną materii; obiektywne i naukowe poznanie rzeczywistości - „naukowy światopogląd:; Materializm historyczny: byt społeczny określa świadomość; historyczny rozwój świadomości; Materializm dialektyczny: cztery prawa dialektyki; człowiek rozwija się w toku aktywności; praca uczłowieczyła („stworzyła” człowieka); dialektyczny związek bazy z nadbudową.
IDEOLOGIA
Moralizm chrześcijański: żąda dobrych owoców życia; personalizm chrześcijański; Podkreślenie wielkiej godności i wartości człowieka jako osoby; Humanizm chrześcijański: humanizm miłości i ofiary; Chrystocentryzm jednoczący w sobie trzy poprzednie idee; „jeden jest wasz Mistrz - Chrystus”.	Moralizm idealistyczny: człowiek z natury jest dobry (J. J. Rousseau) Personalizm krytyczny: przeciwstawienie rzeczy i osoby (W. Stern); Humanizm naukowy i technokratyczny: rządy nauki i techniki nad człowiekiem; stwarzanie dobrobytu na podstawach nauki i techniki.	Moralizm socjalistyczny: ma charakter klasowy; powiązany jest z nadbudową; dobro jest tym, co pomaga w sprawie rewolucji, a zło tym, co przeszkadza; Personalizm socjalistyczny: jednostka jest „całokształtem stosunków społecznych; osobowość to świadomość stosunków społecznych (R. Garaudy); zmieniać osobowość - to zmieniać stosunki społeczne; Humanizm socjalistyczny: człowiek to brzmi dumnie (M. Gorki); prawo do pracy, wypoczynku, ochrony zdrowia, nauki, kultury; humanizm techniczny; humanzim naukowy.

Polityka oświatowa

O polityce oświatowej można mówić w dwóch znaczeniach:

• polityka oświatowa to zespół zasad i reguł (ustalonych przez państwo) dotyczących planowania, organizacji i funkcjonowania instytucji oświatowo - wychowawczych;

• polityka oświatowa to jedna ze współczesnych dyscyplin politogicznych wspomagających nauki pedagogiczne.

Przedmiotem jej zainteresowań jest planowanie i organizowanie systemu oświatowego. Zasady polityki oświatowej są następujące:

1. ustalenie ram organizacyjnych dla szkolnictwa, wzajemne powiązania i zależności od siebie szkół różnego szczebla i różnego typu;

2. tworzenie i utrzymanie szkolnictwa państwowego;

3. stosunek państwa do szkolnictwa wyznaniowego, komunalnego,

4. ustalanie obowiązku i ewentualnie przymusu szkolnego,

5. miejsce, roli i uprawnienia innych, poza szkolnictwem, placówek oświatowo - wychowawczych w systemie oświatowym danego kraju (placówek wychowania pozaszkolnego, kształcenia równoległego i pozaszkolnego),

6. zarządzanie i nadzór pedagogiczny i administracyjny nad szkolnictwem i innymi instytucjami oświatowo - wychowawczymi.

Polityka oświatowa, zwana niekiedy polityką edukacyjną, polityka kształcenia, jest częścią składową polityki wewnętrznej lub polityki społecznej państwa i - podobnie jak ta ostatnia - bywa używana w kilku znaczeniach. W szerszym znaczeniu polityka oświatowa powołana jest do tego, aby ustalać wiodące cele, do których ma zmierzać kształcenie i wychowywanie szkolne, a tym samym dostarczać kryteriów dla dokonywania wyboru spośród alternatywnych, możliwych rozwiązań nasuwających się przy układaniu różnych programów, jak też później przy ustalaniu kryteriów oceny tego, co się aktualnie w rzeczywistości szkolnej dzieje. W węższym znaczeniu polityka oświatowa to tyle, co działalność zmierzająca bezpośrednio przez dokonywanie odpowiednich zmian organizacyjnych do poprawy warunków i efektów pracy szkół, nauczycieli, uczniów, jak też regulowania stosunków społecznych w szkole (administracja, nauczyciele, rodzice, uczniowie). Polityka oświatowa jest jedną ze współczesnych nauk politologicznych, której przedmiotem jest refleksja naukowa nad działalnością polityczną, planowaniem i prognozowaniem w dziedzinie oświaty i wychowania.

2

Akceptacja nakazu postępowania (Na)

Tolerancja odchyleń od normy postępowania (T)

Zakaz pewnych norm postępowania (Z)

Porozumienie i dialog społeczny

edukacja jednostki

instytucje społeczne pozaszkolne

grupa rówieśnicza

zespół wychowawczy

organizacje dziecięce i młodzieżowe

Instytucje wychowania pośredniego

Szkolnictwo

Grupy rówieśnicze

Rodzina

Jednostka

---