Barbara Grabowska
PSYCHOTERROR W PRACY
JAK ZAPOBIEGAĆ
I JAK SOBIE RADZIĆ Z MOBBINGIEM
„Drugą osobę można zniszczyć
molestując ją psychicznie;
zdarza się nawet, że ta zawziętość kończy się
autentycznym psychicznym zabójstwem”
Marie-France Hirigoyen
„Molestowanie Moralne”
CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA PSYCHOTERRORU W PRACY
Pojęcie MOBBINGU wprowadził w 1984 roku Heinz Leymann, niemiecki psychiatra i psychosocjolog, jako określenie agresji psychicznej, szerzącej się w środowisku pracy, polegającej na prześladowaniu osoby lub grupy osób w celu wyeliminowania z grupy zawodowej, zniszczeniu godności i poniżeniu. Trwająca ponad pół roku sytuacja prześladowania, dręczenia i nagonki prowadzi do nieodwracalnych konsekwencji dla zdrowia psychicznego i fizycznego molestowanych osób. Badania naukowe dowodzą, iż pracownik poddawany przez jakiś dłuższy czas mobbingowi staje się niezdolny do normalnego funkcjonowania w swoim zawodzie, a często i w życiu prywatnym. Początkiem przemocy psychicznej jest zazwyczaj konflikt, który nierozwiązany w porę i konstruktywnie, może przybrać wrogie działanie przeciwko jednej lub kilku osobom. Psychoterror jest zjawiskiem niszczącym, a jego ofiary cierpią z powodu poczucia winy i wstydu, że są bezradne.
Najczęstsze przejawy prześladowania psychicznego pracy to:
Rozpowiadanie nieprawdziwych informacji o życiu zawodowym ofiary,
Rozprzestrzenianie plotek o jej życiu prywatnym,
Nadmierne kontrolowanie i krytykowanie jej postępowania,
Przeciążenie ofiary nadmiarem pracy,
Nie dawanie żadnych zadań i oskarżanie o lenistwo,
Poddawanie w wątpliwość zawodowych kompetencji,
Piętnowanie współpracowników solidaryzujących się z ofiarą,
Izolowanie od pozostałego personelu,
Ignorowanie, odmowa komunikacji słownej,
Nie uwzględnianie stanu zdrowia pracownika,
Stosowanie pogróżek, szantażu, poniżania,
Nie respektowanie przepisów Kodeksu Prawa Pracy
Grożenie przemocą fizyczną
Zdaniem M.F.Hirigoyen przemocą psychiczną jest „wszelkie zachowanie o charakterze nadużycia (gest, słowo, czyn, postawa), będące przez swą powtarzalność lub systematyczny charakter, naruszeniem godności oraz integralności psychicznej lub fizycznej jednostki, stanowiące zagrożenie dla jej przyszłości zawodowej oraz powodujące degradację atmosfery pracy”.
Mobbing może przebiegać w trzech kategoriach:
pracownik - pracownik
pracodawca - pracownik
pracownik - pracodawca
W każdej z tych kategorii chodzi o doprowadzenie do zniszczenia człowieka. Odbywa się to na ogół przy braku reakcji świadków, którzy albo się boją, albo biernie uczestniczą w tym destrukcyjnym procesie.
Najczęściej obiektem mobbingu w zakładzie pracy są osoby:
w wieku przedemerytalnym,
młode, dobrze wykształcone,
zbyt kreatywne, wyjątkowe zdolne, zagrażające czyjejś karierze,
kobiety (zwłaszcza samotne),
osoby nie powiązane układami i zależnościami poza firmą,
osoby odmienne z różnych powodów.
Kim jest dręczyciel?
Mobberem może być ktoś, kto w przeszłości był ofiarą przemocy w rodzinie lub szkole. Cechuje go arogancja i zazdrość, sukcesy innych traktuje jako własną porażkę. Czuje się dowartościowany mając przewagę nad drugim człowiekiem. Jest manipulatorem, tworzącym nieporozumienia, które potrafi sprytnie wykorzystać. Zadufany w sobie, co często jest efektem maskowanego poczucia niższości.
Kim jest osoba dręczona?
Każdy z nas, średnio, przepracowuje 30 lat swego życia i statystycznie przez 6 miesięcy jest potencjalną ofiarą mobbingu, bez względu na wiek, wykształcenie i stanowisko. To, że ktoś się staje tą ofiarą nie wynika z cech jego osobowości, ale z sytuacji, w której się znalazł.
Co nie jest mobbingiem?
rzadka sytuacja, w której ktoś traci nerwy ma zły humor i naubliża pracownikowi,
sytuacja, w której osoby równe sobie stanowiskiem i wykształceniem wiodą jakiś spór
Jak sobie radzić z mobbingiem?
W sytuacji prześladowania moralnego niewiele się osiągnie bez zbiorowego działania i solidarności, a więc czuwać nad tym powinny związki zawodowe. Natomiast pracodawcy muszą mieć świadomość, że w interesie firmy jest posiadanie zdrowych i zaangażowanych pracowników, co jest warunkiem dobrych efektów ekonomicznych. Pierwszym krokiem, jaki powinna zrobić ofiara jest powiadomienie o swym problemie współpracowników oraz związków zawodowych. Nawet najlepsze prawo nie reguluje wszystkiego, ale powinno przypominać każdemu, że Mobbing to niedopuszczalna przemoc.
Nie można się załamywać i być biernym, ale próbować walczyć o swoje.
Należy dokonać obiektywnej analizy i oceny swojej sytuacji zawodowej.
Przeprowadzić rzeczową rozmowę ze swoim zwierzchnikiem, najlepiej w obecności świadka
Ustalić listę osób, na które można liczyć.
Notować i zapisywać wszystkie incydenty mające charakter wrogich zachowań.
Wybrać mediatora do pomocy w rozwiązywaniu konfliktu.
Zasięgnąć porady psychologa i lekarza.
W ostateczności oddać sprawę do sądu.
I jeszcze kilka porad dla pracodawców:
Wcześnie reagować na pierwsze objawy mobbingu w firmie,
Zdobywać i propagować wiedzę na temat poprzez szkolenia,
Rozprowadzanie materiałów informacyjnych (książki, kasety, uloty),
Interweniować osobiście w razie potrzeby,
Tworzyć regulaminy pracy, uwzględniając profilaktykę mobbingową.
Podsumowaniem charakterystyki zjawiska mobbingu niech będzie fragment listu skierowanego do stowarzyszenia, podpisany przez 40 osób terroryzowanych przez pracodawcę:
„Doprowadzeni do granic bezsilności zwracamy się do Państwa z prośbą o pomoc. Od pięciu lat trwa gehenna 40 osób pracujących w wydziale naszego urzędu. Metoda psychicznego zastraszania podwładnych przez pana naczelnika doprowadziła wielu pracowników do stanu depresji, nerwicy i panicznego lęku podczas wykonywania swoich obowiązków. Wiecznie straszeni zwolnieniami, wyzywani obrażani i wyśmiewani jesteśmy doprowadzeni do granic nerwowej wytrzymałości. Zachowanie naszego naczelnika wynika z braku kompetencji i kompletnej niewiedzy w sprawach kierowanego przez niego wydziału. Powoduje to wyładowywanie agresji na pracownikach. Pan naczelnik jest dobrze umocowany partyjnie i pobiera wynagrodzenie nieadekwatne do sprawowanej przez siebie funkcji. Boimy się głośno o tym mówić w obawie o zemstę i utratę pracy. Od pięciu lat trwa nasz koszmar. Błagamy o pomoc!”
Podpisali pracownicy urzędu miejskiego
dużego miasta powiatowego w Polsce północnej.
MOBBING JAKO PATOLOGIA SPOŁECZNA
Mobbing, czyli przemoc psychiczna w pracy, jest problemem społecznym zarówno z powodu przyczyn, jak i ze względu na skutki.
Zjawisko to związane jest z transformacją gospodarczą, wolnym rynkiem, zasadą konkurencyjności, ubożeniem znacznej części społeczeństwa, korupcją i upartyjnieniem miejsc pracy, zwłaszcza na kierowniczych stanowiskach. Mobbing jest nowym problemem, choć jego mechanizm wywierania presji i dominowania nad współpracownikiem lub pracownikiem towarzyszy ludzkości od dawna. Koszty społeczne, ekonomiczne, zdrowotne i moralne mobbingu są ogromne. Dlatego należy zorganizować system szybkiej profilaktyki, do której włączą się władze samorządowe, rząd, pracodawcy, związki zawodowe, organizacje pozarządowe.
Mobbing w miejscu pracy definiowany jest najczęściej jako wrogie, nieetyczne, systematycznie powtarzające się zachowanie, skierowane wobec jednej lub kilku osobom, którego rezultatem jest psychiczne, psychosomatyczne i społeczne zniszczenie pracownika.
Według definicji Międzynarodowej Organizacji Pracy, dręczenie w miejscu pracy „to obraźliwe zachowanie poprzez mściwe, okrutne, złośliwe lub upokarzające usiłowanie zaszkodzenia jednostce lub grupie pracowników. To stale powtarzane negatywne uwagi lub krytyka, izolowanie osoby od kontaktów społecznych, plotkowanie lub rozprzestrzenianie fałszywych informacji”.
Charakterystyczna jest częstotliwość dokuczliwego dręczenia w dłuższym niż pół roku okresie czasu. Osoby poszkodowane są bezradne i bezsilne, narażone na choroby psychosomatyczne i psychiczne, utratę pracy, problemy rodzinne, zagrożenie, a nawet utratę życia. Badania naukowe przeprowadzone w Szwecji wskazały, że przyczyny powstawania mobbingu to przede wszystkim:
zła organizacja pracy,
brak umiejętności rozwiązywania konfliktów przez osoby pełniące funkcje kierownicze,
cechy osobowościowe, zwłaszcza mobbera.
Mobbing zdarza się we wszystkich możliwych grupach zawodowych. Do Stowarzyszenia Antymobbingowego w Gdańsku zgłaszają się o pomoc głownie pracownicy oświaty, służby zdrowia, pomocy społecznej, administracji i usług. Znane są nam również ofiary przemocy psychicznej zatrudnione w kasynie gry, hospicjum, policji, filharmonii, na placu budowy i w portierni obiektu sportowego.
W skali społecznej dręczenie psychiczne oznacza duże koszty z powodu absencji w pracy, przechodzenie na renty i wcześniejsze emerytury, długie zwolnienia lekarskie. Szwedzi obliczyli, że średnio 30 % wcześniejszych emerytur w danym roku było spowodowane złymi stosunkami w środowisku pracy. Co 10 samobójstwo w Europie jest efektem mobbingu. Proceder ten w przedsiębiorstwie stwarza zły klimat w pracy, powoduje utratę chęci do twórczych działań, niszczy więzi międzyludzkie i ogólnie obniża efektywność i rozwój tejże firmy. Najgorsze jednak skutki ponosi osoba będąca obiektem prześladowania.
Na podstawie danych Unii Europejskiej z 1998 roku procent pracowników doświadczających mobbingu wyniósł w Szwecji i Francji 10 %, w Niemczech 8 %. W obszarze UE zjawisko to oceniano na, blisko 8 %, czyli 12 milionów pracowników doświadczało nękania w pracy na przestrzeni jednego roku. Parlament Europejski uznał Mobbing jako niezwykle istotne zagrożenie dla zdrowia obywateli oraz uznał konieczność przeprowadzenia szerokiej akcji profilaktycznej oraz podjęcia działań legislacyjnych ograniczających i karnych wobec przemocy psychicznej w miejscy pracy.
Ta przemoc skłóca ludzi, pozbawia ich osobistej godności, wpływa negatywnie na demokrację, przyczynia się do tragedii jednostek. Destrukcyjne zachowania przenoszone są poza pracę, a często jedyną ucieczką w takiej sytuacji stają się uzależnienia od alkoholu, nikotyny, narkotyków, przemoc w rodzinie. Mobbing to manipulowanie emocjami, zastraszanie, upokarzanie, szantażowanie, pomniejszanie kompetencji i wiary w siebie. W wielu instytucjach pracownicy są psychicznie zniewoleni, panuje cynizm, kłamstwo, brak poszanowania osoby ludzkiej. To ponura rzeczywistość, na temat, której wypowiedział się nawet największy autorytet XX wieku Jan Paweł II w swej encyklice o pracy:
„Praca ma dla człowieka na ziemi nie tylko znaczenie techniczne, ale również etyczne”.
Społeczeństwo pełne przemocy i wzgardy wychowa jednostki promujące przemoc i wzgardę dla drugiego człowieka. Wstrząsająca, samobójcza śmierć 13-letniego ucznia z podwarszawskiej szkoły i nieudolne, żałosne wypowiedzi dorosłych na ten temat to przestroga dla społeczeństwa, które godzi się na przemoc w szkole, domu, środowisku i pracy.
Dlatego mobbing, powinien być przedmiotem troski społecznej, a osoby molestowane moralnie nie mogą cierpieć w milczeniu, tylko odważnie i głośno piętnować swoich prześladowców i wymagać działań zapobiegawczych poprzez wdrażanie planów antymobbingowych w szkołach, uczelniach, zakładach pracy. Zawiść, zazdrość i rywalizacja to w niektórych firmach strategia zarządzania personelem, opierająca się na terrorze i strachu. Trzeba uczyć liczenia sił z drugim człowiekiem, jego odmiennością.
Mobbing to proces perwersyjny i perfidny, prowadzący do pozbywania się wartościowych ludzi, którym formalnie nic nie można zarzucić. Dręczenie psychologiczne, dyskryminacja mogą być z przyczyn rasowych, religijnych, kalectwa, samotności, choroby, orientacji seksualnej, przynależności do partii lub związków zawodowych, ale przede wszystkim dotyczy osób kreatywnych, o wysokich kwalifikacjach zawodowych, zagrażających miernotom. Mobbing ma moc niszczycielską. W skali gospodarki kraju to strata miliardów złotych, euro, czy innej waluty.
We współczesnym środowisku pracy brak miejsca na indywidualizm. Marie France Hirigoyen, światowej sławy psycholog i psychiatra określiła to robotyzacją ludzi.
Bywają sytuacje wymagające reorganizacji firmy, zwolnienia pracownika, a nawet całych grup społecznych. Trzeba to przeprowadzić humanitarnie, ze zrozumieniem i w sposób zgodny nie tylko z prawem, ale i etyką. Nie można bezkarnie i bezmyślnie lub perwersyjnie niszczyć ludzi, którzy po przejściach mobbingowych do końca życia trwają w poczuciu krzywdy i niesprawiedliwości.
PTSD - posttraumatyczne zaburzenia stresowe, to jednostka chorobowa będąca jednocześnie urazem psychicznym i podłożem wszystkich chorób cywilizacyjnych. I to jest najgroźniejszy aspekt społeczny psychoterroru w pracy.
W czerwcu 2001 roku założyłam pierwszy w Polsce klub, a następnie Stowarzyszenie Antymobbingowe, które gromadzi przerażającą dokumentację proszących, często błagających o pomoc ofiar psychoterroru w pracy z całej Polski. Mamy też zgłoszenia od Polaków zatrudnionych w Szwecji, Niemczech, Grecji. Posiadamy kilkanaście opasłych segregatorów z listami opisującymi ludzkie dramaty, mamy dziesiątki telefonów, e- maili, przyjmujemy na dyżurach w siedzibie stowarzyszenia. W oparciu o tą dokumentację powstają prace licencjacie, magisterskie, szykuje się doktorat. Zagadnienie jest nagłaśniane przez media, powstają oddziały stowarzyszenia w Katowicach i w Warszawie, zarejestrowane jest już w Bydgoszczy i Poznaniu. W mniejszych miejscowościach organizowane są punkty konsultacyjno - informacyjne, np. w Nowym Sączu, Chojnicach, Słupsku, Kartuzach. Stowarzyszenia muszą mieć większą moc sprawczą, która daje współpraca ze związkami zawodowymi, czego dowodem był I KONGRES ANTYMOBBINGOWY W WARSZAWIE.
Jest to efekt kilkumiesięcznej zaledwie współpracy OPZZ i Stowarzyszenia Antymobbingowego Barbary Grabowskiej. Świadomość społeczna, akcja edukacyjna i reklamowa, wydawnicza to nasze wspólne najbliższe cele.
Do naszych celów statutowych należy:
Informowanie społeczeństwa o mobbingu, przemocy psychicznej w miejscu pracy oraz groźnych skutkach ekonomicznych, zdrowotnych i moralnych tego zjawiska.
Edukacja w zakresie przeciwdziałania mobbingową.
Poradnictwo prawne, psychologiczne i medyczne oraz naturoterapia dla osób poddawanych prześladowaniu psychicznemu w miejscu pracy.
Współpraca z organizacjami pomocowymi, mediami, związkami zawodowymi, pracodawcami i samorządami.
Doprowadzenie do uchwalenia antymobbingowych przepisów prawnych wzorem Unii Europejskiej
Prowadzenie dokumentacji stowarzyszenia dla badań i opracowań naukowych dotyczących mobbingu w warunkach polskich.
Tworzenie oddziałów terenowych i zagranicznych.
Dewizą naszego Stowarzyszenia jest: OBRONA GODNOŚCI PRACOWNIKA, PRACODAWCY I MIEJSCA PRACY.
Spotkanie tej rangi, co Kongres powinno się zakończyć nie tylko podsumowaniem, ale wytyczeniem kolejnych etapów działalności. Jako prezes Stowarzyszenia Antymobbingowego proponuję utworzenie MIĘDZYZWIĄZKOWEGO FORUM ANTYMOBBINGOWEGO, które będzie koordynować wspólną, a więc bardziej skuteczną, ogólnopolską akcję walki i profilaktyki zjawiska, które im wcześniej zostanie ujęte w ramy prawne i organizacyjne, tym mniejsza będzie jego szkodliwość.
Serdecznie dziękuję wszystkim, którzy poświęcili czas, energię i finanse na urządzenie kongresu, a przede wszystkim Kierownictwu OPZZ i zarządowi Stowarzyszenia Antymobbingowego za życzliwość, zrozumienie i odwagę.
Na zakończenie przytoczę naszą mini statystykę, dokonaną na podstawie analizy stu losowo wybranych zgłoszeń spraw o znamionach mobbingu:
Płeć:
kobiety - 57 osób
mężczyźni - 43 osoby.
Wykształcenie:
wyższe - 39 osób
średnie - 51 osób
podstawowe/zawodowe - 10 osób
wykonywany zawód:
oświata - 37 osób
służba zdrowia - 23 osoby
administracja - 15 osób
pomoc społeczna - 10 osób
usługi - 13 osób
inne - 2 osoby.
Przedział wiekowy:
25-40 lat - 62 osoby
40-60 lat - 38 osób
Dział gospodarki:
Sektor państwowy - 75 osób
Sektor prywatny - 25 osób
Aktualna sytuacja ofiar mobbingu:
Nadal jest prześladowana - 50 osób
Sprawa załatwiona polubownie - 19 osób
Sprawa w sądzie pracy - 10 osób
Wypowiedzenie - 2 osoby
Zwolnienie lekarskie - 6 osób
Zmiana pracy - 4 osoby
Przejście na emeryturę/rentę - 7 osób
Przywrócenie do pracy - 1 osoba
Próba samobójcza - 1 osoba
BIBLIOGRAFIA:
Marie- France Hirigoyen, „Molestowanie w pracy”, Poznań 2003.
Marie- France Hirigoyen, „Molestowanie moralne”, Poznań 2002.
Barbara Grabowska, „Jak zapobiegać i jak sobie radzić z mobbingiem”, Gdańsk, 2003