PROCEDURA WYJAŚNIANIA W HISTORII

1. Wyjaśnianie przez podanie zarazem warunków wystarczających i niezbędnych

Rutkowski: szukając przyczyn rozwoju gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej w krajach na wschód od Łaby w czasach nowożytnych, zastanawiał się jakie okoliczności wystarczają do tego aby ta gospodarka powstała; odrzucał łatwość zbytu zboża i eksport do odległych ośrodków ani zmianę milicji na wojska zaciężne. Żadna okoliczności nie wystarcza sama do rozwoju omawianej gospodarki, ponieważ znamy sytuacje gdy te okoliczności występowały, a nie było gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej.

• Warunki wystarczające: współistnienie łatwości zbytu produktów gospodarstwa wiejskiego (zboża) oraz odpowiednio zaostrzonego poddaństwa (przywiązanie do ziemi, pogorszenie praw chłopów, itd.). Zawsze tam, gdzie pojawiły się te dwie okoliczności tworzyła się gospodarka pańszczyźniana.

• Warunki niezbędne: każda z tych okoliczności wystarczających z osobna jest niezbędna do rozwoju takiej gospodarki, tzn. że tylko wtedy gdy był łatwy zbyt zboża i tylko wtedy gdy było poddaństwo taka gospodarka powstać mogła

Warunki wystarczające - wystarczają by jakiś fakt historyczny zaistniał, tam gdzie pewna okoliczność była tam zawsze dany fakt miał miejsce.

Warunki niezbędne - dana okoliczność musi zaistnieć by fakt historyczny miał miejsce

2. Wyjaśnianie przez podanie warunków wystarczających

Rutkowski: uważał, że dla właścicieli dóbr, doglądających osobiści swego gospodarstwa, dochód gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej z reguły musiał przekraczać dochód, jaki mogli osiągnąć przez oczynszowanie i dlatego też reformy czynszowe w Polsce XVIII wieku nie objęły średniej szlachty.

• Warunek wystarczający - zawsze wtedy gdy jakaś grupa może ponieść stratę w wyniku przeprowadzenia reformy, to dobrowolnie jej nie przeprowadza

Z interpretacją przyczyny jako warunku wystarczającego spotykamy się w rozważaniach krytykujących wyjaśniania dokonane przez innych:

• Bujak: pisał, że poddaństwo chłopów nie było przyczyną upadku Polski, ponieważ występowało w innych krajach, a w tamtych państwach nic podobnego się nie zdarzyło

• Krytyka Bujaka jest dobra przy założeniu, że przyczyna owa miała być warunkiem wystarczającym

• Tazbir: zdolność i wiedza jezuitów nie tłumaczą masowego nawracania się szlachty, bo i arianie mieli znakomitych działaczy i pisarzy, a mimo to mała część szlachty przeszła na arianizm

Wyjaśnianie za pomocą przyczyn, rozumianych jako warunki wystarczające spotyka się stosunkowo rzadko w pracach historycznych. Znajdują się tam gdzie wyjaśnia się jakieś procesy masowe: samorzutne podejmowanie reform gospodarczych przez większą liczbę właścicieli dóbr albo rozszerzenie w skali masowej jakiejś ideologii.

3. Wyjaśnianie przez podanie warunków niezbędnych

O ile warunek wystarczający, ustalają zależność pozytywną, daje nam zawsze duży ładunek wiedzy o zależnościach, o tyle tylko znajomość niektórych warunków niezbędnych jest dla badacza interesująca i mówi o ważnych dla niego związkach.

Dla zajścia każdego zdarzenia potrzeba bowiem niezliczonej liczby warunków niezbędnych, podczas gdy warunków wystarczających dla zajścia zdarzenia jest ograniczona liczba.

Historyk odrzuca serie warunków niezbędnych, a zajmuje się tymi, które są „najbliżej” badanego skutku. W ten sposób szukając warunków niezbędnych zbliża się on jednocześnie do wykrycia warunków wystarczających.

Zwykle jednak historyk nie „zbliża się” tak znaczeni do warunków wystarczających. Na ogół podane przez niego warunki niezbędne ustalają obszar odrzucenia warunków dla naszego badania nieinteresujących.

Przykład: gdy twierdzę, że warunkiem niezbędnym powstania kapitalizmu był rozwój miast, to nie chcę twierdzić, że jest to warunek wystarczający (bo wiem, że nie zawsze gdy rozwijały się miasta pojawiał się kapitalizm) lecz jedynie ograniczam do warunku niezbędnego - rozwój miast -takie warunki jak: istnienie społecznego podział pracy, istnienie nadwyżek produkcyjnych, itd.

W łańcuchu tym każde z ogniw jest niezbędnym warunkiem następnego. Historyk, rozpatrując oczywiście szereg takich łańcuchów przyczynowych, przecina owe łańcuchy możliwie najbliżej badanego faktu.

Rostworowski: autor pisząc o reformie Brzostowskiego stwierdza, że obiektywnym warunkiem umożliwiającym przejście na czynsz jest prosty postulat, aby chłop miał co sprzedać i gdzie sprzedać i w związku z tym powinien posiadać wyposażenie w ziemię większe, niż tego wymagało wyżywienie rodziny pańszczyźnianej, jego warsztat produkcyjny winien być dobrze zaopatrzony w sprzęt i narzędzia i winien dysponować odpowiednią siłą roboczą.

Czyli tylko wtedy gdy chłop miał co sprzedać i gdzie sprzedać, mogła następować zmiana pańszczyzny na czynsz i że w związku z tym możliwość prowadzenia przez chłopów gospodarki towarowej była niezbędnym warunkiem zastępowania pańszczyzny czynszami.

4. Wyjaśnianie przez podanie warunków w danej sytuacji niezbędnych

Wyjaśnienia w których nie chodzi ani o podanie warunków wystarczających, ani o podanie warunku niezbędnego, lecz o wskazanie okoliczności, które są niezbędne dla zajścia danego zjawiska nie w każdej sytuacji, jak w przypadku warunku niezbędnego, lecz jedynie w pewnej konkretnej sytuacji historycznej. warunek w danej sytuacji niezbędny (niezbędny składnik)

Baszkiewicz: warunkiem koniecznym zjednoczenia państwa polskiego w XIII - XIV wieku był rozwój ekonomiczny polegający na przezwyciężaniu izolacji gospodarczej poszczególnych włości i rozszerzeniu wymiany towarowej.

• Warunek niezbędny w danej sytuacji - rozwój ekonomiczny był w warunkach Polski XIII w. niezbędny do zjednoczenia, tzn. że gdyby taki rozwój ekonomiczny w Polsce XIII w. nie nastąpił, nie nastąpiłoby też zjednoczenia państwa

Rutkowski: uważał, że główną przyczyną intensywności ruchów chłopskich w 1768 leżała, w tym że istniejące w łonie ustroju rolnego antagonizmy klasowe był używane przez sąsiednie mocarstwo jako środek osłabiający RP i ułatwiający przeprowadzenie rozbiorów

• Warunek niezbędny w danej sytuacji - gdyby w konkretnej sytuacji pd. - wsch. ziem państwa polskiego w XVIII w. nie było obcej interwencji to ruchy te nie przybrałby takich rozmiarów

5. Wyjaśnianie przez podanie warunków sprzyjających

Kieniewicz: tłumacząc dlaczego w okresie od rozbiorów do uwłaszczenia chłopów w Królestwie wystąpienia chłopskie stają się częstsze, liczniejsze, rozleglejsze, itd. -pisze, że wiele przyczyn tłumaczy tę zmianę (wzrost eksploatacji chłopów, nowe formy wyzysku, itd.)

• Warunki sprzyjające - autor nie twierdzi, że zawsze wtedy, gdy występuje któraś z tych przyczyn następuje nasilenie wystąpień chłopów, ani że tylko wtedy gdy któraś z nich zachodzi następuje tego rodzaju skutek, ani wreszcie, że bez którejś z tych okoliczności nie zaszedłby w warunkach Polski XIX wieku taki skutek;

• Związki między tymi okolicznościami mają charakter luźniejszy, one mogły zachęcać do wystąpień przeciw panom, gdyż wiadomo, że reakcje na taki okoliczności bwają odmienne

6. Poszukiwanie warunków przeszkadzających

Giedymin: uważa, że warto by wyróżnić takie wyjaśnienia, gdy historyk zastanawia się dlaczego nie zaszło zdarzenia B, jakkolwiek zaszło A, po którym B zwykle zachodzi. Interesuje go przyczyna, dla której nie zaszło zdarzenie B, czyli chce wskazać czynniki, które nazywa się w metodologii przeszkadzającymi

Przykład: Można wykazać, że wg zasad dedukcyjnej ekonomii politycznej zniesienie Ustaw Zbożowych musiało prowadzić do stałej obniżki cen pszenicy w Anglii. Jednak spadek nie nastąpił natychmiast. Wytłumaczenie pozornej niezgodności znaleźć można w działaniu takich okoliczności, jak nieurodzaj ziemniaków, wojna krymska, a w szczególności spadek wartości złota, które przyczyniły się do utrzymania ceny aż do 1862 r. pomimo wolnego handlu.

7. Wyjaśnianie za pomocą przyczyn bardziej bezpośrednich i bardziej pośrednich

Rusiński: nie lekceważąc bynajmniej wpływu innych czynników na rozwój folwarku pańszczyźnianego stwierdzić należy, że dwa z nich zaważyły na tym rozwoju w sposób decydujący: koniunktura na produkty rolne na zachodzie oraz uzyskanie przez szlachtę w krajach Europy wsch. decydującego wpływu

Zientara: twierdził, że w istniejącym układzie sił klasowych tkwi główna przyczyna powstania ustroju folwarczno - pańszczyźnianego na ziemiach na wschód od Łaby. Korzystne dla szlachty zagraniczne rynki zbytu i związana z tym ekspansja kapitału zachodnioeuropejskiego umożliwiły tylko przekształcenie istniejącej w ówczesnych warunkach możności ujarzmienia chłopów przez szlachtę w rzeczywistości

Czynniki D i C są pośrednie, a A i B bezpośrednie

8. Wyjaśnianie genetyczne i opis genetyczny

Wyjaśnianie genetyczne - kiedy nie chodzi o dopowiedź na pytanie „dlaczego” tylko o odpowiedź na pytanie „jak”.

Autorzy twierdzą, że dla historii jest właściwe wyjaśnianie genetyczne jako typ zasadniczy lub jako jeden z typów wyjaśniania historycznego. Twierdzą oni, iż aby wyjaśnić takie fakty, wystarczy podać pewien nieprzerwany, odtworzony na podstawie źródeł ciąg zdarzeń.

Mechanizm wyjaśniania genetycznego jest na ogół rozumiany w ten sposób, że każdy fakt w opisie serii chronologicznie po sobie następujących faktów jest niezbędnym warunkiem zajścia faktu nastepnego.

Istnienie życia na ziemi

Istnienie nadwyżek produkcyjnych

Istnienie społecznego podziału pracy

Rozwój miast

Rozwój kapitalizmu

D

Układ sił klasowych charakteryzujących się słabością miast

C

Uzyskanie przez szlachtę decydującego wpływu na sprawy państwa

A

Zaostrzone poddaństwo

Rozwój folwarku pańszczyźnianego

B

Łatwość zbytu produktów rolnych

---