Rola i pozycja społeczna

Rola społeczna

Rola społeczna - oznacza zespół działań, funkcji, które członek zbioru może wykonywać, inaczej mówiąc określa ogół obowiązków, które dany człowiek realizuje.

rola społeczna - Jest to zespól oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby zajmującej daną pozycję w strukturze społecznej lub ogół praw i obowiązków wiążących się z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem.

wg Szczepańskiego - rolę społeczną definiujemy jako "względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających wg mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru." Osoba pełniąca daną rolę społeczną zobowiązana jest zachowywać się w określony sposób, wykonywać pewne czynności; z tytułu odgrywanej roli posiada ona pewne uprawnienia, które innym nie przysługują. Równocześnie osoby pozostające w kontakcie z jednostką pełniąca daną rolę społeczną oczekują, że będzie się ona zachowywać zgodnie z określonym wzorcem postępowania. Wzorzec ten zwykle zostawia jednostce pewien margines dowolności w zakresie odgrywania roli. W jednych przypadkach margines ten jest większy, w innych bardzo wąski. Przekroczenie granic dotyczących stopnia swobody w wykonywaniu roli naraża jej wykonawcę na negatywne sankcje społeczne.

Zespół oczekiwań ze strony środowiska społecznego stanowi czynnik, który w silny sposób wpływa na zachowania jednostki. Pełnienie danej roli społecznej prowadzi dosyć szybko do identyfikacji z nią jednostki.

Oddziaływania obu tych czynników (oczekiwań otoczenia i identyfikacji) powoduje, że odgrywanie roli społecznej stanowi dosyć skuteczny instrument zmiany zachowań i postaw jednostki. Role społeczne pełnią funkcję kontroli społecznej. Modyfikują one z jednej strony zachowania, sposób myślenia, samoocenę jednostki, stanowiąc "kanał" przekazywania jednostce pewnych wartości i norm społecznych, z drugiej strony, przyjęcie pewnej roli modyfikuje postrzeganie danej osoby przez innych, co ma z kolei wpływ na jej zachowania, autopercepcję itd. tym, jak silny jest wpływ pełnionej roli na zachowania, przekonuje eksperyment Philipa Zimbardo.

W jednym z amerykańskich uniwersytetów zorganizowano niby-więzienie. Studentów, którzy dobrowolnie (za odpłatnością) zgodzili się wziąć udział w badaniach, podzielono losowo na 2 grupy: "strażników" i "więźniów". Zadaniem badanych było odgrywanie przypisanej im roli. Jak relacjonuje P. Zimbardo: "po upływie zaledwie 6 dni musieliśmy zlikwidować nasze niby-więzienie, gdyż to, co ujrzeliśmy, było przerażające. Nie było już jasne ani dla nas, ani dla większości badanych, gdzie jeszcze są oni sobą, a gdzie zaczynają się ich role. Większość istotnie stała się <<więźniami>> lub <<strażnikami>>, niezdolnymi już do wyraźnego rozróżnienia między odgrywaną rolą a samym sobą. Wystąpiły dramatyczne zmiany w prawie każdym aspekcie ich zachowania, myślenia i odczuwania".

Rola społeczna - obok kulturowego ideału osobowości, jaźni subiektywnej i jaźni odzwierciedlonej - stanowi element osobowości społecznej. Długotrwałe pełnienie roli - np. roli zawodowej - wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Wpływ ten może przejawiać się dwojako. Z jednej strony sposób postrzegania rzeczywistości oraz zachowania wyuczone w trakcie ogrywania roli społecznej przenoszone są, w wyniku generalizacji, na inne sytuacje życiowe człowieka; są one zinternalizowane i stają się immanentną cechą danego człowieka. Z drugiej strony długotrwałe pełnienie roli społecznej może prowadzić do łatwiejszego podejmowania zachowań kompensacyjnych; są to zachowania przeciwstawne do tych, jakie wymagane są w trakcie odgrywania roli. Występuje tu wiec swoisty mechanizm obronny, mający na celu utrzymanie równowagi mentalnej jednostki. Można przyjąć, że oba te - częściowo przeciwstawne - procesy współwystępują.

Relacje miedzy rolą a osobowością społeczną są dwustronne. Rola stanowiąc element osobowości społecznej, kształtuje w znacznej mierze tę osobowość, zarazem jednak osobowość jednostki uwidacznia się w pełnionej roli (lub poprzez tę rolę). Z tego względu ta sama rola społeczna może być zupełnie inaczej wykonywana (oczywiście wpływ na to mają nie tylko cechy osobowościowe, lecz także indywidualne umiejętności, kwalifikacje, talent itp.). W skrócie można powiedzieć, że rola kształtuje osobowość społeczną, a osobowość rolę społeczną.

Rola społeczna stanowić może także formę instytucji społecznej, a przez to element więzi społecznej w ujęciu obiektywnym. W tym wypadku szczególnie istotne są powtarzające się regularnie zachowania, co w konsekwencji zapewnia możliwość realizacji doniosłych funkcji społecznych.

Role społeczne mogą być rozpatrywane z różnych perspektyw teoretycznych. Bruce J.Biddle wskazuje na

1) funkcjonalną teorię roli,

2) perspektywę symbolicznego interakcjonizmu,

3) strukturalną teorię roli (przez strukturę rozumie się tu trwałe organizacje zespołów jednostek, przejawiających utrwalone zachowania - "role" - skierowane w stronę innych zespołów jednostek),

4) ujecie charakterystyczne dla teorii organizacji,

5) poznawcze teorie roli. Odgrywanie roli może przybierać rożne postacie.

W początkowej fazie następuje przystosowanie do roli. Jednostka stara się zorientować, na czym polega pełnienie roli, zachowywać się zgodnie z jej wymaganiami. W takim przypadku można mówić o "wchodzeniu" w rolę. Podjęcie roli jest procesem. Jego końcowym efektem może być pełna identyfikacja z rolą lub nawet fetyszyzacja roli (odgrywanie roli dla niej samej)."Dystans roli" to sytuacja niepełnej identyfikacji z rolą. Jednostka odgrywa daną rolę, ale zachowuje wobec niej swoisty dystans - polegać to może na tym, że onieśmielają ją pewne uprawnienia przynależne jej z tytułu pełnienia roli lub, że pewne zachowania wiążące się z rolą sprawiają jej trudność.

Dystans roli stopniowo zanika lub prowadzi do porzucenia danej roli. Niektóre role społeczne są jednostce narzucone przez otoczenie społeczne - jest to tzw. wdrukowanie roli, zachodzące w następstwie procesu stygmatyzacji. Negacja roli to świadome odrzucenie jakiejś roli i - co więcej - postępowanie przeciwne do jej wymagań. Liczne zachowania młodzieży wyjaśniać można przez odwołanie się do negacji roli "typowego obywatela". Analogiczna sytuacja występuje w przypadku ruchów feministycznych, negujących tradycyjne rozumienie roli kobiety. Wielość odgrywanych ról społecznych przez jednostkę może prowadzić do wytworzenia się sytuacji, że niemożliwe staje się pogodzenie rozbieżnych oczekiwań wiążących się z różnymi rolami. Sytuację taką określa się jako konflikt ról. Najczęściej jest on rozumiany jako "równoczesne występowanie dwóch, bądź większej liczby, sprzecznych rodzajów oczekiwań dotyczących zachowań jednej osoby" Przykładowo, konflikt ról może występować w przypadku sprzecznych oczekiwań wiążących się z pełnieniem roli zawodowej i roli rodzica. Następstwem konfliktu ról jest zazwyczaj stres. Przykładem może być: pracownik, który został poproszony o dokończenie projektu poza godzinami pracy, w dniu, w którym umówił się z synem do kina doświadcza konfliktu roli pracownika i ojca,

np. jest osoba która jest policjantem niech będzie miała na imię Jan. Wiec Jan ma przyjaciela Marka który jest złodziejem. Jan przyłapuje Marka na kradzieży.
Z jednaj strony chce wypełnić dobrze swoją role społeczną policjanta z drugiej strony chce być w porządku wobec swojego najlepszego przyjaciela Marka. Występuje tu konflikt ról. Nie może przymknąć oka na kradzież gdyż jest policjantem, z drugiej strony nie może przecież aresztować przyjaciela.

• Pozycja społeczna

Pozycja społeczna jest to wyróżnione i określone w danej kulturze miejsce jednostki społecznej w hierarchii społecznej i szerzej w strukturze społecznej. Pozycja społeczna określa prestiż jednostki. Z zajmowanej pozycji społecznej wynika rola społeczna jaką odgrywać powinna jednostka. Osoba znajdująca się na pewnej pozycji społecznej związana jest też z określonymi przywilejami i obowiązkami, jakie powinna pełnić wobec grupy czy społeczeństwa.

Najczęściej pozycja społeczna wiązana jest z hierarchią społeczną, gdzie wynika ona z relacji podległości między jednostkami należącymi do różnych kategorii społecznych. W zakładzie pracy jest np. relacja kierownik i podległy mu pracownik. W społeczeństwie feudalnym jest to relacja chłop - szlachcic. Z pozycją społeczną związana jest też najczęściej swoista symbolika, odmienne wzorce zachowań w określonych sytuacjach.

Pozycja społeczna jednostki rzutuje na jej ocenę rzeczywistości, a w szczególności ocenę własnego otoczenia społecznego. Określa ona też możliwości konsumpcyjne i dostępność do danych dóbr, co utożsamia ją ze statusem.

• W ujęciu funkcjonalnym pozycja społeczna często utożsamiana była z rolą społeczną. W tym ujęciu jest ona zależna od miejsca w strukturze społecznej, a także od takich zmiennych jak płeć i wiek. Ze względu na to, że jednostka w społeczeństwie nowoczesnym należy do wielu różnych grup społecznych, posiada w nich odmienną pozycję. W zależności od roli jaką w danej chwili odgrywa, można mówić, że pewne jej statusy są wówczas utajone, a pewne czynne. W takich sytuacjach dochodzić może do konfliktu ról, jeżeli normy i wartości realizowane dzięki danej roli stoją w sprzeczności z wartościami i rolami innej roli. Przykładem takiego konfliktu może być sytuacja, gdy jednostka będąca nauczycielem musi podporządkować się wykładowcy, podejmując studia podyplomowe.

Niektóre pozycje społeczne można zdobywać sekwencyjnie, jak np. pozycję profesora, która wymaga pokonania szeregu szczebli w karierze, a więc kilku przejść między kolejnymi w tej sekwencji pozycjami społecznymi.

W ujęciu Homansa pozycja jednostki zależy:

1. od jej miejsca w układzie komunikacyjnym,

2. od wykonywanych zadań w społecznym podziale pracy

3. od prestiżu, który wynika z pozostałych dwóch zmiennych.

Im bliżej centrum komunikacyjnego grupy znajduje się jednostka i im bardziej istotne dla funkcjonowania grupy wykonuje zadania, tym większy będzie jej prestiż.

Status może też być rozumiany jako stopień szacunku i prestiżu (lub ich braku) w społeczeństwie lub grupie społecznej. Może dotyczyć zarówno roli społecznej (pozycji), jak i osoby tę rolę wykonującej.

Status uogólniony

Podstawowe znaczenie w określaniu statusu danej osoby (lub rodziny) ma jej status uogólniony. Reguły jego tworzenia są specyficzne dla konkretnych kultur (także subkultur lub kontrkultur), wynikają z przyjętych w nich hierarchii wartości. Jest on swoistą syntezą oceny jednostki w kategoriach społecznego statusu w danej grupie.

Biorąc pod uwagę składniki statusu uogólnionego danej jednostki, rozróżnia się status przypisany od osiągniętego.

Status przypisany

Jest statusem nadanym przez społeczeństwo lub grupę, na podstawie cech, które jednostka posiada (nieraz względnie) bez własnej zasługi, nie mając nad nimi kontroli. Składnikami statusu przypisanego mogą być talent, płeć, uroda, wiek, cechy nabyte wraz z urodzeniem, w tym orientacja seksualna, rasa i pochodzenie społeczne, pozycja dziecka w rodzinie, przedszkolaka, pozycja kobiety, starca czy szlachcica itp.

Status osiągnięty

jest statusem nadawanym przez społeczeństwo lub grupę, na podstawie cech, które jednostka nabyła przede wszystkim poprzez własne zasługi, , w tym współzawodnictwem z innymi np. wykształcenie, poziom dochodów, sytuacja rodzinna, pozycja nauczyciela, dyrektora, śpiewaka operowego, czy maklera giełdowego

pozycja dyrektora w firmie czy pozycja burmistrza w strukturze społecznej miasta.

Każda pozycja wiąże się z pewnymi prawami i obowiązkami, oczekiwaniami innych wobec jednostki zajmującej daną pozycję. Zajmując pozycję odgrywamy pewną rolę społeczną. Dana pozycja społeczna może wymagać odgrywania kilku ról społecznych.

Pozycje i role społeczne są cegiełkami dla budowy bardziej złożonych struktur społecznych, w tym grup społecznych. Role wiążą bowiem ludzi wewnątrz większych skupień interakcji. Gdy relacje miedzy ludźmi stają się bardziej trwałe, określamy je jako podstawa ukształtowania się grup.

Zbiór społeczny - u pewnej ilości ludzi występują cechy, które upodabniają ich do siebie i w ten sposób łączą. Cechy te mogą być biologiczne albo dotyczyć pozycji w społeczeństwie. Nie jest to realnie funkcjonująca całość, ale tylko jej zapowiedź - kategoria statystyczna. Takie zbiory nie są samodzielne, chociaż dbają o swoje interesy.

Zbiorowość społeczna - kiedy członków zbioru społecznego łączy coś więcej niż tylko posiadanie wspólnej cechy. Powyższe stanowi tylko zalążek, przyczynek do sformowania grupy jako elementu w społeczeństwie.

Grupa społeczna - relacje pomiędzy jej członkami mają trwałą postać. Grupa może istnieć pomimo zmian jej składu (np. śmierci jednych członków, przyjęcia nowych) nawet przez pokolenia. Zbiór ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości (będących ich celami) związani są więzią społeczną i wśród których występuje forma organizacji społecznej.

Wg Szczepańskiego: Grupa społeczna to pewna ilość osób (najmniej trzy), powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

Najważniejsze elementy konstytuujące grupę w społeczeństwie

 Zbiorowość, która wykształciła pewien zakres wspólnego myślenia
 Zbiór osób, które wyznaczają więź społeczną (charakter dwoisty) i samoświadomość
 W grupie istnieje komunikacja i łączność
 Istnieje tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo wspólnych wartości
 Istnieje świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad swoje interesy

 Wspieranie się o pewne podstawy materialne (wzór fizyczny członka → też jego funkcje)
 Istnieje pewne terytorium, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole, herby, sztandary, pieczęcie
 Grupa wykształciła władzę grupową i instytucje (pewne sposoby działania, załatwiania spraw) grupowe
 Istnieje określony sposób zachowania

Grupy małe i duże (wielkie)

małe: możliwe są interakcje członków grupy z pozostałymi członkami, potrafimy zidentyfikować inne osoby. Struktura jest prosta (złożone wyłącznie z członków, nie posiadają żadnych podgrup) wchodzą jako części składowe jeszcze większych grup.

wielkie: nie wchodzą jako części składowe do jeszcze większych grup (naród państwo, kościół, grupa wyznaniowa).

ważnym elementem jest tu fakt, iż grupy o strukturach dwu lub wielowarstwowych to grupy pośrednie

rozróżniamy grupy pierwotne i wtórne wyselekcjonowane ze względu na typ więzi występujący w nich i tak:

Grupy pierwotne: więź oparta na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych.
Wtórne: więź wynikająca ze styczności rzeczowych i oparta na interesach.

Grupy formalne i nieformalne

Formalne: instytucje sformalizowane, formalna kontrola społeczna
Nieformalne tam gdzie powyższe elementy nie występują

Grupy celowe (sportowe, partie polityczne, grupy tzw. akcyjne) i wspólnotowe (ze względu na zadania, wspólnota poglądów, wartości) Grupy celowe są to grupy, które zostały zorganizowane planowo dla realizacji pewnego celu lub grupy celów, i w których istnieje tylko więź sformalizowana. W grupach celowych dominuje więź rzeczowa i stosunki oparte na stycznościach rzeczowych. Są one tworzone intencjonalnie.

Mechanizm tworzenia się grup celowych

1.Potrzeby ludzkie i dążenie do ich zaspokojenia
2. Przekształcenie potrzeb w interesy, które związane są z systemem wartości. Są nadbudowane nad potrzebami.
3. Dążenie do zaspokojenia interesów prowadzi do stawiania sobie celów. Cel to bardzo określony przedmiot lub stan rzeczy, który zbiorowość chce osiągnąć. Cel jest konkretyzacją interesu.

Należy odróżnić zrzeszenia od grup celowych przymusowych (np. armia).Cele nie muszą być koniecznie wspólne, lecz mogą być podobne. Cel podobny to cel indywidualny, którego realizacja może być osiągnięta przez zbiorowość ludzi współdziałających. Wielkie grupy celowe, które powstają na zasadach dobrowolności i których cel jest wspólny, podlegają tym samym prawom, tendencjom.

Pozycje społeczne w grupach rówieśniczych

Obserwując klasę, łatwo zauważyć istniejące w niej zróżnicowanie ze względu na pozycje społeczne, jakie zajmują poszczególni uczniowie. Przez pozycję społeczna rozumie się na ogół miejsce ucznia w klasie i nierzadko także związaną z nim role społeczna, czyli zbiór zasad określających sposób zachowania ucznia zajmującego dana pozycję. Pomiędzy pozycjami społecznymi, jakie zajmują uczniowie w klasie, zachodzą znaczne różnice. Uwydatniają się one szczególnie w odniesieniu do uczniów pełniących lub nie pełniących żadnych funkcji, osiągających dobre i złe wyniki w nauce, zdolnych i mniej zdolnych, silnych i słabych fizycznie. Różnice pod względem zajmowanych przez uczniów pozycji występują także wśród uczniów lubianych lub nie lubianych. Istnieją bowiem różne stopnie okazywanej sobie innych sympatii lub antypatii.

Cechą pozycji społecznych, oprócz różnic jakie miedzy nimi zachodzą - jest powiązanie ich określonymi relacjami czy stosunkami. Pozycje pozostające ze sobą w takich stosunkach tworzą strukturę grupową. Struktura grupowa stanowi “układ powiązanych ze sobą pozycji”. Ma ona z reguły charakter hierarchiczny. To znaczy, w obrębie określonej struktury grupowej można mówić o wysokich i niskich pozycjach, zajmowanych przez poszczególnych członków grupy. Przykładem wysokiej pozycji jest np. funkcja gospodarza klasy, któremu przysługuje z tego tytułu największy zasięg oddziaływań, głównie organizacyjnych. Niższą pozycje, jeśli chodzi o wpływ na życie klasy, zajmuje jego zastępca, a jeszcze niższą dyżurny klasy; najniższa natomiast uczniowie, którzy nie pełnia w niej żadnych formalnych funkcji.

Bibliografia:

1.Piotr Sztompka -„Socjologia”, wyd. Znak, Kraków 2007.

2. Piotr Sztompka - „Socjologiczna analiza społeczeństwa”, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004 r.

3. Internet

---