Ogólne pojęcie prawa cywilnego

• Prawo cywilne jest skodyfikowaną gałęzią polskiego prawa.

• Przedmiotem są stosunki cywilnoprawne (KC nie zawiera analitycznej definicji tego pojęcia)

• Podmiotami tych stosunków są osoby fizyczne (ludzie) oraz niektóre jednostki organizacyjne: osoby prawne i tzw. "ułomne osoby prawne".

Jest to gałąź prawa prywatnego

• reguluje stosunki pomiędzy poszczególnymi obywatelami oraz organizacjami społecznymi realizującymi interesy obywateli;

• odmiennie, gałęzie prawa publicznego, regulują stosunki pomiędzy Państwem oraz realizującymi jego funkcje organizacjami społecznymi a poszczególnymi obywatelami i organizacjami zrzeszającymi obywateli (np. prawo karne, prawo administracyjne, konstytucyjne i in.).

Cechy prawa cywilnego

• Jest to ..prawo życia codziennego" [A. Stelmachowski], prawo regulujące Stosunki o doniosłości majątkowej oraz związane z nimi stosunki niemajątkowe, ukształtowane na zasadzie równorzędności podmiotów ściślej braku podległości jednego podmiotu wobec drugiego

• Zasadnicza funkcja - stworzenie bezkolizyjnego systemu wymiany dóbr i usług. Stąd przepisy te regulują podstawowe stosunki związane z zaspakajaniem przez człowieka jego potrzeb życiowych oraz stosunki związane z prowadzeniem, najszerzej rozumianej, działalności gospodarczej., a w efekcie:

1. Brak podporządkowania Jednej ze stron drugiej - zasadniczo w zakresie praw i obowiązków stron stosunku cywilnoprawnego nie ma takich elementów na jakie nie wyraziły one zgody.

2. Brak kary jako sankcji naruszenia norm - zasadniczą sankcją cywilnoprawną; jest możliwość przymuszenia dłużnika do spełnienia świadczenia oraz obowiązek naprawienia wywołanej tym szkody.

Zasady prawa cywilnego - w odniesieniu do zasad prawa publicznego - autonomiczność

• Prawo cywilne - „autonomiczność" podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych (m. in. zapewnienie swobody kształtowania przez podmioty prawa cywilnego swojej sytuacji prawnej (tzw. „swoboda umów") oraz zapewnieniu rozstrzygania powstałych sporów przez niezależny od stron sad. Podstawowe zdarzenie kreujące stosunki - umowa.

• Prawo publiczne - nadrzędność jednej ze stron, (reprezentującej interes publiczny); brak możliwości kształtowania treści stosunku, który jest ściśle wyznaczony przez przepisy. Podstawowe zdarzenia kreujące i kształtujące sytuacje stron - akty władcze: decyzje, orzeczenia.

Specyficzna sankcja - odszkodowanie

• Prawo cywilne - dominacja odszkodowania jako sposobu ochrony interesów podmiotów prawa cywilnego.

• Prawo publiczne - dominacja kary jako sankcji naruszenia norm tej regulacji.

„Samoobsługowość"

Prawo cywilne - brak przymusu w zakresie samej realizacji ochrony tych interesów, jak i pośrednictwa organów państwa w tym zakresie (np. prokuratury, sądów itp.); tzw. „samoobsługowość" prawa cywilnego.

Prawo publiczne - obligatoryjność wszczęcia i prowadzenia postępowania przy udziale organów reprezentujących interes publiczny

Inne zasady naczelne:

• "lex retro non agit" inaczej „ochrony praw nabytych" (art. 3 KC),

• zasada ochrony dobrej wiary (m. in. art. 7, 92 § 2, 169-170, 515, 918 § 2, 1028 KC),

• zasada uwzględniania zasad współżycia społecznego jako weryfikatora treści praw podmiotowych (art. 5, 56, 140 i in. KC).

Zasady wyróżniane w doktrynie

• ochrony własności

• swobody umów

• ochrony praw osobistych i in.

Ogólna systematyka prawa cywilnego

Systematyka działów „kodeksowych" prawa cywilnego

"Pozakodeksowe" działy prawa cywilnego

Procedura cywilna

Prawo cywilne procesowe reguluje postępowanie cywilne realizowane przez sądy i inne upoważnione organy zmierzające do realizacji stosunków cywilnoprawnych (materialnych), w tym rodzinnych oraz prawa pracy oraz tryb ochrony wynikających z tych stosunków praw podmiotowych; dotyczy w szczególności rozpatrywania i rozstrzygania spraw cywilnych oraz przymusowej realizacji orzeczeń wydanych w tym trybie (tzw. postępowanie egzekucyjne).

Źródła stosunków cywilnoprawnych

• Zdarzenia cywilnoprawne- fakty z którymi ustawa wiąże skutek w postaci powstania, zmiany lub ustalenia stosunku cywilnoprawnego. Niektóre z tych zdarzeń zależą od woli człowieka (są wynikiem podjętych przez niego działań), inne są przejawem działania obiektywnych praw i sił przyrody (np. upływ czasu, trzęsienia ziemi, powodzie i in.)

• Najszerzej przepisy regulują te zdarzenia cywilnoprawne, które jako działania ludzi są wyrazem ich woli zmierzającej do powstania lub ustania stosunków cywilnoprawnych (czynności prawne)

• Ponadto w tym zakresie istotne znaczenie mają:

• orzeczenia sadów (np. wyrok znoszący współwłasność)

• decyzje administracyjne (np. decyzja wywłaszczeniowa)

• działanie sił przyrody (upływ czasu, klęski żywiołowe itp.)

Podstawowe funkcje stosunku względnego

1. Przechodzenie na inne podmioty uprawnień do korzystania lub rozporządzenia dobrami prawnymi (tzw. obrót dobrami prawnymi - np. sprzedaż, najem, obciążenie ograniczonymi prawami rzeczowymi)

2. Ochrona uprawnień bezwzględnych i względnych nabytych do poszczególnych dóbr prawnych na wypadek ich naruszenia (np. dochodzenie zwrotu skradzionej rzeczy, odszkodowania za jej zniszczenie, zadośćuczynienia za "krzywdę osobistą - przykładowo za zniesławienie , plagiat itp.)

Prawo podmiotowe - ujecie ogólne

• Sfera możliwości postępowania (działania I zaniechania) podmiotu określonego stosunku prawnego, wynikająca z treści (tworzących tę treść uprawnień i powiązanych z nimi funkcjonalnie obowiązków) tego stosunku, określona i zabespieczona przez normę prawną

• Ekspektatywa - "oczekiwanie prawne" jest to prawo podmiotowe, którego treścią jest przygotowanie i zabespieczenie ostatecznego nabycia określonego prawa podmiotowego.

Rodzaje praw podmiotowych (1)

• Normatywne postacie

1. prawa bezpośrednie - przepisy w sposób pozytywny określają wiązkę uprawnień przysługujących określonemu podmiotowi (jest to typowy sposób dla kształtowania praw bezwzględnych np. własności, praw na dobrach niematerialnych)

2. Roszczenia - przepisy lub porozumienie przyznają oznaczonemu podmiotowi uprawnionemu możliwość żądania określonego zachowania od skonkretyzowanego podmiotu zobowiązanego (jest to typowy sposób kształtowania praw względnych - wierzytelności objętych zobowiązaniami)

3. prawa kształtujące (także uprawnienia prawo kształtujące) - przepisy lub porozumienie stron przyznają uprawnionemu kompetencję do ukształtowania jego sytuacji prawnej poprzez jednostronne oświadczenie woli (np. odstąpienie od umowy sprzedaży z powodu wad fizycznych rzeczy sprzedanej);

4. zarzuty - przepisy przyznają uprawnionemu uprawnienie do odmowy zaspokojenia żądań drugiej strony (np. zarzut przedawnienia roszczeń majątkowych).

Rodzaje praw podmiotowych (2)

1) ze względu na zakres udzielanej ochrony:

1. bezwzględne (skuteczne [łac] erga omnes - każdy inny poza uprawnionym zobowiązany jest do powstrzymywania się od działań naruszających uprawnienia tworzące to prawo. np. własność, ograniczone prawa rzeczowe)

2. względne (skuteczne [łac] inter partes - zobowiązany jest jedynie ściśle określony podmiot, głównie wierzytelności);

2) ze względu rodzaj chronionych przez prawo podmiotowe interesów:

a) majątkowe (np. własność):

b) niemajątkowe (np. prawa osobiste)

3) ze względu na możliwość przeniesienia:

a) zbywalne (ten typ praw w zakresie praw majątkowych przeważa, zasadniczo brak zbywalności musi mieć wyraźną podstawę prawną),

b) niezbywalne (użytkowanie, osobiste, prawa autorskie);

4) ze względu na funkcjonalne powiązanie określonych praw jako podstawę ich powstania:

a) prawa akcesoryjne (zwykle służą umocnieniu określonego prawa - zastaw zabezpiecza wierzytelność),

3. związane (samo istnienie określonego prawa podmiotowego warunkuje powstanie i ustanie innego - własność budynków wzniesionych przez użytkownika wieczystego jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym gruntu, na którym one stoją);

odpowiednio przeciwieństwem tych praw są prawa

c) nieakcesoryjne

d) niezwiązane

Sposoby nabycia praw podmiotowych

• Nabycie pierwotne następuje bez względu na zakres i występowanie tego prawa u poprzednika,

• Nabycie pochodne uzależnione jest bezpośrednio od tych elementów (nemo in plus iuris transfere potest quam ipse habet)

• Translatywne nabycie prawa podmiotowego prowadzi do nabycia prawa uprzednio istniejącego w postaci niezmienionej (np. nabycie własności rzeczy na podstawie sprzedaży).

• Konstytutywne - nabycie prawa w postaci w jakiej do tej pory nie istniało (np. pierwotne nabycie określonych praw wyłącznych wraz z wyodrębnieniem dobra niematerialnego - wynalazku, ograniczenie uprawnień właściciela poprzez ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych)

• Następstwo prawne (inaczej sukcesja) jest to nabycie pochodne praw podmiotowych:

1. następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna) - nabycie w ramach jednego zdarzenia prawnego skonkretyzowanego, ściśle określonego prawa podmiotowego (np, sprzedaż rzeczy oznaczonej co do tożsamości);

2. następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) nabycie w ramach jednego zdarzenia prawnego całości lub części majątku, w tym praw i obowiązków. Jest to następstwo wyjątkowe, które wymaga istnienia wyraźnej podstawy w przepisach: np. dziedziczenie, łączenie się osób prawnych

Nadużycie prawa podmiotowego

• Nadużycie prawa podmiotowego jest to wykonywanie praw podmiotowych w sposób sprzeczny z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub zasadami współżycia społecznego, stosownie do treści art. 5 KC, takie działanie łub zaniechanie nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Ochrona praw podmiotowych (1)

• Prawa podmiotowe chronione są co do zasady na drodze sądowej (sąd ustala, czy istnieją podstawy do udzielenia takiej ochrony), a następnie poprzez egzekucję realizowaną przez komorników i sąd. Wyjątkowo ustawodawca dopuszcza możliwość własnego działania podmiotu uprawnionego.

• Procesową formą żądania ochrony jest pozew (art. 187 KPC); wnoszącego pozew określa się w postępowaniu "powodem" a jego przeciwka "pozwanym" W postępowaniu nieprocesowym (inaczej "niespornym"), taką forma Jest wniosek o jego wszczęcie (art 506), wnoszący wniosek to "wnioskodawca" a pozostali uczestnicy postępowania, to po prostu "uczestnicy". Treść konkretnych roszczeń i wniosków dostosowana jest do zakresu naruszonych uprawnień lub powstałych w tym zakresie wątpliwości prawnych.

• Typowe postaci takich żądań:

1. powództwo o ustalenie dotyczy sytuacji kiedy powstała wątpliwość lub spór co do istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, np czy nastąpiło nabycie własności w drodze zasiedzenia; zasadniczą przesłanką wystąpienia z takim żądaniem jest wykazanie interesu prawnego przez powoda (art. 189 KPC);

2. powództwo o zasądzenie dotyczy sytuacji kiedy uprawniony zmierza do uzyskania od przeciwnika określonego świadczenia, np, zapłaty należności, wydania rzeczy, zasądzenia odszkodowania;

3. powództwo o ukształtowanie dotyczy tych wyjątkowych sytuacji, kiedy z ustawy wynika kompetencja sądu do ukształtowania stosunku prawnego (wydania orzeczenia konstytutywnego), np. orzeczenie rozwodu, zniesienie współwłasności w sposób odmienny od wniosków zgłoszonych przez współwłaścicieli.

Ochrona praw podmiotowych (2)

• Występujący o ochronę praw podmiotowych musi wykazać przed sądem, iż jest do tego uprawniony (posiada "legitymacje czynną") oraz, że jego przeciwnik lub uczestnik postępowania jest zgodnie z przepisami zobowiązanym do zaspokojenie jego żądań (posiada "legitymację bierną"). Brak takiej legitymacji skutkuje odmową rozpatrzenia żądań -

ich odrzuceniem

• Ponadto konieczne jest uzasadnienie żądania poprzez wskazanie oraz wykazanie (udowodnienie) podstaw faktycznych zgłoszonego żądania; zgodnie z art. 6KC, ("ciężar dowodu"). Brak wykazania tych elementów skutkuje zasadniczo oddaleniem zgłoszonych do sądu żądań.

• jeśli zaistnieją usuwalne przeszkody w prowadzeniu postępowania, sąd może je zawiesić, a jeśli przeszkody te mają charakter trwały lub wydanie orzeczenia okaże się niecelowe, sąd wydając postanowienie umorzy postępowanie.

• W postępowaniu procesowym formą merytorycznego orzeczenia kończącego sprawę jest wyrok (zasądzający, ustalający, kształtujący jeśli uwzględnia choćby w części żądania oraz oddalający, jeśli brak jest do tego podstaw),

• W postępowanie nieprocesowym sąd orzeka merytorycznie wydając postanowienie.

• Od takich orzeczeń legitymowani uczestnicy postępowania mogą się odwołać, zasadniczo jedynie do sądu II instancji składając apelację od wyroku oraz zażalenie na postanowienie

Obrona pozwanego

• Obrona bierna - poprzez proste zaprzeczanie podniesionym

okolicznościom, które muszą być wszak udowodnione zgodnie z art. 6 KC)

• Obrona aktywna - poprzez podniesienie zarzutów; zmierzają one do wykazania odmiennego przebiegu zdarzeń, ponadto mogą także zmierzać do wskazania dalszych faktów prowadzących do utraty roszczeń procesowych (np. ich wygaśnięcia lub nieważności), w końcu też podmiot taki nie kwestionuje uprawnień przeciwnika, może broniąc się, przedstawić własne uprawnienia, skuteczne względem legitymowanego czynnie: np. zarzut przedawnienia, zarzut potrącenia.

• Zasadniczą formą realizacji sądowej ochrony praw podmiotowych jest wystąpienie z pisemnym pozwem do sądu. Przepisy k.p.c. szczegółowo regulują formy wystąpień oraz dalsze wymogi dotyczące pism procesowych.

Egzekucja

• Wykonanie orzeczeń sądowych, czyli ich egzekucja należy do komorników i sądów rejonowych (art. 758 KPC).

• Formalną podstawą realizacji egzekucji jest tytuł egzekucyjny, tzn. prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu orzeczenie (tytuł wykonalności) opatrzone klauzulą wykonalności - dodatkowym stwierdzeniem możliwości egzekwowania dokonywanym przez sąd.

Prawo cywilne

Prawo handlowe

Działy pozakodeksowe

Działy kodeksowe

Prawo spadkowe

Księga IV KC

(art. 922 - 1088)

Prawo zobowiązań

Księga III KC

(art. 352 - 921)

Prawo rzeczowe

Księga II KC

(art. 126 - 352)

Część ogólna

Księga I KC

(art. 1 - 125)

Działy Kodeksowe

Prawo własności przemysłowej

Prawo wynalaszcze

Prawo ochrony konkurencji

Prawo autorskie

Prawo rodzinne

Prawo własności intelektualnej

Działy pozakodeksowa

Prawo oznaczeń towarów i usług

---