Planowanie dydaktyczne
Jednym z głównych warunków skutecznego działania jest planowanie. Polega ono na gruntownie przemyślanym przewidywaniu przebiegu i rezultatów określonych procesów zgodnie z przygotowanym projektem, który obejmuje listę zadań oraz wskazuje realizatorów, metody, sposoby kontroli i oceny uzyskanych wyników.
Planowanie charakteryzuje się następującymi cechami:
jest oddziaływaniem na określony przedmiot lub grupę przedmiotów,
jest oddziaływaniem świadomym i zamierzonym,
w wyniku tego oddziaływania mają nastąpić w przedmiocie określone zmiany.
Planowanie dydaktyczne jest koniecznym warunkiem skuteczności procesu nauczania-uczenia się, chroni nauczyciela od przypadkowości i chaotyczności, a także pozwala mu ocenić czy i w jakim stopniu realizuje zamierzone cele nauczania i wychowania.
Planując, trzeba najpierw wyznaczyć cele ogólne, nadrzędne, takie, którym podporządkujemy nauczanie. Trzeba przy tym wziąć pod uwagę zarówno potrzeby uczniów jak i własne możliwości czy zainteresowania.
Niezbędna jest hierarchizacja zadań, świadomość dokonanego wyboru celów kształcenia i wychowania.
Plany czy rozkłady powinny uwzględniać indywidualność naszą i uczniów. Lepiej jest zrobić własny plan nauczania, prosty i ogólny, ale pomocny w pracy, niż przepisać cudzy dla samej tylko obecności w dzienniku.
Proces planowania zajęć dydaktycznych może być rozdzielony na trzy etapy:
•Planowanie kierunkowe - obejmuje cele poznawcze, cele wychowawcze i materiał nauczania. Dominują w nim cele ogólne, które wytyczają kierunek działania uczniów. Zapobiega błędnemu dopisywaniu celów, zwłaszcza wychowawczych, do materiału nauczania. Dotyczy roku szkolnego lub semestru.
• Planowanie wynikowe - obejmuje materiał nauczania i wymagania programowe w układzie hierarchicznym, dostosowanym do skali stopni szkolnych.
•Planowanie metodyczne - obejmuje wymagania programowe i przebieg lekcji; podporządkowuje zajęcia wymaganiom dydaktycznym.
Plan metodyczny, zwany też konspektem lekcji, przekształca treść nauczania w sytuacje zadaniowe, skłaniające uczącego się do wykonania przewidzianych czynności.
Rodzaje planowania działalności dydaktycznej:
Roczny plan nauczania - zwany także rozkładem materiału. Podstawę opracowania tego planu stanowi program nauczania w danej klasie. Zawartym w programie hasłom nadaje się szczegółowy charakter, uwzględniając warunki pracy w danej klasie, stopień zaawansowania uczniów, rodzaje środków dydaktycznych, liczbę lekcji służących powtórzeniu przyswojonego materiału materiału i jego ocenie.
Okresowy plan nauczania - jest konkretniejszym rozwinięciem planu rocznego i stanowi podstawę racjonalnego, aktualizowanego okresowo planowania poszczególnych lekcji. Wyrazem takiego planowania są plany i konspekty lekcji.
Za celowością sporządzania planów okresowych przemawia fakt, że wyznaczają one konkretne i szczegółowe zadania dydaktyczne oraz pozwalają uwzględnić zmiany wynikające z szybszej lub opóźnionej realizacji haseł programu. Są one konkretniejszym rozwinięciem planów rocznych.
Tygodniowy plan nauczania - przeznaczony jest dla uczniów, uświadamia celowość ich pracy, stawia w jednym rzędzie z nauczycielem, podnosi poziom motywacji poznawczej dziecka.
Plany przeznaczone dla uczniów mogą zakładać dowolną perspektywę czasową. Ramy czasowe zależą od celu planowania oraz wieku ucznia. Dla najmłodszych na około jeden tydzień, dla uczniów gimnazjów, czy liceów około dwóch tygodni. Im dłuższa jest perspektywa czasowa planu tym jest on bardziej ogólny treściowo. Tworząc plan na dłuższy czas należy pamiętać o zmianach jakie mogą nastąpić w przyszłości. Z tego wynika, że plan powinien być elastyczny, czyli przygotowany na ewentualność szybkiego przekształcenia go i dostosowania do nowych warunków.
Tygodniowy rozkład zajęć musi być napisany językiem atrakcyjnym i dostępnym dla każdego ucznia, ponieważ zostaje przygotowany dla określonej klasy, ma wymiar indywidualny. Widoczne jest to m. in. w imionach uczniów, którzy zostali wyznaczeni do określonych zadań lub pochwaleni za swoje sukcesy.
Komunikatywność wyraża się nie tylko w czytelnym przedstawieniu sensów, ale też odpowiednim wyodrębnieniu graficznym. Taki plan jest ekonomiczny bo zwięzły i krótki, a także operatywny ze względu na łatwość korzystania z niego.
Najważniejsze jest jednak to, że plan taki jest tekstem przygotowanym dla ucznia, ma uwzględniać jego możliwości poznawcze i zainteresowania oraz służyć jego rozwojowi.
W pierwszej połowie XX wieku Celestyn Freinet podjął tematykę planowania. Nadał szczególne znaczenie planom pracy i uczynił je ważnym elementem porządkującym indywidualna naukę i życie społeczności.
Freinet wyróżnił trzy rodzaje planów, przy czym najistotniejsza rolę przypisał ostatniemu:
ogólne plany roczne z godne z wymogami oficjalnych programów nauczania,
ogólne plany miesięczne dla każdej z klas, te dwa rodzaje są ustalane przez nauczyciela,
tygodniowe plany indywidualne ucznia, oparte na dwóch poprzednich rodzajach.
Planowanie indywidualne staje się niemal wyłączną domeną ucznia. W koncepcji Freineta każde dziecko opracowuje dla siebie materiał nauczania, wybierając niektóre spośród przygotowanych przez nauczyciela zagadnień.
Pozytywy techniki planowania według Freineta:
dzieki podziałowi zadania na mniejsze działki, na miarę tego co się da zrobić w ciagu dni pracy, można uprościć i umozliwić realizację zadania i zachęcić do niego bardziej, niż w przypadku gdyby było ono rozległe,
dokładne zaplanowanie działa uspokajająco i dodaje dziecku odwagi,
plan pracy daje dziecku autonomię w wykorzystaniu każdego dnia,
mając ustalony plan pracy uczeń pragnie szybko wykonać swoje zadania, co nie jest sprzeczne z jakością.
W warunkach polskiej szkoły ważne jest by zawsze nad wszystkim czuwał nauczyciel, a uczeń miał wybór z propozycji nauczyciela.
Według Anny Biernackiej ze względu na udział uczniów w budowaniu planów można wyróżnić ich następujące rodzaje:
Zamknięte, czyli narzucone przez nauczyciela, z małą możliwością ingerencji ze strony uczniów, ale uwzględniające ich zainteresowania i aktualne problemy.
Częściowo otwarte, gdzie pozwala się wybrać uczniowi spośród określonej puli zagadnień, tematów, książek, tekstów.
Otwarte, gdzie pozwala się uczniom na samodzielny dobór treści nauczania.
W pierwszym przypadku nauczyciel sam zajmuje się doborem treści nauczania i daje uczniowi gotowy plan. W drugim przypadku uczniowie sami, mając do dyspozycji kilka zagadnień zaproponowanych przez nauczyciela, wybierają na drodze dyskusji lub głosowania tematy, którymi chcieliby się zająć. Trzecia możliwość stwarza uczniom okazje wyboru materiału nauczania. Podczas omawiania lektury, można na przykład, zaproponować dzieciom wybór bohatera, którym chcieliby się zająć.
Pani Anna Biernacka w swej pracy pedagogicznej wykorzystywała zamknięte plany tygodniowe. Przedstawiała je uczniom w postaci pojedynczej kartki formatu A4, sporządzone na komputerze z dbałością o stronę graficzną. Każdy uczeń otrzymywał na początku tygodnia kartkę z planem, a jeden egzemplarz był wieszany w klasie na tablicy. Następnie miało miejsce wspólne omawianie planu. Na rozkładzie wypisane były kolejne dni tygodnia a pod nimi wyszczególnione treści nauczania na dany dzień. Oraz zadanie domowe na określony termin. Materiał nauczania podany był w formie wskazówek, problemów, poleceń lub pytań. Na takiej kartce było tez miejsce na notatki ucznia. Plany opatrzone były także rysunkami związanymi z tematyką.
Zalety tygodniowego planu zajęć:
taki plan oszczędza obu stronom sporo czasu lekcyjnego,
skłania nauczyciela do precyzyjnego wyrażania pytań i poleceń,
uczy dziecko samodzielności w postępowaniu i w myśleniu dzięki wykorzystaniu notatnika jako narzędzia pracy,
daje dziecku szansę na przygotowanie się z dużym wyprzedzeniem do lekcji,
jest pozytywną motywacją dla dziecka, gdy może wyczytać pochwałę pod swoim adresem,
pomaga rodzicom zorientować się w obowiązkach swoich pociech i wymaganiach nauczyciela,
pozwala uczniowi spojrzeć na całość materiału, czyli uczy syntezy,
dziecko czuje się ważne i dowartościowane dzięki możliwości wpisania pytań dotyczących omawianego tematu,
pozwala uniknąć sytuacji z niedoinformowaniem uczniów.
Plan lekcji obejmuje:
temat lekcji,
cele dydaktyczne i wychowawcze,
porządek lekcji (czynności przygotowawcze np. kontrola pracy domowej, czynności podstawowe, czynności końcowe np. utrwalenie przerobionego materiału).
Konspekt
Jest szczegółowym rozwinięciem planu lekcji. Obejmuje:
temat lekcji,
jej cele i zadania,
metody i środki dydaktyczne,
porządek lekcji wraz z rozbiciem na poszczególne etapy,
temat pracy domowej,
przewidywane pytania nauczyciela i odpowiedzi uczniów.
Temat lekcji - to zagadnienie, zasadniczy przedmiot rozważań. Jest zapowiedzią, zasygnalizowaniem problemu. Jest również drogowskazem dla ucznia. Musi być jasny, czytelny nie tylko w kontekście danej lekcji, jedyny i niepowtarzalny. Zapisanie tematu jest szansą na pobudzenie intelektualne klasy, wprowadzenie pogodnego nastroju i zainteresowania.
Jak urozmaicić temat by miał w sobie to coś?
•przez rymowanie - rymowana forma potrafi zaskoczyć swą treścią i ma łatwość zakorzeniania się w pamięci uczniów, tematy rymowane, przerabiane przysłowia to sprzymierzeńcy dobrego nastroju i otwartości, np.
Wyrazów „jest” i „ma” unikaj jak się da!
Wiedza nam nie spadnie z nieba, klasówkę poprawić trzeba
Dobrodziejstwo czy zmora ten brak narratora?
To cię nie minie na egzaminie (lekcja powtórzeniowa)
•przez „zbliżanie do życia” - tematy takie powinny sytuować zjawiska literackie i językowe w kontekście znanej uczniom rzeczywistości, codzienności na zasadzie analogii, opozycji przy udziale wyobraźni i dowcipu. Przeznaczone dla uczniów starszych klas.
Aluzja - literackie mruganie okiem
Zaimki - niezastąpieni zastępcy
Literacki gabinet luster - satyra
Teologia według Jana Kochanowskiego
Rozpatrując planowanie dydaktyczne należy się zastanowić nad organizacją pracy uczniów na lekcji. Jaka jest w takim razie rola zeszytu szkolnego?
Według Stanisława Bortnowskiego zeszyt nie pozwala na indywidualne prowadzenie notatek, odbiera uczniom samodzielność, infantylizuje szesnasto- czy osiemnastolatków. Zeszyt jest sztywny i sterylny. Dzieli wiedzę nie na cząstki tematyczne ale lekcyjne, najważniejsza staje się data i numer lekcji a nie problem, nie służy też już do pisania wypracowań. O wiele bardziej sprawdzają się teczki, karty pracy, fiszki czy bruliony akademickie. Tu zawsze kartkę można wyrwać lub dołożyć. Jednak sprzeciw wobec zeszytów jest uwarunkowany zastąpieniem ich notatkami w innej formie uzgodnionej z uczniami. Notatka jest bowiem niezbędnym narzędziem pracy, uczy myślenia, wzmacnia pamięć, wiąże się ściśle z koncepcją lekcji, porządkuje i podsumowuje wiedzę. Należy jednak pamiętać, że notatka podyktowana to największa krzywda wyrządzona uczniowi, zwalnia go bowiem od wysiłku umysłowego, od ćwiczeń w redagowaniu tekstu i od wyciągania samodzielnych wniosków.
Notujemy po to, by skrócić, nie zapomnieć, ale także po to aby przemyśleć problem lekcyjny. Istnieje wiele form notatek m. in. cytaty, hasła, luźne zdania, pytania, zapis w punktach, wniosek, komentarz, tabela, schemat, rysunek.
Przygotowanie lekcji jest jednym z zasadniczych warunków jej właściwego przeprowadzenia. Wymaga ono od nauczyciela staranności przy doborze treści, metod, form organizacyjnych i środków dydaktycznych.
Aby odpowiednio przygotować lekcję należy:
Dobrze rozumieć materiał, który chce się uczniom przekazać, władać nim swobodnie i potrafić przedstawić go z różnych punktów widzenia.
Wiązać poszczególne lekcje tak, by zapewniały ciągłość w nabywaniu wiedzy, dlatego przygotowanie merytoryczne nauczyciela powinno wykraczać poza zakres materiału z podręcznika.
Określić budowę lekcji i jej typ, np. lekcja powtórzeniowa, wprowadzająca nowe wiadomości.
Odpowiednio dobrać metody, formy organizacyjne i środki dydaktyczne w odniesieniu do celów kształcenia.
Przygotować salę lekcyjną (ustawienie ławek, dostępność sprzętu audiowizualnego itp.).
Uogólniając, możemy powiedzieć, że istnieją różne rodzaje planowania dydaktycznego, najważniejsze jest jednak to by kierować się w nim dobrem ucznia i swoim. Samodzielnie i świadomie przygotowany plan ułatwi i uprzyjemni naszą pracę.