Planowanie dydaktyczne

Planowanie kierunkowe

Planowanie kierunkowe wiąże cele emocjonalne

kształcenia z celami poznawczymi oraz wskazuje

materiał kształcenia niezbędny do osiągnięcia tych

celów.

Ma szeroki zasięg – obejmuje cały wybrany szczebel

szkoły (np. gimnazjum), rok szkolny lub semestr. Jego

zadaniem jest ukierunkowanie czynności uczniów i

nauczyciela na ustalone cele.

Planowanie kierunkowe

• Stanowi strategiczny etap planowania dydaktycznego,

najwcześniejszy i najogólniejszy, decydujący o sensie i

powodzeniu dalszych etapów tego planowania.

• Najwygodniejszym sposobem planowania kierunkowego jest

sporządzenie tabeli. Przedstawiamy w niej cele emocjonalne i

cele poznawcze kształcenia w układzie krzyżowym (w

„główce” i w „boczku” tabeli), a następnie umieszczamy w

nim (w polu tabeli) nazwy modułów (działów) programowych,

których wkład w osiągnięcie tych celów jest największy.

Planowanie kierunkowe

Planowanie kierunkowe

• Plan kierunkowy spełnia trzy ważne

funkcje:

(1) porządkuje emocjonalne i

poznawcze cele kształcenia,

(2) wiąże te cele z materiałem,
(3) daje wstępną orientację co do

podziału czasu potrzebnego uczniom
do osiągnięcia tych celów.

Planowanie wynikowe

• Planowanie wynikowe określa wymagania

programowe w związku z kolejnymi
tematami zajęć.

• Obejmuje moduł programowy, dział lub

kilkugodzinną jednostkę tematyczną przedmiotu.

• Stanowi przewidywanie osiągnięć uczniów w tym

module (dziale, jednostce), a zarazem
unormowanie oceny pracy uczniów i nauczyciela
wymaganiami programowymi.

Planowanie wynikowe

• W ostatnich latach ten rodzaj planowania zajęć

edukacyjnych zyskuje uznanie pedagogów, a
wydawnictwa metodyczne zawierające plany
wynikowe głównych działów wybranych
przedmiotów stają się powszechnie dostępne.

• Część z nich to plany o jednym poziomie wymagań,

co zwykle znaczy, że będą wykonane tylko przez
najlepszych uczniów, choć mogłoby także znaczyć,
że dostosowano ten poziom do uczniów wolniej
rozwijających się, a bardziej zaawansowani osiągają
go bez trudu.

Planowanie wynikowe

• jednopoziomowy plan wynikowy nie wystarcza do

organizacji pracy. Jest jedynie świadectwem
odejścia od materializmu dydaktycznego,
reprezentowanego przez dawniejsze „rozkłady
materiału”, w których, jak wskazywała tamta
nazwa, treść kształcenia identyfikowano z
materiałem.

• Największą wartość mają wielopoziomowe plany

wynikowe samodzielnie sporządzone przez
nauczyciela, zwłaszcza te, których podstawą
są autorskie programy kształcenia.

Planowanie wynikowe

Planowanie metodyczne

• Planowanie metodyczne wytycza przebieg zajęć

edukacyjnych (lekcji). Plan metodyczny (konspekt,

scenariusz lekcji) przetwarza treść kształcenia w sytuacje

dydaktyczne skłaniające uczniów do wykonywania

przewidzianych czynności. Te sytuacje mają dostarczyć

uczniom odpowiednich doznań poznawczych, na które

będą reagować. Sposoby kierowania ich uczeniem się

w tych sytuacjach nazywamy metodami kształcenia.

Planowanie metodyczne

• Przy takim rozumieniu planu metodycznego

i metod kształcenia – czynności uczniów (np. obserwacja,

odkrywanie, słuchanie, czytanie, dyskutowanie,

porządkowanie informacji, budowanie wypowiedzi,

wykonywanie określonych przedmiotów) są

pierwszoplanowe, a czynności nauczycieli (np. pokaz,

opowiadanie, prowadzenie pogadanki, naprowadzanie,

prowadzenie ćwiczeń, utrzymywanie ładu, sprawdzanie i

ocenianie osiągnięć uczniów) są drugoplanowe.

Planowanie metodyczne

• Właściwa jest zatem taka kolejność planowania

metodycznego:

1. czynności uczniów, ustalone w planie
wynikowym lub prowadzące do nich,
2. wyposażenie – środki dydaktyczne niezbędne do
uczenia się tych czynności,
3. czynności nauczyciela, mające zapewnić skuteczność
uczenia się tych czynności,
4. czas planowany na daną sytuację dydaktyczną,
wstępnie uznany za wystarczający do uzyskania
przewidzianego wyniku.

Planowanie metodyczne

Ta kolejność, wyrażana m. in. przez kolejność
kolumn w tabelarycznym planie metodycznym, jest
trudna do zaakceptowana dla wielu nauczycieli, którzy
uważają go za plan swoich czynności, nie zaś za plan
czynności uczniów. Różnica może nie być zasadnicza, gdy
nauczyciel stale pamięta, że sens działania edukacyjnego
polega na zmianie w uczniach, a jego własne zachowania
mają do tych zmian doprowadzić. Umieszczanie czynności
uczniów na uprzywilejowanej pozycji w planie
metodycznym ułatwia jednak kierowanie ich pracą.

Planowanie metodyczne

• W dobrym planie metodycznym można zwykle wyróżnić trzy

części:

1. Część wstępna (uzgodnienie celów lekcji, podniesienie
motywacji do uczenia się, organizacja zajęć, nawiązanie do
wcześniejszej wiedzy).

2. Część główna (obserwacje, wypowiedzi uczniów, słuchanie,
czytanie, pisanie, ćwiczenia, prace praktyczne).

3. Część końcowa (podsumowanie, wnioski, oceny, plany na
przyszłość).

Planowanie metodyczne

• W dydaktyce tradycyjnej, zorientowanej

na przyswojenie informacji przez uczniów,
części wstępna i końcowa odgrywały
jedynie rolę pomocniczą, gdyż nie wnosiły
nowego materiału nauczania.

• W dydaktyce współczesnej natomiast,

zorientowanej na procesy emocjonalne
i poznawcze ucznia, ich rola rośnie.

Planowanie metodyczne

Planowanie metodyczne

• Choć jeszcze niedawno wymagano od młodych nauczycieli

sformalizowanych konspektów lekcji, to obecnie postać planu

metodycznego zależy wyłącznie od potrzeb i przyzwyczajeń autora.

• Początkujący nauczyciel może w nim zapisać nie tylko kolejne sytuacje

dydaktyczne, lecz także ważniejsze elementy materiału (definicje

pojęć, sformułowania praw i zasad), zaawansowanemu wystarczy

harmonogram czynności ucznia, rutynowanemu – nawet taki zapis

mógłby przeszkadzać, co jednak wcale nie znaczy, że lekcji nie

przygotowuje.

Kształcenie jako

gospodarowanie czasem ucznia

• Wykonanie planu dydaktycznego, czyli uzyskanie

przewidywanych w nim wyników, wymaga od uczniów
określonego czasu pracy, mierzonego liczbą godzin i
minut tej czynności.

• Wykonanie planu dydaktycznego, czyli uzyskanie

przewidywanych w nim wyników, wymaga od uczniów
określonego czasu pracy, mierzonego liczbą godzin i
minut tej czynności. Regulowanie czasu pracy uczniów
jest najtrudniejszą, a według wielu pedagogów – najbardziej
znaczącą czynnością działania edukacyjnego. Główną
przyczyną tej trudności jest kurczenie się czasu, a zatem i
treści kształcenia możliwej do opanowania, na drodze
między planowaniem metodycznym a przebiegiem zajęć
edukacyjnych (lekcji).

Na rys. 11 znalazły się kolejno:
1. czas planowany, przewidywany programem kształcenia,

wpisany

przez nauczyciela do planu metodycznego (konspektu lekcji),
2. czas przydzielony, okrojony o czynności dyscyplinujące i
pomocnicze,
3. czas zajęty, w którym uczeń skupia się nad tematem lub

zadaniem,

4. czas wykorzystany, w którym uczeń opanowuje nowe dla

niego

działania, postawy, wiadomości i umiejętności, a więc pracuje
skutecznie,
5. czas niezbędny dla uczniów (A i B) do osiągnięcia celów

kształcenia

według jednopoziomowego planu wynikowego.

• Polski badacz, Zbigniew Kwieciński, w rozprawie Praca w

szkole jako złudzenie (1995), przedstawił analizę 100 lekcji

różnych przedmiotów w (dawnej) klasie VIII szkoły

podstawowej, podczas których – według ocen anonimowego

ucznia – czas przydzielony („czas jakkolwiek zorganizowany

przez nauczyciela”) – wyniósł średnio około 24 minut, a czas

wykorzystany („pożyteczny dla rozwoju ucznia”) wyniósł

tylko 5,5 minuty, co stanowi niewiele ponad 12 procent czasu

lekcji.

Zalety planowania

dydaktycznego

1. Porządkowanie treści kształcenia. Planowanie

dydaktyczne jest kontynuacją procesów analityczno-
syntetyzujących rozpoczętych przy tworzeniu programu
kształcenia: operacjonalizacji celów, doboru
i strukturyzowania materiału, stopniowania wymagań.

• Dokonuje się to w malejącej skali: od roku lub semestru,

przez moduł programowy, do pojedynczej lekcji. Treść
kształcenia jest konkretyzowana, a jej układ jest
modyfikowany według postępującej diagnozy przebiegu
i wyników uczenia się określonych uczniów. Planowanie
jest więc przedłużeniem pracy programowej, jej
doprowadzeniem do właściwej sytuacji dydaktycznej.

Zalety planowania

dydaktycznego

2. Przygotowanie do lekcji. Sporządzenie planu

kierunkowego, wynikowego i metodycznego stanowi
zamknięcie kolejnych etapów przygotowania
nauczyciela do zajęć edukacyjnych. Wybór celów musi
być dokonany na początku przygotowań, bo skąd
można by wiedzieć, czego od uczniów wymagać i co
będzie im potrzebne (jaki typ zajęć, jaka informacja,
jakie wyposażenie, jaki czas przydzielony)? Równie
istotne jest zakończenie przygotowań ustaleniem
struktury działania edukacyjnego – optymalnej, ale nie
pozbawionej rozwiązań alternatywnych, gdyż duża
część decyzji może być podjęta dopiero w toku
działania.

Zalety planowania

dydaktycznego

3. Rozważne podejmowanie decyzji. Ta część

decyzji, która może być podjęta z
wyprzedzeniem, a w każdym razie przemyślana
przed rozpoczęciem zajęć z uczniami, nie
powinna być odkładana na później. Kierując
pracą uczniów, nauczyciel jest wielostronnie
zaangażowany w swe działanie i nie ma dość
czasu na to, by rozważać kwestie
perspektywiczne. Edukacja jest złożoną
działalnością, co powoduje, że jej przygotowanie
koncepcyjne ma przemożny wpływ na wynik.

Wady planowania

dydaktycznego

1. Pracochłonność. Planowanie zajęć edukacyjnych może zająć więcej czasu

niż ich prowadzenie! Chodzi tu nie tyle o sporządzanie ewentualnej

dokumentacji, ile o twórczy namysł, czytanie literatury, rozwiązywanie zadań i

sprawdzanie prac uczniów z intencją rozpoznania ich potrzeb. Nauczyciel

może – a często także musi – myśleć o czekającym go semestrze, tygodniu

lub dniu pracy w różnych miejscach i o różnych porach. Ta właściwość jego roli

została nazwana „niejasnością” i „konfliktem z innymi rolami” – w r. 2 (tab. 8).

Gdy liczba przedmiotów i oddziałów (klas) szkolnych rośnie, trud nauczyciela

planującego swoją pracę zwielokrotnia się.

Wady planowania

dydaktycznego

2. Obniżenie wrażliwości i elastyczności nauczyciela. Mając plan,

nauczyciel stara się

o jego wykonanie i „poprzez plan” patrzy na wydarzenia w klasie. To może

powodować, że nie dostrzega tych zachowań uczniów, które w innych

warunkach zwróciłyby jego uwagę i wywołały reakcję, a niekiedy nawet – na

poczekaniu – zmianę tematu lekcji (Kruszewski, 1993). Zjawisko jest trudne

do przezwyciężenia, bo naturalnym pragnieniem każdego wykonawcy planu

jest uproszczenie dzięki niemu swojej pracy, nie zaś jej skomplikowanie.

Działanie według planu może mieć posmak autorytarny, gdy uczniowie nie

biorą udziału w jego wytwarzaniu i mają ograniczoną świadomość zamiarów

nauczyciela.

Wady planowania

dydaktycznego

3. Pozorowanie działania. Zdarza się, że eleganckie plany nie

pokrywają się

z rzeczywistością, gdyż nie udaje się ich ani wykonać, ani zastąpić

lepszym rozwiązaniem. Plany pozostające na papierze są atrybutem

„dydaktyki niedzielnej”, w której spełnia się rzekomo każde życzenie

nauczyciela. Plany kierunkowe, wynikowe i metodyczne rzadko pokazują

trudności do pokonania i prawie nigdy nie są uzupełniane notatkami o

braku realizacji. Tymczasem to nie planowanie, ale kierowanie uczeniem

się jest sposobem dokonania pożądanej zmiany w uczniu. Komplet

planów nie dokumentuje działania edukacyjnego wystarczająco.

Zadanie

• Sporządź plan kierunkowy dla

jednego semestru kształcenia w
znanym ci przedmiocie, zwierający
co najmniej (a) trzy cele
emocjonalne, (b) trzy cele
poznawcze, (c) sześć modułów
programowych. Co sprawiło ci
największą trudność? Co uważasz za
główny pożytek z takiego
planowania?