Rozdział 9
Metodyczne aspekty wychowania: metody, formy, techniki i środki wychowania
Metodyka wychowania ma istotne znaczenie dla realizacji procesu wychowawczego.
9.1. Metoda i metodyka wychowania
9.1.1. Pojęcie metody i metodyki wychowania
Słowo metoda (gr. methodos - droga, sposob postępowania) wskazuje na pewien ogoł zasad, kryteriow i reguł przyjętych po to, aby coś osiągnąć (dojść do założonego celu).
Kotarbiński metodą nazywa pewien „sposob zastosowany ze świadomością możliwości jego zastosowania w przypadkach takiego typu, ktorego egzemplarz w danym wypadku rozpatruje osoba działająca”
Metoda jest pewnym sposobem działania, aczkolwiek nie każdy sposob działania można uznać za metodę. Ogolnie przez metodę rozumie się:
■ sposob postępowania stosowany świadomie, konsekwentnie oraz systematycznie,
■ zespoł czynności i środkow użytych do osiągnięcia celu,
■ zespoł założeń ogolnych przyjętych w określonych badaniach
Terminu metoda używa się do określenia:
■ sposobow działania (metod działania) - w polskiej tradycji używa się w tym kontekście
pojęcia metodyka,
■ sposobow myślenia (metod rozumowania) - często z wyodrębnieniem podejścia bardziej technicznego w tzw. metodyce pracy umysłowej,
■ sposobow prowadzenia badań naukowych lub opracowania ich wynikow - zabiegi
te podlegają teoretyzacji w postaci metodologii badań naukowych (ogolnej) i metodologii badań pedagogicznych (szczegołowej)
Terminami metoda wychowania i metodyka wychowania określamy refleksję teoretyczną nad stosowaniem metod.
Konarzewski określa metodę wychowania jako „powtarzane czynności zmierzające do celu”.
Według Piotrowiak metody wychowania łączą się z zasadami postępowania wychowawczego, wyrosłymi z podstaw wzajemnego komunikowania się ludzi w obrębie ogolnie uznawanych norm etyczno-moralnych. Zatem termin metoda wychowania można rozpatrywać w dwu płaszczyznach:
■ psychologicznej, istnienie zespołu bodźcow, oddziałujących w sposob bezpośredni na system aktywności człowieka i opartych na teorii behawiorystycznej”,
■ pedagogicznej - szerokie działania zaprojektowane i dobrane w oparciu o cele wychowania”
Metodyka wychowania to refleksja związana z zastosowaniem metod w wychowaniu i jako taka jest teorią zasad, sposobow, interwencji oraz strategii zastosowanych dla osiągnięcia pełnej humanizacji człowieka i doprowadzenia wychowanka do dojrzałości osobowościowej.
9.1.2. Grupy metod wychowania - typologia
1. Metody bezpośrednie - wychowawca działa sam, bezpośrednio, natychmiast w zaistniałej sytuacji. np. w wyniku stosowania nagradzania i karania
2. Metody pośrednie - oddziaływania, ktore w swoim zamierzeniu dotyczą wychowanka, ale docierają do niego drogą okrężną, nie bezpośrednio. Mamy tu do czynienia z działaniami skierowanymi na grupę społeczną lub zespoł wychowawczy. To m.in. metody wpływu społecznego, których zadaniem jest kształtowanie dynamiki zespołu tak, aby dziecko zaaprobowało wszelkie poczynania zespołowe
3. Metody informacyjno-perswazyjne.- Należą one do metod pośrednich: przez przekaz słowny wpływamy na wychowanka. Te metody, oparte na komunikatach językowych, wymagają szczegolnych umiejętności wychowawcy - zarazem doświadczenia i intuicji pedagogicznej. Istotna jest zwłaszcza trafność oceny potrzeb i oczekiwań wychowankow oraz ich postaw i przekonań.
4. Metody modelowania-wzorowania. Ważną rolę odgrywają tu procesy naśladownictwa.
Modelem może być przypadkowo poznana osoba, bohater z opowiadania, zwierzątko lub postać z bajki, ale także wiedza przekazywana wychowankowi.Metody te mogą więc stanowić rownież zagrożenie - przekazywanie negatywnych, niekorzystnych postaw dla prawidłowego rozwoju.
5.Metody stosujące indukcję i dedukcję.- Umożliwiają one wychowawcy największą
inwencję w zakresie oddziaływań. Sam wychowanek, jako podmiot, ma możliwość wnioskowania przez indukcję i dedukcję. Kształtujemy w nim w ten sposob refleksyjność, budzimy potrzebę namysłu i przemyśleń, zachęcamy do samodzielnego rozwiązywania problemow sytuacyjnych, nierzadko uciekając się do działania prowokująco-motywującego.
6. Ewaluacja.- metoda wychowania służy kształtowaniu u wychowanka umiejętności samooceny i samokontroli. Wychowanek w formie pisemnej może wyrazić swoją opinię o własnym rozwoju osobowym.
9.1.3. Zasady klasyfikowania metod wychowania
I poziom związany jest z bezpośrednim wpływem wychowawcy - stosowaniem systemu nagradzania i karania.
II poziom związany jest z podporządkowywaniem i narzucaniem, z informowaniem i perswazją, z modelowaniem i wzorowaniem się, czyli z grupą metod pośrednich
III poziom stanowi skomplikowaną, lecz najbardziej akceptowaną przez wychowankow
drogę dochodzenia do własnej aktywności. Warunkiem pomyślnego działania jest posiadanie przez wychowanka własnego systemu wartości, który ułatwia dokonywanie wyborow
PODZIAŁ METOD WG JELEŃSKIEJ
1. Metoda ideału. Unika się kopiowania wzoru osobowego, zwłaszcza ze środowiska
rowieśniczego (rowieśnik jako wzor sugerowałby czyjąś niższość). Zamiast wzoru do naśladowania stawiamy ideał do realizowania w sobie. To uczy pokory, wzmaga szacunek do siebie, nie rani miłości własnej oraz wyklucza niebezpieczeństwo wzorca negatywnego. Wartość wychowawcza ideału człowieka przejawia się w tym, że budzi on chęć stawania się sobą. Wychowanek wkracza na drogę pracy nad sobą - samowychowania.
2. Metoda obiektywizacji (zła). - Zło jest w wychowanku, w jego postawach, ale nie jest wychowankiem, dlatego nie godząc się na zło, jako wychowawcy walczymy z nim, ale nie potępiamy wychowanka popełniającego zło; nie walczymy z wychowankiem, lecz wspieramy go w przezwyciężeniu zła, stosując takie środki, jak pouczenia i świadoma dyscyplina.
3. Metoda specjalizacji wysiłku. W wyniku świadomych wyborow, dobrowolnych decyzji i konsekwencji kształtują się u wychowanka tzw. dobre przyzwyczajenia, cnoty. Wychowanek, pracując nad jedną cnotą, szczegolnie mu bliską, podnosi swoj poziom moralny, ktory przenosi na inne cnoty. Na przykład pracując nad prawdomownością, wyrabia w sobie roztropność (konieczną do rozpoznawania prawdy), męstwo (konieczne do przyznania się do winy), sprawiedliwość (jako obiektywizm w ocenie osob i zdarzeń).
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA WPŁYWA NA CAŁĄ OSOBOWOŚĆ
1. Metoda pouczania i instrukcji (jako odpowiedź na informacje występujące w relacji wychowawca - wychowanek).
2. Metoda tworzenia postaw przez działanie i przyzwyczajanie jako odpowiedź na podejmowane wysiłki formowania i formacji.
3. Metoda podsuwania motywow uczuciowych do prowadzenia życia zgodnie z otrzymaną informacją i formacją, będąca odpowiedzią na inspirację w relacji wychowawcy i wychowanka.
9.2. Strategie i technologia pracy wychowawczej
Termin „technologia wychowania” - ogoł wiadomości powodujących umiejętność kierowania się zasadami tworzenia form i stosowania metod oraz środkow w procesie przetworzeń osobowości wychowanka, ktory dokonuje się w złożonej rzeczywistości społecznej i niepowtarzalnej rzeczywistości wychowawczej, mającej na celu realizowanie głownych idei wypływających z teleologii wychowania (Tchorzewski)
Strategia wychowania:
„strategie to sposoby osiągania celow”
w litreaturze wymienia się m.in. o strategiach radzenia sobie nauczycieli i uczniow z rzeczywistością szkolną oraz o strategiach edukacyjnych
Kwieciński wymienia m.in. strategie: negocjowania zmiany, radzenia sobie z lękami, tworzenia alternatywnych wizji przyszłości i przezwyciężania lęku przed „nieodwołalnym”, nabierania pewności co do swoich zdolności i możliwości skutecznego radzenia sobie z aktualnymi problemami
Trzy typy strategii wychowania wg Kozłowskiego
1. Strategia urabiania (kształtująca) opiera się na tradycyjnych koncepcjach
wychowania, kładzie się nacisk na bezpośrednie i pośrednie wpływy wychowawcze; ściśle związana z przekazem tradycji.
Strategia poszukująca opiera się na koncepcjach ograniczających wpływy wychowawcze. Zakłada dialog wychowanka i wychowawcy. Jako cel stawia sobie osiągnięcie lepszej wiedzy, lepszego rozumienia siebie i świata oraz lepszego działania; Jest to w sumie strategia „bycia z wychowankiem”
3. Strategia otwarta. - propozycja „strategii środka”; W strategii tej nie pozostawia się wychowanka samemu sobie, lecz towarzyszy
się mu w odkrywaniu świata. Jest to wspołdziałanie z wychowankiem w budowaniu jego relacji do siebie, do innych i do świata. Podstawowe zasady postępowania wychowawczego to m.in.:
- akceptacja wychowanka,
- negocjacyjne traktowanie konfliktow, rozwiązywanie ich w dialogu,
- odrzucanie z relacji wychowawczej lęku i sytuacji stresujących;
- autonomiczne traktowanie wychowanka jako podmiotu oraz rezygnacja z dominacji, manipulacji i autokratyzmu,
- czynny dialog w empatycznym kontakcie werbalnym,
- odchodzenie od nagradzania i karania na rzecz coraz większej autokontroli przez motywowanie wychowanka i doprowadzanie do sytuacji osiągania sukcesu w autonomicznych działaniach,
- partnerska relacja wychowawcza,
- obustronne dążenie do eliminacji porażek, gotowość wspołdziałania w dochodzeniu
do kompromisow,
- maksymalne zaangażowanie obu partnerow relacji wychowawczej w proces wychowawczy.
9.3. Formy i techniki pracy wychowawczej
Za formy wychowania uznaje się zwykle „bliżej skonkretyzowane sposoby postępowania wychowawczego, czyli są one bardziej szczegołowym, a niekiedy
wręcz drobiazgowym opisem metody wychowania. Formy wychowania określa się czasami jako techniki wychowawcze: psychotechniki (praca i aktywność indywidualna), socjotechniki (działanie zbiorowe i społeczny kontekst życia), kulturotechniki (działanie w kulturze).
Najczęściej wyrożnianymi formami wychowania są oddziaływania:
werbalne - Polegają one na słownych interakcjach między wychowawcą a wychowankami oraz między samymi wychowankami. Przydatne są tu: technika burzy mozgow, technika sondażu opinii o wychowanku, technika swobodnych tekstow i technika treningu spotkaniowego.
A. Technikę burzy mozgow wykorzystuje się przy poszukiwaniu rozwiązania problemu, ktory budzi zaciekawienie większej części grupy. B. Sondaż opinii o wychowanku polega na poinformowaniu wychowanka o tym, co sądzi o nim grupa lub klasa. Głownym celem jest utrwalenie w świadomości wychowanka pozytywnego obrazu siebie - wpływa to na pozyskanie większej przychylności kolegow z grupy czy klasy, a nierzadko samych nauczycieli i wychowawcow.
Wyodrębnia się dwa rodzaje sondażu opinii o wychowanku:
- Sondaż pozytywnych opinii o wychowanku można odnieść do dzieci sprawiających trudności wychowawcze.
- Sondaż negatywnych i pozytywnych opinii o wychowanku można odnieść zwłaszcza do osob, ktore mają zniekształcony obraz samego siebie: przejawiają nadmierne poczucie własnej wartości, snobizm i zarozumiałość.
C. Technika swobodnych tekstow, zwana także techniką ekspresji słownej lub techniką tworczości literackiej i poetyckiej, została zaproponowana przez Freineta. Wychowankowie (indywidualnie lub zbiorowo) piszą tekst na dowolny temat w wybranej przez siebie formie. Mogą to być wiersze, opowiadanie, myśli, sentencje. Następnie wybierają najciekawsze teksty i analizują je.
D. Trening spotkaniowy, czyli trening kontaktow międzyludzkich. Jest to forma oddziaływań werbalnych, ktora sprzyja powstawaniu i kształtowaniu pozytywnych nastawień interpersonalnych. Trening interpersonalny to trening grupowy, w ktorym ważną rolę odgrywają czynniki i procesy grupowe.
Niewerbalne - Na szczegolną uwagę zasługują: technika improwizowanej dramatyzacji (polega na wykorzystaniu elementow sztuki teatralnej w sposob umożliwiający rekonstrukcję własnej sytuacji życiowej i obrazu samego siebie), technika treningu relaksacyjnego (zastosowanie ćwiczeń relaksowo-koncentrujących, ktore są w stanie przywrocić stan wewnętrznej rownowagi oraz wspierają rozwoj osobowości), technika swobodnej ekspresji plastycznej (umożliwia uwolnienie się od napięć psychicznych oraz wyrażenie własnych uczuć, przeżyć i doświadczeń; pozwala przeżywać prawdziwe sukcesy także tym wychowankom, ktorzy w jakichś dziedzinach (np. w nauce szkolnej) uzyskują niskie oceny, pozwala wychowawcy na lepsze poznanie wychowankow; stwarza dodatkową drogę porozumiewania się i komunikowania sobie ważnych treści; rozwija zainteresowania i uzdolnienia tworcze), technika muzykoterapii (Pozwala ona nie tylko na wypełnienie wolnego czasu społecznie akceptowaną aktywnością, ale także spełnia szereg funkcji wychowawczych, polegających m.in. na kompensowaniu własnych niepowodzeń życiowych, mobilizowaniu do podejmowania wysiłku tworczego, wyzwalaniu określonych stanow emocjonalnych, integrowaniu określonych sfer przeżyć psychicznych, kształtowaniu takich cech, jak systematyczność, siła woli, wytrwałość), technika zabawy w teatr (Pozwala ona na ukazywanie istotnych problemow z punktu widzenia przeżyć i doświadczeń uczestnikow)
doraźne - Polegają one na indywidualnej pracy z wychowankiem i są stosowane jedynie okresowo. Łobocki zalicza tu: udzielanie wychowankom indywidualnej pomocy, wzmacnianie pozytywne i negatywne,
ignorowanie niepożądanych zachowań.
9.4. Środki wychowawcze
Wychowanie powinno prowadzić do zrealizowania określonych celow. Cele zaś wymagają odpowiednich środkow realizacji. W ogolnej strukturze procesu wychowania odnajdujemy ich miejsce wśrod następujących elementow:
1. Wychowanek, ktory ma być wychowywany.
2. Wychowawca, ktory wychowuje.
3. Cel wychowania, ktory chcemy osiągnąć.
4. Środek wychowawczy, czyli to wszystko, co może pomoc w osiąganiu zamierzonych celow wychowania
Środek wychowawczy (pomoce wychowawcze, rzadziej - narzędzia wychowawcze) to konkretna pomoc, dzięki ktorej zachodzi proces wychowania, to tworzenie sytuacji, dzięki ktorym wychowawcy wpływają na wychowankow w nadziei uformowania lub umocnienia w nich przekonań, postaw lub pożądanych motywacji. Środki wychowawcze nabierają znaczenia dopiero w zestawieniu z konkretną sytuacją wychowawczą.
Ważne środki w wychowaniu to m.in.: pochwała, nagroda, zachęta, wyrożnienie, zainteresowanie się wychowankiem i jego postawą, dobry przykład, przyjaźń, zabawa, wspolna praca, dialog, rozmowa, a także wyjaśnienie, przypomnienie, pouczenie, upomnienie, nagana, krytyka, kara.
Schleiermacher dokonał typologii środkow wychowawczych, dzieląc je na:
prewencyjne - służą zapobieganiu ewentualnym szkodom, jakie mogłyby dotknąć wychowanka;
podtrzymujące (wspierające) - są te środki, ktore można odnieść do sytuacji znanych nam
z psychologii uczenia się, a ktore w podejściu behawiorystycznym otrzymują nazwę wzmocnienia pozytywnego. Szczegolnie podkreśla się wartość pochwały, nagrody i sukcesu, ale także zachęty, dialogu,
zainteresowania okazanego wychowankowi i wspołpracy z nim.
zabraniające/zakazujące - mierzają do wyrugowania określonych zachowań i postaw wychowankow; nazywane także „wzmocnieniami negatywnymi”, a ich głowny cel sprowadza się do oduczenia danych zachowań. Zaliczamy tu: pouczenie, przypomnienie, upomnienie, pogrożki, naganę i karę. Stosujemy je, gdy chcemy pokazać wychowankowi, że jego zachowanie jest niewłaściwe, lub gdy zmierzamy do zaniku jego niewłaściwej postawy.
Możemy mowić o pewnej typologii kar:
1. Kary duchowe - odebranie wychowankowi swojej miłości, przywilejow, zaufania.
2. Kary fizyczne, cielesne.
3. Kary naturalne, wynikające niejako z samej natury popełnionego wykroczenia
(dopuszczane przez J.J. Rousseau).
4. Kary dyscyplinarne (stosowane w przypadku naruszenia porządku lekcyjnego).