Przywileje i immunitety dyplomatyczne
Prawo dyplomatyczne i konsularne jest częścią międzynarodowego prawa publicznego. Tylko w pewnym zakresie jest ono uregulowane aktami prawnymi, jednak w dużej części jest ono normowane prawem zwyczajowym i kurtuazją międzynarodową. Każde państwo funkcjonuje w oparciu o organy wewnętrzne i zewnętrzne. Organy wewnętrzne posiadają swoje siedziby na terenie swojego kraju, z kolei organy zewnętrzne mają je poza granicami państwa. Poza granicami kraju znajdują się przede wszystkim przedstawicielstwa dyplomatyczne. Podejmują one działania w imieniu i na rzecz państwa wysyłającego we wszystkich dziedzinach. Oprócz nich funkcjonują jeszcze przedstawicielstwa konsularne, jednak zakres ich działań jest okrojony do konkretnych dziedzin.
Pojęcie „immunitet” oznacza niepodleganie jurysdykcji sądów i organów państwa przyjmującego i państw tranzytu, zaś „przywilej” łączy się z różnego rodzaju ulgami, zwolnieniami z opłat czy innymi ułatwieniami. W przeszłości istniały trzy teorie, uzasadniające obowiązywanie przywilejów i immunitetów. Pierwsza z nich, to teoria eksterytorialności zakładała ona o tym, że misja oraz przedstawiciele dyplomatyczni podlegają prawu państwa wysyłającego(tworząc fikcje prawną). Kolejną jest teoria reprezentacji, która wychodzi z założenia, że przedstawiciel dyplomatyczny, powinien posiadać takie same przywileje i immunitety jak monarcha, ponieważ jest jego reprezentantem. W dzisiejszych czasach teoria ta mówi o reprezentacji państwa, zaś państwa są sobie równe. Reprezentant nie powinien, więc podlegać instytutom państwa przyjmującego. Ostatnia z teorii -funkcjonalna zakłada, że warunkiem wykonania powierzonych członkom misji zadań jest możliwość z korzystania określonych immunitetów i przywilejów. We współczesnych czasach przywileje i immunitety opierają się w większości na tej teorii.
W 1961 roku powstała Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych reguluje ona warunki na jakich funkcjonują placówki dyplomatyczne. Zawiera ona szczegółowy i szeroki opis regulacji przywilejów i określa immunitety przysługujące misji i jej członkom. Cel przywilejów i immunitetów został zawarty w preambule Konwencji Wiedeńskiej. Tak więc mają one zapewnić skuteczne wykonanie funkcji jakie posiada misja, a nie stworzyć korzyści dla poszczególnych person. Doktryna wskazuje podział przywilejów i immunitetów na: *rzeczowe, które przysługują misji dyplomatycznej w państwie przyjmującym, oraz * osobowe, przysługujące członkom misji.
Do przywilejów i immunitetów rzeczowych zaliczamy:
Nietykalność pomieszczeń misji.
Budynki lub część budynków i tereny przyległe do nich (np.: ogród czy parking) użytkowane dla celów misji, łącznie z rezydencją szefa misji, określane są jako pomieszczenia misji. Pomieszczenia misji są nietykalne, a funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mogą do nich wkraczać, chyba że uzyskają na to zgodę szefa misji. Do państwie przyjmującego należy podjęcie niezbędnych kroków do ochrony misji. Na państwie wysyłającym ciąży z kolei obowiązek użytkowania pomieszczeń misji zgodnie z jej funkcjami. władze miejscowe nie mają prawa wkraczać bez zgody szefa misji do pomieszczeń urzędowych i prywatnych zajmowanych przez misję dyplomatyczną, jej szefa i współpracowników oraz że władze państwa przyjmującego mają obowiązek podjęcia niezbędnych środków „dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą oraz zapobieżenia jakiemukolwiek zakłóceniu spokoju misji lub uchybieniu jej godności".
Zwolnienie od wszelkich opłat i podatków, które dotyczą pomieszczeń misji
Członkowie misji są zwolnieni od wszystkich opłat i podatków państwowych, regionalnych i komunalnych, takich które dotyczą pomieszczeń misji dotyczących pomieszczeń misji. Wyjątkiem są tu podatki i opłaty należne za określone usługi.
Nietykalność archiwów i dokumentów misji
Nietykalne są dokumenty i archiwa misji, oraz poczta dyplomatyczna, niezależnie od czasu oraz miejsca, w którym się znajdują. Przesyłki powinny być widocznie oznakowane oraz powinny mieścić tylko dokumenty dyplomatyczne lub przedmioty użytku urzędowego.
Swobodę porozumiewania się
Państwo przyjmujące powinno zapewnić członkom misji swobodę porozumiewania się z obywatelami państwa wysyłającego. jeżeli zainteresowana osoba o to prosi, właściwe władze państwa przyjmującego powinny niezwłocznie zawiadomić urząd konsularny Państwa wysyłającego o tym, że w jego okręgu konsularnym obywatel tego państwa został tymczasowo aresztowany, uwięziony lub pozbawiony wolności w jakikolwiek inny sposób. Władze państwa przyjmującego mają ponadto obowiązek zawiadomić urząd konsularny o zgonie, wypadku obywatela państwa wysyłającego.
Przywileje i immunitety osobowe:
Nietykalność przedstawicieli dyplomatycznych
Państwo przyjmujące powinno traktować funkcjonariuszy konsularnych z należytymi względami, a także chronić ich przed jakimkolwiek zamachem na ich osobę, wolność lub powagę. Funkcjonariusze konsularni nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu, z wyjątkiem przypadków ciężkiej zbrodni i tylko na mocy postanowienia właściwej władzy sądowej. W praktyce za ciężkie zbrodnie uważa się przestępstwa zagrożone sankcją powyżej pięciu lat więzienia. Mogą oni być pozbawieni wolności tylko w wykonaniu ostatecznego i prawomocnego orzeczenia sądowego. Ponadto nietykalność obejmuje również budynek mieszkalny oraz bagaż. Bagaż jest rewidowany tylko gdy istnieją poważne przypuszczenia co do jego zawartości. Powinna się ona odbyć w towarzystwie przedstawiciela dyplomatycznego. W dzisiejszych czasach wszędobylskiego terroryzmu, dopuszcza się elektroniczną kontrolę bagażu na lotnisku.
Immunitet jurysdykcyjny
Funkcjonariusze konsularni, a także członkowie służby administracyjno-technicznej nie podlegają jurysdykcji władz sądowych lub administracyjnych w odniesieniu do czynności wykonywanych w toku pełnienia funkcji konsularnych. Wyłączenia tego nie stosuje się do powództwa w związku z wypadkiem w państwie przyjmującym i ze szkodami spowodowanymi przez pojazd, statek lub samolot. Członkowie placówki konsularnej mogą być wzywani na świadków w postępowaniu administracyjnym lub sądowym. Nie mają oni jednak obowiązku składania zeznań w sprawach związanych z pełnionymi funkcjami. Nie jest to mimo wszystko jednoznaczne z bezkarnością przedstawicieli dyplomatycznych, cały czas pozostają oni pod jurysdykcją państwa wysyłającego. W wypadku, gdy istnieje silnie umotywowane podejrzenie popełnienia przestępstwa, państwo wysyłające na prośbę państwa przyjmującego, może uchylić immunitet. Zaistnieć może również sytuacja, że państwo wysyłające nie uchyli immunitetu. W takim wypadku państwo przyjmujące może dać takiej osobie status „persona non grata”- osoby niepożądanej. Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z immunitetu od jurysdykcji karnej państwa przyjmującego. Korzysta on również z immunitetu od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej tegoż państwa, z wyjątkiem:
*powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczących prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego, chyba że posiada on je w imieniu państwa wysyłającego dla celów misji;
*powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;
*powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi.
2. Przedstawiciel dyplomatyczny nie jest obowiązany do składania zeznań w charakterze świadka.
3. W stosunku do przedstawiciela dyplomatycznego nie mogą być przedsięwzięte żadne środki egzekucyjne. Z zastrzeżeniem jednak, że odnośne środki mogą być przedsięwzięte bez naruszania nietykalności jego osoby lub rezydencji.
Przedstawiciel dyplomatyczny nie może dobrowolnie zrzec się immunitetu, może tego dokonać tylko i wyłącznie państwo wysyłające, ponadto musi być to uczynione w wyraźny sposób.
Zwolnienie z opłat i podatków
Przedstawiciele dyplomatyczni nie płacą podatków stanowych, podatków od dochodów, akcyzy czy podatków od wartości dodanej, płacą oni VAT jednak może on zostać zrefundowany po ukazaniu odpowiednich rachunków. Przywilej ten jest stosowany na zasadzie wzajemności, ze względu na róże systemy podatkowe. Państwo przyjmujące powinno zapewnić przedstawicielom dyplomatycznym zwolnienie z podatków i opłat pokrewnych dotyczących sprowadzania z zagranicy przedmiotów osobistych.
Z przedstawionych wyżej przywilejów i immunitetów korzystają:
1. wszyscy przedstawiciele dyplomatyczni państwa wysyłającego, a zatem szef misji oraz członkowie personelu misji posiadający stopień dyplomatyczny. Korzystają oni z przywilejów i immunitetów w pełnym, przedstawionym zakresie. Przedstawiciel dyplomatyczny ma zagwarantowany jednak wyłącznie immunitet jurysdykcyjny i przywilej nietykalności osobistej, które przysługują wyłącznie do aktów urzędowych dokonywanych w toku pełnienia jego funkcji, jeżeli jest obywatelem państwa przyjmującego lub ma w państwie przyjmującym stałe miejsce zamieszkania.
2. Członkowie rodziny przedstawiciela dyplomatycznego pod warunkiem, że pozostają z nim we wspólnocie domowej oraz nie są obywatelami państwa przyjmującego. Członkowie rodziny nie tracą swego uprzywilejowanego statusu, jeżeli na stałe zamieszkują w państwie przyjmującym. Członkom rodziny nie przysługują natomiast żadne przywileje i immunitety, jeżeli są obywatelami państwa przyjmującego, chyba, że zostaną one wyraźnie przyznane przez państwo przyjmujące.
3. Członkowie personelu administracyjnego i technicznego oraz członkowie ich rodzin, pozostający z nimi we wspólnocie domowej, jeżeli nie są obywatelami państwa przyjmującego i nie mają tam miejsca stałego zamieszkania.
4. Członkowie personelu służby misji zatrudnieni przez państwo wysyłające, jeżeli nie są obywatelami państwa przyjmującego i nie mają tam miejsca stałego zamieszkania, korzystają ze zwolnienia od opłat i podatków od wynagrodzeń otrzymywanych z tytułu zatrudnienia w misji, immunitetu karnego oraz cywilnego i administracyjnego - ale tylko w odniesieniu do aktów dokonanych w toku pełnienia ich funkcji, oraz zwolnienia z podlegania systemowi ubezpieczeń społecznych, obowiązującemu w państwie przyjmującym.
5. Prywatni służący zatrudnieni przez członków personelu dyplomatycznego i administracyjno technicznego jeżeli nie są obywatelami państwa przyjmującego i nie mają tam miejsca stałego zamieszkania, korzystają ze zwolnienia od opłat i podatków od wynagrodzeń otrzymywanych z tytułu zatrudnienia, oraz zwolnienia z podlegania systemowi ubezpieczeń społecznych, obowiązującemu w państwie przyjmującym.
Osoba uprawniona do przywilejów i immunitetów korzysta z nich od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia stanowiska, albo poinformowania przez państwo wysyłające ministerstwa spraw zagranicznych państwa przyjmującego o osobie uprawnionej - o ile w chwili tej notyfikacji przebywa na terytorium państwa przyjmującego. Wyjątkiem są immunitety oraz przywileje związane z nietykalnością osobistą, które przysługują nawet wtedy, gdy państwu przyjmującemu nie notyfikowano wcześniej faktu przybycia (wystarczy, że dyplomata ma paszport dyplomatyczny).
Koniec przywilejów i immunitetów dyplomatycznych następuje, co do zasady, z końcem funkcji przedstawiciela dyplomatycznego. Osoba uprawniona do przywilejów i immunitetów - która zakończyła w normalnym trybie pełnienie swoich funkcji - powinna opuścić terytorium państwa przyjmującego w „rozsądnym terminie”.
Osoby uprawnionej nie można sądzić po zakończeniu pełnienia funkcji urzędowych, jeżeli w grę wchodzą akty tej osoby dokonane przezeń w toku pełnienia funkcji członka misji.
Koniec funkcji przedstawiciela dyplomatycznego może nastąpić:
a) z chwilą śmierci przedstawiciela dyplomatycznego;
b) z chwilą zerwania stosunków dyplomatycznych między państwami;
c) z chwilą zniknięcia wysyłającego, albo przyjmującego suwerena;
d) gdy państwo wysyłające notyfikuje państwu przyjmującemu, że funkcje przedstawiciela dyplomatycznego dobiegły końca;
e) gdy przedstawiciel dyplomatyczny zostanie uznany za persona non grata (osobę niepożądaną/niemile widzianą).
Obecnie wybuch konfliktu zbrojnego nie pociąga za sobą automatycznie ani zerwania stosunków dyplomatycznych, ani likwidacji stałych placówek dyplomatycznych.
Personel dyplomatyczny w państwie przyjmującym korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Organy państwa przyjmującego nie mogą stosować wobec przedstawicieli dyplomatycznych przymusu w żadnej formie, naruszać jego bezpieczeństwa oraz swobody osobistej, nie mogą również podejmować żadnych działań, których mogłyby naruszyć godność lub obrazić przedstawiciela. W przypadkach wyjątkowych dopuszcza się ograniczenie swobody i nietykalności osobistej przedstawiciela dyplomatycznego, gdy np.: ma to zapobiec popełnieniu przestępstwa, w samoobronie i obronie koniecznej oraz jeśli wymagają tego szczególnie ważne względy bezpieczeństwa państwa przyjmującego lub bezpieczeństwa publicznego. Państwo przyjmujące jest ponadto zobowiązane jest zapewnić przebywającym na ich terytorium przedstawicielom dyplomatycznym odpowiednią ochronę osobistą. Reasumując immunitet dyplomatyczny stanowiący polega na wyłączeniu określonej grupy funkcjonariuszy państwowych spod jurysdykcji sądów i innych władz Państwa przyjmującego w celu zapewnienia im swobodnego i bezpiecznego wykonywania przez nich funkcji dyplomatycznych
Bibliografia:
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1996.
J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2007
Red. Jakub Horodyński, Prawo międzynarodowe publiczne. Repetytorium, Warszawa 2008
R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005
A. Przyborowska - Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i konsularne - Wybór dokumentów; Lublin 2003;
G. Grabowska - Funkcjonariusze międzynarodowi, Katowice 1986
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1996
J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2007
Tamże
Konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych z dnia 18 kwietnia 1961 r
J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2007
Red. Jakub Horodyński, Prawo międzynarodowe publiczne. Repetytorium, Warszawa 2008
J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2007
R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005
A. Przyborowska - Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i konsularne - Wybór dokumentów; Lublin 2003;
J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2007
G. Grabowska - Funkcjonariusze międzynarodowi, Katowice 1986.