1)Źródła prawa wspólnotowego- prawa składające się na system prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Całość dorobku prawnego Unii Europejskiej, łącznie z np. orzeczeniami ETS, nosi nazwę acquis communautaire. Także prawo innych wspólnot międzynarodowych, jak na przykład Organizacji dla Harmonizacji Prawa Afrykańskiego (OHADA)
Podstawowy podział źródła prawa wspólnotowego to:
Prawo pierwotne (Prawo pierwotne znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 48 Traktatu z Maastricht).
traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej np. Traktat z Maastricht z 1992 r. (wszedł w życie w 1993 r.); Traktat paryski z 1951 r. (obowiązywał w latach 1952-2002)
umowy zawarte między państwami członkowskimi zmieniające i uzupełniające traktaty założycielskie, np. Traktat amsterdamski z 1997 r. (wszedł w życie w 1999 r.); Traktat lizboński z 2007 r. (wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.)
traktaty akcesyjne, np. Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r. (wszedł w życie w 1981 r.) ,Traktat ateński z 2003 r. (wszedł w życie w 2004 r.)
ogólne zasady prawa Unii Europejskiej - szereg zasad prawa UE wypracowanych na podstawie orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które nie zawsze wynikają wprost z Traktatów. Również zasady, do których przestrzegania zobowiązała się Unia Europejska (głównie Europejska Konwencja Praw Człowieka)
postanowienia Rady, gdy jej członkowie działają jako przedstawiciele państw członkowskich, np. Akt dotyczący wyboru przedstawicieli Parlamentu Europejskiego w drodze powszechnych wyborów bezpośrednich z 1976 r.
Częścią prawa pierwotnego są również załączniki (w formie protokołów) dołączone do wyżej wymienionych umów. Nie mogą to być natomiast deklaracje i umowy (nie mają mocy wiążącej).
Prawo wtórne - Prawo wtórne znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 288 Traktatu z Lizbony, dawny art. 249 TWE. Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii:
Rozporządzenia - Swoim charakterem rozporządzenia zbliżone są do ustaw polskiego porządku prawnego, pełnią rolę ujednolicającą przepisy prawa w krajach wspólnotowych UE, mają charakter wiążący, zasięg ogólny (adresatami mogą być zarówno państwa, jak i jednostki) oraz abstrakcyjny (dotyczą nieokreślonej liczby przypadków / sytuacji). Podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Każde rozporządzenie wchodzi w życie w terminie w nim zawartym.
Publikacja w Dzienniku Urzędowym UE - Zgodnie z art. 297 pkt. 1 akapit drugi oraz pkt. 2 akapit drugi Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, rozporządzenie musi być opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Wchodzi w życie z dniem określonym w rozporządzeniu bądź dwadzieścia dni po jego ogłoszeniu (jeśli w rozporządzeniu nie zawarto daty wejścia w życie).
Bezpośrednie obowiązywanie rozporządzenia i wykonanie rozporządzenia - bezpośrednia skuteczność oznacza, że wejście w życie rozporządzenia i stosowanie na korzyść lub niekorzyść tych, którzy mu podlegają, jest całkowicie niezależne od prawa danego państwa członkowskiego.
Dyrektywy - Mają charakter wiążący, zaś adresatami dyrektyw mogą być wyłącznie państwa członkowskie UE. Wiążą wyłącznie co do rezultatu, państwo członkowskie ma swobodę wyboru formy i środków implementacji danej dyrektywy. Dyrektywy podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Okres transpozycji podany jest każdorazowo w treści dyrektywy - na ogół wynosi od roku do 3 lat.
Opinie - Nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często stosowane w postępowaniu między instytucjami i organami wspólnot.
Zalecenia - Nie mają mocy wiążącej, sugerują podjęcie określonych działań.
2. Międzynarodowa Ochrona Praw Człowieka
Międzynarodowy System Ochrony Praw Człowieka, ukształtował się po II wojnie światowej, kiedy zaczęto dążyć do objęcia całości praw człowieka (kompleksowa kodyfikacja) w skali światowej (ochrona uniwersalna). Obejmuje on uniwersalny system ochrony praw człowieka, który ma charakter globalny, i zawiera prawa o charakterze powszechnym i cząstkowym, chroniące pewne kategorie podmiotów i szczegółowe przedmiotowo (głównie tworzy go ONZ), a także systemy regionalne, budowane przez organizacje działające na ograniczonych obszarach (Rada Europy, KBWE, OPA, OJA, ASEAN).
Na Międzynarodowy System Ochrony Praw Człowieka składają się obecnie takie dokumenty, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966), szereg szczegółowych konwencji, np. o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (1948), statusie uchodźców (1951), eliminacji wszystkich form dyskryminacji rasowej (1965), eliminacji wszystkich form dyskryminacji kobiet (1979), Konwencja Praw Dziecka (1989).
W obręb Międzynarodowy System Ochrony Praw Człowieka wchodzą też środki kontroli przestrzegania praw człowieka (sprawozdania, skargi państw, petycje) oraz instytucje powołane przez ONZ czy regionalne organizacje służące tym celom, np. w systemie ONZ te zadania spełnia Zgromadzenie Ogólne ONZ, Rada Gospodarczo-Społeczna, Komisja Praw Człowieka, Komitet Praw Człowieka, w ramach Rady Europy jest to Europejska Komisja Praw Człowieka i Europejski Trybunał Praw Człowieka.
3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej - (ang. Charter of Fundamental Rights of the European Union, fr. Charte des droits fondamentaux de l'Union Européenne) to zbiór fundamentalnych praw człowieka uchwalony i podpisany w dniu 7 grudnia 2000 r. podczas szczytu Rady Europejskiej w Nicei w imieniu trzech organów Unii Europejskiej: Parlamentu, Rady oraz Komisji, powtórnie, z pewnymi poprawkami, podpisany przez przewodniczących tych organów podczas szczytu w Lizbonie 12 grudnia 2007 r. Moc wiążąca dokumentu została mu nadana przez Traktat lizboński podpisany 13 grudnia 2007 roku.[1], który wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.
Karta Praw Podstawowych składa się z preambuły oraz 54 artykułów rozdzielonych między 7 rozdziałów:
I Godność człowieka (art. 1-5): ochrona godności ludzkiej; prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności cielesnej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i poniżającego traktowania lub karania; zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej.
II Wolności (art. 6-19): prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego; ochrona danych osobowych; prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny; wolność myśli, sumienia i religii; wolność przepływu informacji i wyrażania opinii; wolność zgromadzania się i stowarzyszania się; wolność sztuki i badań naukowych; prawo do edukacji; wolność wyboru zawodu i prawo do zatrudniania się w każdym państwie UE; wolność prowadzenia działalności gospodarczej; prawo własności (w tym własności intelektualnej); prawo do azylu; ochrona na wypadek wydalenia i ekstradycji.
III Równość (art. 20-26): równość wobec prawa; zakaz wszelkiej dyskryminacji; poszanowanie różnorodności kulturowej, religijnej i językowej; równość płci ale przy dopuszczeniu "specyficznych korzyści dla płci niedostatecznie reprezentowanych"; prawa dziecka; prawa osób starszych; integracja osób niepełnosprawnych.
IV Solidarność (art. 27-38);prawo pracowników do informacji i konsultacji; prawo do układów zbiorowych i wspólnych działań; prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej; prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem; prawo do dobrych warunków pracy; zakaz pracy dzieci i ochrona pracującej młodzieży; zakaz zwolnień z powodu macierzyństwa, prawo do zasiłku macierzyńskiego i opiekuńczego; prawo do pomocy socjalnej; prawo dostępu do służby zdrowia; ochrona środowiska; ochrona konsumenta.
V Prawa obywatelskie (art. 39-46):prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego; prawo do głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych; prawo do dobrej administracji; prawo dostępu do dokumentów unijnych; prawo składania skarg do Rzecznika Praw Obywatelskich; prawo składania petycji do Parlamentu; prawo przemieszczania się i osiedlania; prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej.
VI Wymiar sprawiedliwości (art. 47-50): prawo do rzetelnego procesu sądowego; domniemanie niewinności i prawo do obrony; zasada legalizmu i proporcjonalności w procesie karnym; ne bis in idem procedatur (nikt nie może być ścigany lub skazywany z powodu faktów, co do których został już uniewinniony lub skazany; nie może być sądzony dwa razy o to samo).
VII Postanowienia ogólne (art. 51-54):zakres stosowania Karty (podczas implementacji prawa wspólnotowego przez ciała unijne); zakres gwarantowanych praw (mogą być ograniczone tylko, jeśli jest to konieczne dla ochrony dobra publicznego lub innego z praw, przy uwzględnieniu zasady proporcjonalności); zakaz interpretacji Karty w sposób uszczuplający prawa człowieka gwarantowane przez inne akty prawa międzynarodowego; zakaz nadużycia praw (nie mogą być interpretowane jako uprawnienie do wydania aktu prawnego niweczącego którekolwiek z praw i wolności).
13 grudnia 2007 roku nastąpiło uroczyste podpisanie Traktatu reformującego nadającego prawny charakter Karty. Decyzją premiera Donalda Tuska i wbrew przedwyborczym obietnicom Karta w Polsce będzie podlegać ograniczeniu wynegocjowanemu wcześniej przez rząd Jarosława Kaczyńskiego.
4. Ekstradycja i jej ograniczenia.
Ekstradycja - wydanie przez państwo władzom innego państwa osoby przebywającej na terytorium państwa wydającego, dokonywane w sytuacji, gdy osoba ta podejrzana jest o popełnienie na terytorium państwa zwracającego się z wnioskiem o ekstradycję czynu przestępczego lub w celu odbycia kary. Ekstradycja dokonywana jest na podstawie umowy międzynarodowej, o ile państwo zwracające się z wnioskiem o ekstradycję zapewnia wzajemność. Większość krajów nie dopuszcza ekstradycji własnych obywateli bądź osób, które uzyskały na ich terytorium prawo azylu.
Z wnioskiem o ekstradycję może wystąpić państwo, jeżeli przestępstwo zostało dokonane na jego terytorium, lub jeżeli popełnione przestepstwo rozciąga swoje skutki na jego terytorium.
Z analizy umów międzynarodowych i ustawodawstwa wewnętrznego państw, odczytać można trzy najważniejsze zasady ekstradycyjne, przyjęte niemal powszechnie. Brzmią one następująco:
podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn zagrożony karą w obu państwach (tzw. zasada podwójnej karalności),
osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania, jak również wykonywać wobec niej tylko taką karę, do wykonania której została wydana (tzw. zasada specjalności),
nie podlegają wydaniu osoby które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu.
Procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek ekstradycyjny przesyłany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej spotykane jest przesyłanie wniosku bezpośrednio pomiędzy ministerstwami sprawiedliwości lub prokuraturami generalnymi. Do wniosku powinna zostać dołączona dokumentacja wraz z uzasadnieniem, zaś samo przestępstwo na podstawie którego ekstradycja ma zostać dokonana, powinno mieścić się w ramach klauzuli ogólnej bądź szczegółowego wyliczenia zawartego w umowie. Ostatnią czynnością ekstradycyjną jest przekazanie podejrzanego przez władze policyjne.
5. Europejski Nakaz Aresztowania
Uproszczona forma ekstradycji istniejąca w Unii Europejskiej, umożliwiająca aresztowanie osoby podejrzanej lub oskarżonej o popełnienie przestępstwa albo już skazanej za nie, i wydanie jej do kraju, w którym zostanie postawiona przed sądem lub przekazana do wykonania wcześniej orzeczonej kary.
Europejski nakaz aresztowania został ustanowiony decyzją ramową Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi, która w art. 31 nakazywała od 1 stycznia 2004 zastąpić przepisy krajowe dotyczące ekstradycji w stosunkach pomiędzy państwami członkowskimi przepisami tej decyzji.
O wydaniu osoby decyduje sąd kraju, na którego terytorium osoba przebywa. W odróżnieniu od ekstradycji, w przypadku europejskiego nakazu aresztowania rezygnuje się z zasady podwójnej karalności, co oznacza, iż nie trzeba badać, czy kraj, który ma wydać również penalizuje czyn, za popełnienie którego pewien kraj stara się o przejęcie osoby. Wystarczy, że czyn jest karany w kraju, który wydał nakaz aresztowania.
6. Prawo konkurencji w Unii Europejskiej
Prawo konkurencji UE odnosi się do przedsiębiorców, których skutki działalności koncentrują się na rynkach krajów unijnych. Dotyczy głównie przedsiębiorców mających swą siedzibę w jednym z państw unijnych, jak i tych którzy są spoza Unii, jeśli oddziałują na wspólny rynek.
Wspólnotowe prawo konkurencji obejmuje:
zakaz karteli, czyli wszelkich umów, nieformalnych porozumień czy praktyk, prowadzących do naruszenia lub zniekształcenia zasad konkurencji miedzy przedsiębiorstwami oraz wpływających na handel pomiędzy państwami członkowskimi
zakaz nadużywania pozycji dominującej, czyli takiej, która oznacza możliwość samodzielnego działania na rynku, bez względu na zachowania innych producentów, sprzedawców lub klientów
zakaz pomocy państwa, poza przypadkami określonymi w traktatach, przy czym pomoc ta rozumiana jest jako wszelkie formy płatności, ulg i zwolnień przyznawanych poszczególnym przedsiębiorstwom uznaniowo ze środków publicznych
regulacje dotyczące państwowych monopoli gospodarczych, w tym zakaz rozbudowywania istniejących i tworzenia nowych monopoli
kontrolę koncentracji przedsiębiorstw
Zakaz porozumień ograniczających konkurencję
Przedsiębiorstwa, które prowadzą swoją działalność na rynku Unii Europejskiej, podlegają zakazowi zawierania porozumień prowadzących do ograniczenia konkurencji. W szczególności niedozwolone są praktyki cenowe, porozumienia kontyngentowe, które wprowadzają kontrolę nad wielkością produkcji, zbytu, inwestycji, porozumienia o podziale rynku lub źródeł zaopatrzenia. Firmy działające na unijnym rynku nie mogą w nierówny sposób traktować partnerów, z którymi mają zawarte równorzędne umowy oraz nie mogą wymuszać na partnerach dodatkowych zobowiązań, jeśli nie wynikają one z zawartej wcześniej umowy.
W przypadku gdy przedsiębiorcy nie stosują się do ustaleń chroniących konkurencję, podlegają skutkom prawnym. Przede wszystkim zawarte porozumienie jest nieważne, a jeśli Komisja Europejska stwierdzi fakt istnienia takiego porozumienia, to może nakazać jego całkowite zaniechanie oraz nałożyć na podmioty grzywnę w postaci kary pieniężnej. Istnieje jednak możliwość zawierania pewnych porozumień bez groźby ich nieważności. Dotyczy to sytuacji, w których umowa ma prowadzić do wzrostu efektywności gospodarowania, postępu technologicznego, a także przynosi bezpośrednie korzyści konsumentom, takie jak obniżka cen.
Zakaz używania pozycji dominującej
Wykorzystywanie przez duże lub uderzające w niszę rynkową podmioty gospodarcze swojej nadzwyczajnej pozycji jest niezgodne ze wspólnym rynkiem. Działanie takie jest zakazane w rozmiarze, w jakim może być szkodliwe dla handlu wewnątrz Wspólnoty. Nadużycie pozycji lidera ma miejsce w przypadku, gdy przedsiębiorca pośrednio lub bezpośrednio narzuca “niewygodne” ceny i stosuje dyskryminujące warunki transakcji, ogranicza produkcję, zbyt lub postęp techniczny. Sytuacja ta dotyczy także stosowania nierównych warunków przy podobnych transakcjach z różnymi partnerami oraz gdy dominant uzależnia zawarcie kontraktu od zaakceptowania przez pozostałych partnerów dodatkowych świadczeń nie związanych z przedmiotem transakcji.
Nad przestrzeganiem tego postanowienia czuwa Komisja Europejska poprzez prowadzenie badań podejmowanych z własnej inicjatywy lub na wniosek konkurentów. Komisja Europejska ma za zadanie czuwać, aby rynek wewnętrzny był chroniony przed nadużywaniem pozycji dominującej. Podejmuje ona badania z własnej inicjatywy lub rozpoznaje kierowane do niej (przeważnie przez konkurentów) oskarżenia.
W wielu państwach członkowskich UE można jeszcze spotkać przedsiębiorstwa, zarówno publiczne jak i prywatne, które posiadają na rynku pozycje monopolisty. Zjawisko to jest typowe w zakresie usług powszechnych, czyli usług pocztowych, transportu kolejowego, wytwarzania i przesyłania energii elektrycznej, wodociągów czy telekomunikacji. Przedsiębiorstwa takie, wykorzystując swoją pozycję ustalają wysokie ceny, nie nadążają za postępem technologicznym, czego skutkiem może być niska jakość oferowanych usług. Komisja podjęła działania, które prowadzić mają do częściowej demonopolizacji takich rynków. Działania te polegają na wprowadzeniu w obszarze tych usług podziału na infrastrukturę i działalność komercyjną, co pozwala na utrzymanie pozycji monopolisty, ale pod warunkiem ustalenia cen na konkurencyjnym poziomie.
Przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji
Zjawisko koncentracji ma miejsce, gdy przejmowana jest kontrola nad firmą przez jedną lub więcej firm lub gdy kilka firm tworzy nową. Takie zdobycie kontroli następuje przez nabycie akcji, majątku lub zawarcie odpowiedniej umowy. Jeżeli przedsiębiorstwa chcą dokonać połączenia w ramach Unii, muszą wcześniej poinformować o takim zamiarze Komisję, która może zezwolić na połączenie, poprosić o zmianę założeń lub wydać zakaz koncentracji.
Pomoc publiczna
Konkurencja na rynku unijnym chroniona jest również poprzez wprowadzenie zakazu udzielania pomocy publicznej, która podobnie jak posunięcia monopolistyczne zagraża regułom wolnego rynku. Pomoc publiczna udzielana wybranym podmiotom gospodarczym działa niszcząco, ponieważ zmniejszając koszty ułatwia rywalizację z innymi podmiotami. Zakazowi wydanemu przez Unię Europejską podlegają wszelkie dotacje budżetowe, zwolnienia podatkowe oraz sprzedaż nieruchomości po obniżonej cenie przez władze lokalne. Jednak zakaz dotowania nie jest bezwzględny, ponieważ nie dotyczy pomocy socjalnej dla poszczególnych konsumentów, pomocy w likwidacji klęsk żywiołowych oraz pomocy służącej wyrównaniu poziomu gospodarczego. Jeżeli państwo członkowskie UE chce udzielić wsparcia podmiotom krajowym, musi wcześniej poinformować o swoim zamiarze Komisję Europejską, która określa czy istnieje możliwość takiego działania. W przypadku, gdy stwierdzi naruszenie zasad konkurencji, może zabronić wsparcia ze strony państwa oraz wezwać przedsiębiorstwo do zwrotu osiągniętych korzyści. Zakaz udzielania pomocy publicznej nie obejmuje małych i średnich przedsiębiorstw, firm podejmujących inwestycje mające na celu lepszą ochronę środowiska naturalnego, przedsiębiorstw inwestujących w badania i rozwój, na rzecz ułatwienia przekwalifikowania pracowników oraz w ramach pomocy regionalnej. Zwolnienie to ma przyczyniać się do tworzenia nowych miejsc pracy, nowoczesnych technologii, a także przyspieszeniu zmian strukturalnych w gospodarce.
Wzrost konkurencji jest dobry dla konsumentów, gdyż zwiększa się ilość i przede wszystkim jakość dostępnych na rynku produktów. Jednocześnie jest to problem dla producentów, którzy muszą ponosić koszty związane z poprawą jakości produktów czy walki z konkurencją.
1. źródła prawa
2. system międzynarodowej ochrony praw człowieka (Karta Praw Podstawowych UE)
3. ekstradycja
4. europejski nakaz aresztowania
5. współpraca sądowa (w służbie cywilnej)
6. reguły konkurencji
7. dyskryminacja