INSTRUMENTY POCHODNE
Pojawienie się ryzyka na rynkach (kapitałowym, walutowym, surowcowym, stóp procentowych) było przyczyną spopularyzowania instrumentów pochodnych.
Instrumenty pochodne (derywaty) to takie instrumenty finansowe, których cena, wartość zależy od ceny, wartości instrumentu bazowego. Instrumentem bazowym może być:
akcja
indeks
obligacja
surowce
waluta
stopa procentowa
parametr pogody
Instrument bazowy powinien charakteryzować się:
wysokim obrotem
być codziennie notowany (na każdej sesji)
cena powinna zmieniać się w sposób ciągły
Funkcje instrumentów pochodnych:
-hedging
Stosuje się w celu ochrony przed ryzykiem zmian. Jeżeli podmiot jest narażony na ryzyko rynkowe, a zastosowanie instrumentu pochodnego (zajęcie pozycji w tym instrumencie) pozwala na zmniejszenie lub całkowite wyeliminowanie ryzyka, to wtedy mamy do czynienia z hedgingiem.
Przy hedgingu warto wspomnieć o funduszach hedgingowych. Fundusze te nie mają restrykcyjnych uregulowań i ograniczeń prawnych, brak jest kontroli nad nimi a inwestują duże pieniądze w ryzykowne instrumenty i przedsiębiorstwa.
- spekulacja
Polega na obstawieniu jednej pozycji - wzrostów lub spadków. Zwielokrotniony efekt występuje dzięki zjawisku dźwigni wynikającej z niewielkiej wartości depozytu zabezpieczającego. Wysokość inwestycji (depozyt wstępny) jest stosunkowo nieduża do zysków/strat będących skutkiem zmian wycen kontraktów.
-arbitraż
To wykorzystywanie różnic cenowych na dany instrument i instrument od niego zależny. Zastosowanie arbitrażu prowadzi do osiągnięcia zysku bez ryzyka.
Aby przeprowadzić skutecznie arbitraż należy nabyć (przyjąć pozycję długą) instrument niżej wyceniany oraz sprzedać (przyjąć pozycję krótką) instrument wyżej wyceniany. Ilości w transakcjach powinny się pokrywać.
Działania arbitrażystów przyczyniają się do zawężenia różnic cenowych na dany instrument (przyczyniają się do bardziej efektywnej wyceny instrumentów przez rynek) oraz zwiększenia płynności rynku - wartości i wolumenu zawieranych transakcji.
Przykład na arbitraż
Dokonujemy transakcji na instrumencie podstawowym i pochodnym od tego instrumentu podstawowego.
Założenie jest takie, że cena instrumentu podstawowego dość znacznie różni się od ceny instrumentu pochodnego.
Załóżmy, że cena akcji spółki X wynosi 23 zł, a cena kontraktu futres na te akcje wynosi 24 zł.
Przyjmujemy pozycję krótką, czyli sprzedajemy powiedzmy dwa kontrakty po 24 zł. Jeden kontrakt odpowiada 100 akcjom. Jednocześnie kupujemy 200 akcji po 23 zł.
Warto przypomnieć, że cena kontraktu w dniu jego wygaśnięcia równa jest cenie instrumentu podstawowego z tego dnia.
Przyjmijmy dwa warianty:
cena akcji w dniu wygaśnięcia wynosi 23 zł (bez zmian)
na sprzedaży kontraktu zarobiliśmy 1 zł x 2 kontrakty x 100 akcji = 200zł
kupiliśmy 200 akcji po cenie 23 zł, ale cena nie zmieniła się, dlatego nic nie zarobiliśmy.
W sumie mamy zysk 200zł (oczywiście minus koszty transakcji)
cena akcji w dniu wygaśnięcia wynosi 28 zł
na sprzedaży kontraktu straciliśmy 4 zł x 2 kontrakty x 100 akcji = 800zł
kupiliśmy 200 akcji po cenie 23 zł, a teraz cena wzrosła do 28 zł, więc zarobiliśmy:
5zł x 200 akcji = 1000zł
W sumie mamy zysk 200zł (oczywiście minus koszty transakcji)
Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje instrumentów pochodnych:
kontrakty terminowe - forward i futures
opcje
Kontrakt terminowy to dwustronne zobowiązanie do przeprowadzenia transakcji w przyszłości na z góry określonych warunkach.
W kontrakcie terminowym występują dwie strony:
kupujący kontrakt - zajmujący pozycję długą
sprzedający kontrakt - zajmujący pozycję krótką
Cechy kontraktu forward:
brak standaryzacji
rynek pozagiełdowy
strony transakcji znają się
depozyt zabezpieczający nie jest obowiązkowy
transakcje mają charakter zabezpieczający,
wykonanie transakcji najczęściej poprzez fizyczne dostarczenie instrumentu bazowego
Cechy futures:
standaryzacja
obrót giełdowy
anonimowi uczestnicy
depozyt zabezpieczający obowiązkowy
codzienne rozliczenia transakcji (marking to market)
większość transakcji ma charakter spekulacyjny
wykonywanie transakcji najczęściej poprzez rozliczenie różnicy
Przystępując do kontraktu futures należy wnieść depozyt zabezpieczający. Są to zablokowane środki, które mogą posłużyć jako wypłata należności dla strony zyskującej w kontrakcie. Depozyt może być w formie pieniężnej lub pod postacią papierów wartościowych.
Wyróżniamy:
depozyt wstępny (np. 10% wartości kontraktu)- obowiązuje w momencie rozpoczęcia transakcji
depozyt właściwy (np. 5% wartości kontraktu) - poziom min. niezbędny do utrzymania danego kontraktu.
Wysokość depozytu pobieranego jak procent od wartości kontraktu, zależy od ryzyka inwestycji w instrument bazowy. Najmniejsze depozyty są na walutach, potem przy indeksach i na końcu dla akcji, bo te są najbardziej chwiejne (ryzykowne).
miesiące cyklu kwartalnego H - marzec M - czerwiec U - wrzesień Z - grudzień
FW20Z10 skrót ten oznacza kontrakt futures na WIG20, który wygasł w grudniu 2010
FUSDM11 futures na dolara (10.000 sztuk), który wygasł w czerwcu 2011
FPEOU12 futures na akcje (100 sztuk) Banku Pekao, który wygaśnie we wrześniu 2012
Okres wygaśnięcia kontraktu futures to zwykle trzeci piątek miesiąca wygaśnięcia.
Cena futures zawiera oczekiwania rynku dotyczące wartości instrumentu bazowego w przyszłości.
Cena SPOT (inaczej z rynku bazowego) to przykładowo bieżący kurs USD w NBP.
Baza jest to różnica między ceną futures, a ceną spot.
Luka jest to różnica między kursem otwarcia na danej sesji, a ceną zamknięcia na poprzedniej sesji.
Baza ujemna - futures wyceniany niżej niż instrument bazowy.
W przypadku kontraktów na WIG20 zawsze w obrocie znajdują się 4 serie. Obroty koncentrują się głównie na serii najbliższej do wygaśnięcia. Inwestorzy przechodzą na serię następną na około tydzień przed wygaśnięciem.
Instrumenty pochodne rozliczane są po wartości instrumentu bazowego z dnia wygaśnięcia.
Ok. 90% obrotów na giełdowym rynku instrumentów pochodnych realizowana jest na futures na WIG20.
Przykład
Nasze rozważania będą dotyczyły futures na euro. Przyjmijmy, że depozyt wstępny to 10% wartości kontraktu, a depozyt właściwy to 5% wartości kontraktu. Futures na euro w momencie zawierania transkakcji = 4 zł. Wartość transakcji = 40.000 zł (10.000 euro razy 4 zł)
okres 1 2 3 4
spot 3,9 4 4,1 4,35
futures 4 4,1 4,2 4,45
Depozyt wstępny 4000 zł
1 okres
Kupujący Sprzedający
4000 4000
2 okres, cena 4,1, wartość kontraktu 41.000 zł, depozyt właściwy 2.050 zł
Kupujący Sprzedający
5000 3000
3 okres, cena 4,2, wartość kontraktu 42.000 zł, depozyt właściwy 2.100 zł !!!
Kupujący Sprzedający
6000 2000!!!
W tym momencie sprzedający musi dopłacić kwotę minimum około 800-1000 zł, w innym wypadku dom maklerski, w którym sprzedający ma swój rachunek rozliczy i zamknie transakcję.
Opcje dają jednej stronie prawo, a drugiej zobowiązanie do zawarcia transakcji w przyszłości na z góry określonych warunkach.
Cechy opcji:
instrument bazowy
cena wykonania
termin wygaśnięcia
premia
Wyróżniamy dwa typy opcji:
-zakupu (call) - daje prawo do zakupu określonej ilości instrumentu bazowego po ustalonej cenie w określonym terminie w przyszłości.
-sprzedaży (put) - jest to prawo sprzedaży określonej ilości instrumentu bazowego po ustalonej cenie w określonym terminie w przyszłości.
W przypadku każdej opcji występuje:
-posiadacz opcji (pozycja długa, long)- nabywa prawo do kupna lub prawo do sprzedaży
-wystawca opcji (pozycja krótka, short)- zobowiązuje się do zrealizowania kontraktu, czyli do sprzedaży lub zakupu
Z uwagi na to, że posiadacz opcji ma prawo, zaś wystawca opcji przyjmuje zobowiązanie, za opcję posiadacz musi zapłacić wystawcy. Cena opcji nazywana jest premią.
Wyróżniamy opcje typu europejskiego, które mogą być wykonane tylko w dniu wygaśnięcia oraz opcje typu amerykańskiego możliwe do zrealizowania w całym terminie aż do wygaśnięcia.
Każda opcja może być:
w cenie (warto ją wykonać): in the money
obojętnie czy wykonamy czy nie: at the money
nie warto jej wykonać: out of the money
Problemy polskich firm z opcjami walutowymi - straty szacowano na kilka mld zł, struktury bezkosztowe
W Polsce w instrumenty pochodne inwestują osoby indywidualne (ok. 20% z nich to inwestorzy z zagranicy). Na Zachodzie inwestują głównie inwestorzy instytucjonalni. Skrót LOP w kontraktach, oznacza liczbę otwartych pozycji. W kontrakcie ktoś obstawia spadki, a ktoś wzrosty, wtedy dochodzi do zawarcia transakcji. Wzrastająca LOP świadczy o popularności kontraktów. Mamy też instrumenty pogodowe (POG) zależą od określonych uwarunkowań pogody, stosowane w elektrociepłowniach, rolnictwie, ubezpieczeniach.
4