DYSLEKSJA - SPOSOBY JEJ ROZPOZNAWANIA I PRZECIWDZIAŁANIE

W każdej klasie znajdują się dzieci, które mają trudności z nauką czytania i pisania. Zadajemy wtedy sobie pytania: Dlaczego nie radzi sobie z czytaniem i pisaniem? Jaka jest tego przyczyna? Czy jest to dziecko dyslektyczne? W jaki sposób mogę mu pomóc?

Często jesteśmy wówczas bezradni. Zdajemy sobie z tego sprawę, że nie jest to błahy problem, który można zlekceważyć, ponieważ od nas zależy, jak nasz wychowanek poradzi sobie z dalszą nauką.

Terminu dysleksja używamy najczęściej na określenie wszelkiego rodzaju zaburzeń związanych z nauką czytania i pisania. Oznacza on jednak tylko specyficzne trudności w czytaniu. W tym szerszym zakresie powinno się prawidłowo używać pojęcia dysleksja rozwojowa, które oznacza specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci w wieku rozwojowym od początku nauki czytania i pisania. Syndrom zaburzeń nauki uczenia się czytania - to dysleksja, opanowania poprawnej pisowni - dysortografia, poziomu graficznego pisma - dysgrafia.

Zaburzenia w umiejętności czytania polegają na niemożności powiązania dźwięku z rozpoznaną prawidłowo literą. Objawy w młodszym wieku szkolnym są różnorodne. Gdy zauważymy, że dziecko ma trudności z czytaniem, powinniśmy zacząć je uważnie obserwować. Szczególnie należałoby zwrócić uwagę na to, czy ma trudności z:

• Wymową (przekręcanie słów),

• Budową wypowiedzi poprawnej pod względem gramatycznym,

• Zapamiętywaniem wierszyków i piosenek,

• Odróżnianiem podobnych głosek,

• Wydzielaniem sylab i głosek ze słów,

• Analizą i syntezą głoskową i sylabową,

• Układaniem obrazków z elementów wg wzoru,

• Zapamiętywaniem nazw, nazwisk, szeregów nazw (dni tygodnia, miesiące), tabliczki mnożenia, dat, zapisywaniem liczb wielocyfrowych,

• Układaniem wydarzeń w kolejności chronologicznej,

• Nauką języków obcych,

• Zapamiętywaniem układów gimnastycznych na zajęciach wf,

• Rozpoznaniem liter podobnych pod względem kształtu (p-d, b-g, m-n, 1-ł, m-w),

• Rozpoznaniem liter odpowiadających głoskom podobnym dźwiękowo (d-t, g-k, z-s),

• Pisownią zmiękczeń i głosek nosowych.

Niepokoić powinna też:

• Niechęć do rysowania,

• Trudności z odtwarzaniem figur, wzorów i szlaczków.

Często też dziecko takie w zapisywanych wyrazach opuszcza, dodaje, przestawia litery, sylaby. Bardzo brzydko pisze i rysuje.

Przyczyny dysleksji są różne. Rzadko wywołuje ją tylko jeden czynnik. Przede wszystkim trzeba sobie uświadomić, że dysleksja nie jest rezultatem kalectwa narządów zmysłów lub narządów ruchu ani też choroby neurologicznej. Nie wynika ona również z poziomu intelektualnego dziecka. Od dawna zwracano bowiem uwagę na fakt, że często trudności z czytaniem i pisaniem występują u dzieci z wyższym niż przeciętny i wysokim ilorazem inteligencji.

Jedną z przyczyn dysleksji rozwojowej mogą być cechy odziedziczone po rodzicach, a nawet dziadkach. Może nią też być uszkodzenie układu nerwowego nabyte w różnych okresach rozwojowych, w tym: w okresie płodowym, w trakcie trudnego porodu, podczas ciężkiej choroby w okresie niemowlęcym. Dlatego też, gdy podejrzewamy u dziecka dysleksję, powinniśmy przeprowadzić wywiad z jego matką, by zorientować się, czy zaistniały przesłanki, które mogły w konsekwencji doprowadzić do zaburzeń w nauce czytania i pisania.

W dalszej części referatu przedstawione zostaną zaburzenia charakteryzujące dzieci z dysleksją rozwojową.

1. Zaburzenia mowy

Dzieci w przedszkolu/szkole przejawiają najczęściej: kłopoty artykulacyjne wynikające z naśladownictwa złego wzoru mowy, trudności motoryczne, nieprawidłowe nawyki utrwalone w okresie kształtowania się mowy (dyslalie - seplenienie, reranie, nieprawidłowe wymawianie k, g, nosowanie). Dyslalie obejmują:

- wadliwe wymawianie jednej, wielu lub wszystkich głosek, np. „r" języczkowe,

- opuszczanie dźwięków, np. krowa - kowa, stołek - tołek,

- zastępowanie głosek innymi, np. koło - toło,

- mowa nosowa (nosowanie),

- brak głosek miękkich, np. pies - pes,

- palatalizacja (zmiękczanie głosek - „mowa dziecinna"), np. szczotka - ciotka. Opóźnienie rozwoju słowno - pojęciowego:

- dziecko ma ubogi słownik,

- mówi mało i trudno nawiązuje kontakt słowny,

-buduje zdania niepełne i niegramatyczne,

-nie rozumie wielu pojęć,

- ma trudności w analizie słuchowej,

- jest nieśmiałe i zahamowane.

Brak dźwięczności w realizacji głosek dźwięcznych wynikające z zaburzenia słuchu fonematycznego:

- brak głosek dźwięcznych: b, d, g, w, z, ź, ż, np. zeszyt - seszyt,

- mylenie głosek dźwiękopodobnych, np. c - s, sz - cz,

- duże trudności w pisowni powyższych dźwięków.

Zniekształcenia niektórych głosek spowodowane niedosłuchem:

- zniekształcanie artykulacji niektórych głosek, szczególnie syczących i szumiących,

- brak w ogóle niektórych głosek,

- zaburzona melodia mowy,

- zaburzona intonacja.

Jąkanie funkcjonalne wynikające z różnych przyczyn, np. z zaburzeń koordynacji narządów: oddechowego, artykulacyjnego i fonacyjnego:

- powtarzanie sylab, wyrazów,

- napięcia mięśniowe, zahamowanie wypowiedzi,

- oddech krótki przerywany lub zatrzymany,

- współruchy mięśni twarzy, szyi, rąk, nóg,

- podniecenie emocjonalne, pocenie się, czerwienienie,

- mowa niewyraźna monotonna,

- utrudniony, czasem uniemożliwiony kontakt słowny. Badanie dziecka z zaburzoną mową obejmuje:

- wywiad z jego rodzicami lub opiekunami,

- badanie mowy: rozumienia mowy, mowy samodzielnej, powtarzania, wymowy poszczególnych głosek, czytania i pisania,

- badania uzupełniające: zasadnicze (budowa i funkcjonowanie narządów mowy oraz słuchu), dodatkowe (neurologiczne, psychologiczne, ortodontyczne), szczegółowe (zależne od potrzeb i rodzaju zaburzenia).

Ćwiczenia wspomagające artykulację

Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest m.in. sprawne działanie narządów mowy. Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Toteż narządy mowy trzeba tak ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg, podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy (kinestezja).

Do ćwiczeń wspomagających artykulację należą:

- ćwiczenia usprawniające narządy mowy,

- ćwiczenia oddechowe,

- ćwiczenia wyrazistej artykulacji samogłosek,

- ćwiczenia słuchu fonematycznego,

- ćwiczenia obejmujące głoski trudne,

- gimnastyka usprawniająca narządy artykulacyjne i przygotowująca do wymowy głoski „r"

- relaks dla jąkających się.

2. Zaburzenia procesu lateralizacji

Są one spowodowane nieprawidłową pracą półkul mózgowych. Objawami zaburzeń procesu lateralizacji są:

- zmiana kolejności i znaczenia liter (pismo lustrzane),

- mylenie liter o zbliżonym kształcie, a odmiennym położeniu (d-b, p-b),

- zaburzenia rozpoznawania stron: prawa - lewa,

- trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych.

3. Opóźnienia rozwoju funkcji wzrokowych

Dziecko, które wykazuje wybiórcze zaburzenia funkcji spostrzegania wzrokowego, przejawia trudności:

- mylenie liter o podobnym kształcie a-o, 1-ł, n-r, itp.

- mylne odtwarzanie położenia liter b-p, b-d, d-b, itp.

- pomijanie drobnych elementów graficznych liter (znaki diaktryczne,

„ogonki" w ą,)

- błędy typowo ortograficzne w obrębie liter u-ó, ż-rz, ch-h,

- różnicowanie liter dużych i małych,

- mylenie liter rzadziej używanych.

Ćwiczenia usprawniające funkcję wzrokową

- Podnoszenie poziomu analizy i syntezy wzrokowej poprzez ćwiczenia angażujące tę funkcję. Kierowanie spostrzeżeniami dziecka od najmłodszych lat. Zwracanie uwagi na różne szczegóły w otoczeniu. Zachęcanie do zabaw takich jak: rysowanie, budowanie i konstruowanie według wzoru. Porównywanie i różnicowanie obrazków z dużą ilością szczegółów.

- Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu (przepisywaniu) z naciskiem na ujmowanie globalne wyodrębnionej części lub całości wyrazu.

4. Opóźnienia funkcji słuchowych

Objawy:

- zniekształcenia struktury wyrazu,

- opuszczanie liter,

- opuszczanie końcówek lub cząstek wyrazu,

- dodawanie liter,

- podwajanie liter,

- przekształcanie kolejności liter,

- przestawianie kolejności liter,

- zniekształcanie pisowni całego wyrazu,

- łączna i rozdzielna pisownia,

- mylenie liter - odpowiedników głosek zbliżonych fonetycznie: b-p, d-t, w-f, g-k, itp.

- mylenie wyrazów podobnie brzmiących.

Ćwiczenia usprawniające funkcję słuchową

- różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie,

- zabawa w słowa: wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu

- zabawy i gry rytmiczne - wykonywanie umownego ruchu na hasło dźwiękowe (muzyczne lub werbalne),

- bogacenie słownika biernego i czynnego przez opowiadania, opisy, rozmowy,

- nauka wierszy a także pamięciowe opanowywanie fragmentów prozy.

5. Błędy typowo ortograficzne

- zmiękczenia,

- utrata dźwięczności,

- różnicowanie i - j,

- różnicowanie ą, ę, om, em, on, en.

6. Opóźnienia rozwoju ruchowego

Objawy:

- spowolnienie ruchów, mała sprawność, niezręczność,

- mała precyzja ruchów, obniżona sprawność manualna,

- wolne tempo wykonywania czynności,

- mała precyzja ruchów dłoni i palców,

- bardzo nieestetyczne pismo.

Ćwiczenia usprawniające funkcję ruchową

Kierunki reedukacji dla dzieci z niezręcznością ruchową całego ciała wskazują na:

- ćwiczenia usprawniające (gimnastyka, pływanie, uprawianie sportu),

- odpowiednie oddziaływania wychowawcze (zachęcanie do udziału w grach i zabawach ruchowych, niedopuszczanie do niezdrowej rywalizacji, podkreślanie osiągnięć, ukierunkowanie na czynności ruchowe dające największą możliwość sukcesu).

Ćwiczenia ruchowe powinny być wykorzystywane do wdrażania dzieci w orientację w schemacie ciała oraz orientację przestrzenną.

7. Powinności nauczycieli

Nie da się orzec dysleksji na podstawie kilku ćwiczeń. W tym zakresie potrzebna jest systematyczna obserwacja dziecka i sprawdzanie jego prac pod kątem objawów zaburzeń.

Dziecko, u którego podejrzewa się zaburzenia dyslektyczne, powinno już pod koniec pierwszej, ewentualnie drugiej klasy zostać przebadane w poradni psychologiczno - pedagogicznej, ponieważ uczeń ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, przystępujący do sprawdzianu, musi posiadać opinię poradni psychologiczno - pedagogicznej stwierdzającą te trudności, wydaną po ukończeniu przez niego drugiej klasy szkoły podstawowej.

Podczas sprawdzianów zewnętrznych będą honorowane tylko opinie wydawane przez publiczne poradnie psychologiczno - pedagogiczne i poradnie specjalistyczne resortu oświaty.

Do obowiązków nauczyciela należy poinformowanie rodziców o konieczności przebadania dziecka. Powinni się oni zgłosić bezpośrednio do poradni, gdzie wypełnią wniosek o zbadanie i wydanie stosownej opinii. Do wniosku powinna być dołączona informacja nauczyciela.

Literatura:

1. Bogdanowicz M.: O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach
trudnościach pisaniu i czytaniu. Odpowiedzi na pytania rodziców i
nauczycieli. Lublin 1994.

2. Bogdanowicz M.: Integracja percepcyjno - motoryczna. Teoria,

diagnoza, terapia. Warszawa 1997.

3. Brejnak W., Opolska T., Ponczek R.. O dysleksji, czyli specyficznych
trudnościach w nauce. W: Biblioteczka reformy. Warszawa 1999.

4. Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko. Poradnik dla
nauczycieli i rodziców. Kielce 1995.

5. Kos B., Stępkowa Z.: Pomoce do nauki pisania, czytania i mówienia.
Warszawa 1997.

---