Przesłanki formalnej teorii intelektu
Formalna teoria myślenia wywodziła się z koncepcji Newella i Simona, rozwiniętej przez Ohlssona. Według niej proces myślenia można opisać jako ciąg przekształceń jednego „stanu wiedzy” w drugi (stan wiedzy - fragment sytuacji zewn, zwłaszcza problemowej, reprezentowany poznawczo przez system przetwarzania inf - umysł). W przypadku myślenia i rozwiązywania problemów 2 stany wiedzy osiągają szczególny status: stan początkowy i końcowy.
Formalna teoria myślenia wprowadziła do ogólnego schematu Newella i Simona 3 parametry przekształceń jednego stanu wiedzy w drugi. Są to parametry formalne:
Szybkość mentalna - liczba elementarnych operacji przetwarzania informacji w jednostce czasu
Pojemność - liczba stanów wiedzy potencjalnie dostępnych do przetworzenia w następnym kroku
Tolerancja na brak wyniku czynności poznawczej - niepoznawczy składnik. Duża - systemowi poznawczemu nie grożą żadne poważne konsekwencje zw. z brakiem rezultatów myślenia
Inteligencja psychometryczna - ↑ szybkość, ↓ pojemność, ↓ tolerancja
Mądrość, inteligencja praktyczna - ↑ pojemność, ↑ tolerancja, ↓ szybkość
Formalna teoria myślenia nigdy nie została poddana weryfikacji empirycznej, ze względu na szeroki zakres i trudność z operacjonalizacją pojęć.
Zamiast tego stworzono formalną teorię inteligencji, weryfikowalną empirycznie. Wprowadzono następujące modyfikacje:
Zrezygnowano z szybkości i tolerancji, a wprowadzono pobudzenie (łatwiej mierzalne, podłoże większej liczby niepoznawczych czynników zw. z intelektualnym funkcjonowaniem) i pojęcia odnoszące się do funkcjonowania pamięci i uwagi.
Ograniczono zakres teorii tylko do jednego aspektu inteligencji - formalnego.
Czteropoziomowa konceptualizacja pojęcia inteligencji - przypisanie hipotetycznych procesów, determinujących inteligentne zachowanie, czterem poziomom analizy psychologicznej:
Procesy fizjologiczne (psychofizjologiczne) - u osób o wysokiej inteligencji obserwujemy: krótszy czas latencji potencjałów wywołanych, większą regularność fal mózgowych, oszczędniejszy metabolizm, różnice dotyczą też układu wegetatywnego
Formalne parametry funkcjonowania umysłu - dotyczą głównie funkcjonowania uwagi i pamięci
Strategie poznawcze - sposoby rozwiązywania zadań poznawczych, ujmowane niezależnie od sprawności procesu i końcowego wyniku
Procesy oceny i wyboru - ocena ważności i doniosłości problemu, ocena wyboru i użycia skutecznych strategii poznawczych, ocena i wybór obejmuje również wynik końcowy.
Formalna teoria intelektu jest w istocie rzeczy teorią formalnych aspektów inteligencji człowieka.
Pojęcia formalnej teorii intelektu
Formalna teoria intelektu posługuje się 3 podstawowymi pojęciami:
Zasoby uwagi. 3 znaczenia uwagi: a) mechanizm selekcji bodźców, b) wytrzymałość, zdolność do jej utrzymywania, c) sprawowanie kontroli poznawczej nad jednocześnie wykonywanymi czynnościami. Inteligencja psychometryczna koreluje pozytywnie z wykonaniem zadań wymagających kontrolowania 2 jednoczesnych czynności.
Pojemność pamięci roboczej. WM składa się z 3 części: centralnego wykonawcy, brudnopisu wzrokowo-przestrzennego, pętli artykulacyjnej. Osoby o wysokiej inteligencji są bardziej sprawne w zadaniach pamięciowych, nie tylko pod względem szybkości w przeszukiwaniu magazynu p. krótkotrwałej, ale przede wszystkim pod względem poprawności operacji pamięciowych. Pamięć krótkotrwała może być swoistym „narzędziem” inteligencji, strukturą odpowiedzialną za przetwarzanie informacji. Można też przypuszczać, że WM jedynie limituje możliwości poznawcze, aczkolwiek istnieją silne związki między poziomem inteligencji a różnymi aspektami działania pamięci krótkotrwałej.
Pobudzenie. Odnosi się do syndromu zmian w organizmie, przede wszystkim w układzie nerwowym, ale również w układzie sercowo-naczyniowym, oddechowym i układzie wydzielana wewnętrznego. Najważniejszy składnik: aktywacja kory mózgowej. Wyróżniamy pobudzenie kortykalne (rezultat działania układu siatkowatego) i wisceralne (wyzwalane przez układ limbiczny, podwzgórze i autonomiczny układ nerwowy). Z psychologicznego punktu widzenia ważne są jednak nie tylko fizjologiczne mechanizmy pobudzenia, lecz również sposób, w jaki przejawiają się w subiektywnych przeżyciach i stanach jednostki. Dlatego coraz częściej stosuje się techniki wykorzystujące opis subiektywnych stanów jednostki.
Thayer (1985): podział pobudzenia na aktywację A (odnoszącą się do kontinuum snu i czuwania, „pobudzenie energetyczne”) i aktywację B (dotyczącą emocji i stanów psychofizjologicznych, „pobudzenie napięciowe”).
Thayer (1989): wyróżnienie 4 niezależnych, nieskorelowanych ze sobą, rodzajów pobudzenia; skonstruowanie Listy Przymiotników Thayera do ich badania.
Aktywacja ogólna - zbliżona do pobudzenia energetycznego
Wysoka aktywacja - zbliżona do pobudzenia napięciowego
Dezaktywacja - dotyczy stanów czuwania, a raczej czujności, przy czym nazwa tej skali podkreśla przeciwieństwo stanu czujności
Dezaktywacja ogólna - odnosi się do stanów relaksacji, odczuwanej przyjemności i emocji pozytywnych
Teoria Thayera dotyczy raczej pobudzenia chwilowego, stanu, nie zaś cechy.
Eysenck: związki pobudzenia z cechami, z dwoma wymiarami różnic indywidualnych:
Ekstrawersja - introwersja. U E - przewaga hamowania nad pobudzeniem neuronalnym, aktywacja kory mózgowej chronicznie obniżona. I - kora mózgowa wykazuje chroniczny stan nadmiernego pobudzenia. Potwierdzone w badaniach psychofizjologicznych.
Neurotyczność - stabilność emocjonalna. Podłoże fizjologiczne: łatwość wyzwalania reakcji emocjonalnych. Osoby N nie są chronicznie pobudzeni, lecz ich gotowość do reagowania emocjonalnego powoduje, że częściej bywają pobudzeni.
Podwyższone pobudzenie może wynikać z: działania substancji chemicznych, działania silnych bodźców, podjętego wysiłku motywacyjnego. Obserwuje się cykliczne wahania poziomu pobudzenia, związane z rytmem snu i czuwania, porą dnia.
Do fizjologicznych aspektów pobudzenia odnoszą się takie terminy, jak „aktywacja” (aktualny stan kory mózgowej) i „wzbudzenie” (aktualny stan struktur podkorowych oraz narządów i układów wewnętrznych, biorących udział w powstawaniu reakcji emocjonalnej). Termin „pobudzenie” (aktualny stan psychiczny zw. z aktywacją czy wzbudzeniem) wiąże się z nastrojem.
Założenia formalnej teorii intelektu
Założenia:
Zasoby uwagi osób inteligentnych są większe, a ich pamięć robocza - pojemniejsza, w porównaniu z osobami mniej inteligentnymi.
Strukturalne uwarunkowania inteligencji odnoszą się do absolutnych wartości obu wyżej wymienionych parametrów. Rzeczywista, chwilowa wartość tych parametrów jest zwykle znacznie niższa od wartości absolutnej. Chwilowe wahania w wartości dotyczą w równej mierze osób o wysokim, średnim i niskim poziomie inteligencji.
Pobudzenie wpływa pozytywnie na chwilową wartość zasobów uwagi, które mogą być przydzielone aktualnie wykonywanej czynności lub czynnościom. Natomiast wpływ pobudzenia na chwilową pojemność WM jest negatywny.
Ponieważ sprawność działania jednostki wymaga zarówno zasobów uwagi, jak i pamięci roboczej, zależy ona od pobudzenia właśnie tak, jak sugeruje krzywoliniowa zależność w kształcie odwróconego U. Jest to efekt łącznego wpływu 2 zależności składowych - jedna wiąże pobudzenie z wielkością chwilowo czynnych zasobów uwagi, druga zaś - z wielkością chwilowo czynnych zasobów pamięci roboczej.
W niektórych badaniach udało się uzyskać dane przemawiające na korzyść tych założeń.
Matthews: pobudzenie, mierzone kwestionariuszami samooceny, koreluje pozytywnie ze skutecznością działania zarówno uwagi selektywnej, jak też uwagi podzielnej.
Matthews i Westerman: wysoki poziom pobudzenia energetycznego i niski poziom pobudzenia zw. z napięciem wpływa pozytywnie na procesy pamięciowe, podczas gdy podwyższone pobudzenie napięciowe usuwa dobroczynne skutki pobudzenia energetycznego, jeśli chodzi o funkcjonowanie pamięci krótkotrwałej.
Dwivedi: pobudzenie wywołane łącznym działaniem nagrody i motywacji immanentnej upośledza wykonanie zadań wymagających zaangażowania pamięci krótkotrwałej.
Procesy uwagi działają zwykle lepiej u introwertyków niż ekstrawertyków, gdy zadanie jest monotonne lub mało angażujące. Jednak jeśli zadanie angażujące uwagę staje się trudne, przewagę uzyskują ekstrawertycy. Podobne zależności przy impulsywności.
Uzasadnienie teoretyczne zależności między pobudzeniem a wielkością dostępnych zasobów uwagi wydaje się mniej kontrowersyjne - wraz ze wzrostem pobudzenia, konkretna czynność monopolizuje coraz więcej zasobów, pozostających do dyspozycji systemu.
Co do pamięci roboczej - można przypuścić, że im bardziej organizm jest pobudzony, tym mniej pamięć robocza jest w stanie wykorzystać to wszystko, co się w niej znajduje. Baddeley i Hitch przyjęli istnienie przetargu między przechowywaniem informacji w pętli lub brudnopisie, a jej bieżącym przetwarzaniem przez centralnego wykonawcę. Przetarg działa w obie strony. Aktywne podtrzymywanie zawartości w pętli lub brudnopisie wymaga zaangażowania ze strony centralnego wykonawcy, która może przybierać 2 postaci: (1) centralny wykonawca musi komunikować się ze swoimi „niewolnikami”, np. by im nakazać przechowanie lub odrzucenie informacji, (2) musi monitorować „niewolników”, czyli uruchamiać procesy metapoznawcze.
Działanie czynników podnoszących poziom pobudzenia powoduje, że operacje w pamięci roboczej obejmują w coraz większym stopniu aktywność centralnego wykonawcy, a w coraz mniejszym stopniu - aktywne podtrzymywanie lub „odświeżanie” zawartości pętli artykulacyjnej lub brudnopisu. W konsekwencji informacje, które w pętli lub brudnopisie są przez cały czas obecne, stają się coraz mniej dostępne dla centralnego wykonawcy.
Jeśli stany podwyższonego pobudzenia, wynikające z przyczyn naturalnych, takich jak napięcie motywacyjne lub presja czasowa w zadaniach poznawczych, wyzwalają określone skutki w organizmie, można oczekiwać, że podobne skutki pojawią się w przypadku pobudzenia „nienaturalnego”, np. związanego z używkami. Pobudzenie fizjologiczne wywołane przez używkę działa jak bodziec warunkowy, który sygnalizuje pojawienie się zagrożenia lub innego doniosłego wydarzenia. W rezultacie organizm dostosowuje się do oczekiwanego wydarzenia, przydzielając więcej zasobów uwagi ważniejszym czynnościom i „nakazując” centralnemu wykonawcy, by zajął się raczej przetwarzaniem niż doglądaniem podległych mu podsystemów.
Proces inteligencji
Proces inteligencji - proces oscylowania przez organizm w granicach pobudzenia, które są akceptowane w przypadku konkretnej osoby, rozwiązującej konkretne zadanie w konkretnej sytuacji.
3 czynniki biorące udział w kształtowaniu procesu inteligencji:
Osoba - podstawową jej charakterystyką jest wielkość zasobów uwagi i pojemność WM, rozumiane w znaczeniu absolutnym. Osoby dobrze „wyposażone” strukturalnie mają z czego tracić, więc w ich przypadku chwilowe zmniejszenie puli dostępnych zasobów uwagi czy też pamięci krótkotrwałej powoduje relatywnie większe szkody.
Zadanie - podstawową jego charakterystyką są wymagania, jakie stawia ono systemowi poznawczemu człowieka, czyli w naszym modelu - uwadze i pamięci. Trudność zadania można również rozumieć inaczej, np. w kategoriach statystycznych (ile % ludzi je wykonuje) lub odwołując się do poziomu złożoności. Ale da się to przełożyć na wymagania stawiane pamięci i uwadze. Im bardziej złożone zadanie, tym bardziej przeciąża uwagę i pamięć, a w konsekwencji - tym mniej staje się dostępne coraz większemu odsetkowi osób w populacji. Istnieją 2 sposoby poradzenia sobie z trudnym zadaniem: zapewnienie sobie odpowiednio wąskiego zakresu pobudzenia, bądź dysponowanie dobrym „wyposażeniem” strukturalnym.
Sytuacja bieżąca - rozmaite czynniki wpływające na chwilowy stan pobudzenia organizmu (np. hałas, obecność innych, a nawet napięcie motywacyjne). Takie rodzaje pobudzenia, jak wynikające z działania substancji stymulujących czy cech osobowości, nie podlegają uwarunkowaniom sytuacyjnym.
Tak więc proces inteligencji jest procesem oscylowania w granicach pobudzenia, które są dopuszczalne w określonej sytuacji, przy uwzględnieniu wymagań zadania, i w relacji do strukturalnych ograniczeń podmiotu.
Z przedstawionej teorii wynika, że człowiek może manipulować bądź czynnikami sytuacyjnymi i związanymi z tym stanami pobudzenia, bądź też zadaniami poznawczymi - wraz z wynikającymi stąd wymaganiami dla systemu poznawczego.
Mimo ważności czynników strukturalnych, o ostatecznym efekcie działania w konkretnej sytuacji zadaniowej decyduje proces poznawczy, przedstawiony jako swoista gra trzech partnerów: osoby, zadania i sytuacji.