Diagnoza
Termin diagnoza pochodzi z języka greckiego, w którym oznacza "rozpoznanie".
Diagnoza to rozpoznanie badanego stanu rzeczy przez zaliczenie go do znanego typu lub gatunku. Polega też na przyczynowym i całościowym wyjaśnieniu tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej i przewidywanie dalszego rozwoju, a także zaprojektowanie działań, jakie należy podjąć, by uzyskać pożądany stan rzeczy.
Proces diagnozowania obejmuje szukanie odpowiedzi na pytania:
jak jest?
dlaczego tak jest?
jak będzie?
dlaczego tak będzie?
co zrobić, żeby uzyskać pożądany stan rzeczy?
W procesie diagnozowania pojawia się problem układu odniesienia, na ile opisywany i wyjaśniany stan rzeczy jest "normalny", pożądany, typowy; kiedy mówimy o różnicach indywidualnych, dysharmoniach, zagrożeniach, a kiedy o odchyleniach, zaburzeniach, patologii
W języku polskim termin ten używany jest w trzech znaczeniach:
proces diagnozowania, który obejmuje sformułowanie problemu (postawienie pytań diagnostycznych), postawienie hipotez, sprawdzenie hipotez przez zastosowanie odpowiednich metod badawczych i dobór odpowiednich narzędzi badawczych
efekt procesu diagnozowania - zrozumienie danego zjawiska, wyjaśnienie jego uwarunkowań, mechanizmów i dynamiki, przewidywanie różnych wariantów możliwego rozwoju zdarzeń w przyszłości, , zaplanowanie szeroko pojętych działań terapeutycznych, monitorowanie i ewaluacja ich skuteczności
całość wiedzy teoretycznej i praktycznej na temat diagnozy
Diagnozę możemy podzielić na:
przyporządkowującą (jaki mamy stan rzeczy?)
genetyczną (jakie są jego przyczyny?)
znaczenia dla całości
fazy(pozwala określić stopień rozwoju badanych procesów i stanowi podstawę do przewidywania dalszego ich przebiegu
prognostyczna (przewidywanie dalszego rozwoju badanego procesu, czy stanu rzeczy)
Pełna, rozwinięta diagnoza powinna dać podstawy do zaprojektowania zmian niepożądanych stanów rzeczy już istniejących, lub takich, które dopiero mogą wystąpić oraz sposobów realizacji tych projektów.
Wynikające z diagnozy sposoby oddziaływania powinny być w różnych fazach weryfikowane pod względem trafności diagnostycznej i skuteczności obranych oddziaływań. Diagnoza psychopedagogiczna służy ukierunkowaniu oddziaływań edukacyjnych i terapeutycznych. Sama w sobie stanowi już formę interwencji. Proces diagnostyczny jest procesem ciągłym. Należy łączyć diagnozę stanu rozwoju jednostki i jej rzeczywistości wychowawczej z diagnozą efektów oddziaływań podejmowanych na podstawie dokonanego rozpoznania.
Diagnozę negatywną jednostki i jej środowisk wychowawczych zawsze należy łączyć z diagnozą pozytywną.
W procesie diagnozy należy uwzględniać wzajemne uwarunkowania czynników indywidualnego rozwoju jednostki i sposobów oddziaływania dostępnych dla jednostki warunków środowiskowych.
Podstawowe zasady diagnozy psychopedagogicznej:
Dążenie do diagnozy pełnej - rozwiniętej, opisującej stany rzeczy, wyjaśniającej źródła i mechanizmy ich powstania, ustalającej stopień rozwoju zjawisk, wyjaśniającej znaczenie ich występowania i określającej możliwości oraz sposoby oddziaływania nań.
Oceniający charakter diagnozy - polegający na odnoszeniu rozpoznawanych stanów rzeczywistych, ich poszczególnych cech lub warunków ich występowania, do pewnych stanów pożądanych (oparcie oceny w diagnozie na kryterium normatywno-wzorcowym), charakteryzujących inne podobne układy (ocena opiera się na kryterium porównawczym) lub do poczynionych założeń, czy oczekiwań wobec jakichś działań lub procesów (kryterium postulatywne, czyli cele i zadania wychowawcze, edukacyjne).
Realizowanie diagnozy w sensie pozytywnym
Dążenie do autodiagnozy osób, systemów, czy środowisk - jeśli działania naprawcze, terapeutyczne, korygujące, podejmowane w wyniku diagnozy mają być skuteczne, to muszą opierać się na mniej lub bardziej zaangażowanym uczestnictwie osób, układów, środowisk, których dotyczą. Takie natomiast zaangażowanie, gotowość do współpracy nad przekształcaniem siebie, przełamywaniem czy niwelowaniem zaistniałych problemów opiera się na samouświadomieniu własnego stanu, cech, braków, ale i zasobów. Zasada autodiagnozy analizowanych układów jest bezpośrednim wymiarem urzeczywistniania, uwzględniania ich podmiotowego charakteru w diagnozie.
Łączenie poznania pośredniego z bezpośrednim - umiejscowienie procesu diagnozy w konwencji dialogu, spotkania z badaną rzeczywistością i osobami w nią uwikłanymi, daje dla rozpoznawania wielorakie korzyści, owocuje doświadczeniem, które pozwala na weryfikację wiedzy uzyskanej dzięki poznaniu pośredniemu. Pośrednie zdobywanie wiedzy o wychowanku, dające nawet najbardziej precyzyjne ujęcie przejawów cech i dymensji itp. Zawsze sprowadza jednostkę do standardu, z którego trudno wywnioskować o jej indywidualności i niepowtarzalności.
Realizowanie diagnozy środowiskowej - zasada ta oznacza iż bez względu na obszar diagnozy (to, czego, a raczej kogo, ona dotyczy zawsze rozpoznaniu podlega środowisko i jego rola w identyfikowanych stanach, problemach. Diagnoza pedagogiczna zwsze ma aspekt społeczny, gdyż każe dostrzegać przyczyny określonego stanu zachowań ludzkich lub stanu funkcjonowania grup społecznych czy też instytucji w ich wzajemnych powiązaniach i oddziaływaniach.
Typy diagnoz stosowane współcześnie w praktyce pedagogicznej
W zależności od rodzaju pracy pedagogicznej stosowane są różne typy diagnoz:
Diagnoza społeczna
Stosowana jest w celu rozpoznania przyczyn niezadowalających stanów jednostki - jej niedostosowania społecznego, zaburzeń w zachowaniu się, wykolejeń, dysfunkcji zdrowotnych itp. Podobnie jak we wszystkich typach diagnoz, ważne jest tu nie tylko zdefiniowanie problemu, ale także określenie hipotetycznych przyczyn zaburzeń, w tym przyczyny dominującej, oraz określenie propozycji naprawczych.
W praktyce są stosowane trzy podstawowe typy diagnozy społecznej:
indywidualnego przypadku (praca diagnostyczna z jednostką)
grupy społecznej (praca z małą grupą - zespołem klasowym, wychowankami placówki, młodzież działającą w organizacjach itp.)
lustracja społeczna (procedura badania dużych społeczności lokalnych przez grono ekspertów z różnych dziedzin)
Diagnoza indywidualnego przypadku, czy grupy społecznej nie tylko pozwala ustalić stan rzeczy, ale i ocenić jego możliwość w sensie zmiany pedagogicznie pożądanej.
Diagnoza społeczna jest procesem fazowym i obejmuje:
Diagnozę właściwą:
ustalenie celów działania
zebranie materiału empirycznego
opis zebranego materiału
Prognozę:
ocenę i kalkulację
Terapię:
sformułowanie propozycji pomocy
Diagnoza środowiskowa
Odmianą diagnozy społecznej jest diagnoza środowiskowa, ukierunkowana na jednostkę, czy grupę, gdzie występują cztery podstawowe grupy czynników podlegających analizie:
czynniki materialne: sieć określonych instytucji i urządzeń w środowisku, warunki osadnicze i komunikacyjne danego rejonu, warunki geologiczno-przyrodnicze, stan społecznych i indywidualnych zabezpieczeń socjalnych;
czynniki psychopedagogiczne: rodzaj więzi emocjonalnych w placówce, formy pracy w instytucji kulturalnej, możliwości realizacji funkcji opiekuńczej poza szkołą, działalność świetlicy osiedlowej, kultura pedagogiczna rodziców, kwalifikacje nauczycieli, efektywność pracy organizacji młodzieżowej;
czynniki społeczno kulturalne: kultura stosunków międzyludzkich w konkretnej instytucji, postawy rodziców wobec szkoły, zwyczaje i obrzędy istniejące w środowisku, typy więzi sąsiedzkich, funkcje kontroli społecznej w miejscu zamieszkania, formy twórczości artystycznej, postawy wobec ludzi niepełnosprawnych, typ uczestnictwa w życiu kulturalnym;
organizacja życia w środowisku: zagadnienia koordynacji życia kulturalnego, istnienie i funkcjonowanie różnych form samorządowych, akcje społeczne na rzecz społeczności lokalnej, różnorodne przejawy działalności sił społecznych, funkcjonowanie służby zdrowia oraz opieki społecznej.
W diagnozie społecznej i środowiskowej wykorzystuje się:
wywiad środowiskowy oparty na kwestionariuszach
obserwację
wywiad opiekuńczy
badania socjometryczne
lustrację społeczną
Diagnoza rodziny
Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznawaniem jakości środowiska wychowawczego, jakie rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako podstawowy obszar wpływów oddziaływujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka.
W rodzinie dziecko nabywa poczucia bezpieczeństwa psychologicznego. Rodzina zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka. Tu uczy się ono podstawowych umiejętności życiowych, kształtuje swoją osobowość, nabiera przekonań o świecie, o jego wartościach i zasadach życia, tu formuje się jego tożsamość, powstają zręby poczucia własnej wartości i samooceny, a także wzorce zachowań i postaw w stosunku do samego siebie, innych ludzi i świata.
Jednak nierzadko w rodzinie tkwią też źródła wielu zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności szkolnych czy życiowej dysfunkcjonalności, jakie rozwijają się u dziecka..
Poznawanie rodziny oznacza ocenę realizacji przez nią jej zasadniczych zadań, czyli zaspokajania indywidualnych potrzeb członków rodziny oraz wypełniania przez nią oczekiwań formułowanych wobec niej przez zewnętrzne układy społeczne. W sensie diagnozy rodziny dokonuje się więc swoistego osądu sposobu i poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji - głównie opiekuńczych, socjalizacyjnych i wychowawczych.
Perspektywa poznawania rodziny w kategoriach grupy społecznej oznacza diagnostyczną analizę znaczących wychowawczo cech rodziny jako grupy pierwotnej.. Zainteresowanie badaczy skierowane jest więc na takie elementy rodziny, jak struktura formalna rodziny, jej struktura społeczna i emocjonalna oraz styl i organizacja życia.. W szczególności następuje tu rozpoznanie takich cech, jak:
układ ról i pozycji w rodzinie
podział władzy, rozkład względów (przywilejów), autorytetu
więzi i relacje między członkami rodziny
rytm i organizacja życia
aktywność ogólna rodziny i jej poszczególnych członków
normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie
sposoby kontroli norm i wymagań
wzory porozumiewania się (komunikacja)
typy kulturowego stylu życia rodziny
tradycje, obrzędowość, symbolika
warunki materialne
warunki bytowe i otoczenie
związki rodziny z innymi strukturami społecznymi
Wieloaspektowe badanie rodziny może dostarczyć istotnych informacji o sytuacji domowej dziecka, uzyskanych od rodziców, rodziny, bądź samego dziecka. Kluczowe w diagnozie rodziny w wypadku, gdy mamy do czynienia z szeroko rozumianymi zaburzeniami rozwoju dziecka, jest uwzględnienie społecznych przyczyn owych zaburzeń, na które mogą mieć wpływ:
ubóstwo, złe warunki finansowe
nieprawidłowa struktura rodziny (samotny rodzic, konkubinat, "eurosieroctwo")
patogenne właściwości rodziców: agresywność, rygoryzm, nadmierna surowość, kompensowanie własnych niespełnionych marzeń, nadmierna opiekuńczość, niezrównoważenie, lękowość)
zaburzenia więzi emocjonalnych między rodzicami i dziećmi
wadliwe oddziaływania wychowawcze, wadliwe postawy rodzicielskie (liberalizm, nadopiekuńczość, rygoryzm
W diagnozie rodziny wykorzystujemy:
obserwację
wywiad środowiskowy
rozmowy indywidualne
rysunek rodziny
kwestionariusze
testy psychologiczne
analizę dokumentów
Najbardziej aktualne tendencje w poznawaniu rodziny, w tym w perspektywie pedagogicznej, proponują odejście od rozpatrywania rodziny jako zbioru lub nawet układu cech i zależności, które najczęściej analizowano w ujęciu linearnym przyczynowo-skutkowym. W zamian wskazywane jest podejście systemowe (Akerman, Jackson, Haley, Satir, Bowen, Minuchin), w którym rodzina - postrzegana jako system - charakteryzuje się specyficznymi relacjami, specyficzną strukturą, a w niej granicami, podsystemami, posiada określoną dynamikę, wypracowuje swoisty system ról, kontroli i władzy, rozwija własne sposoby komunikowania się, posiada związki z innymi, opiera swoje funkcjonowanie na doświadczeniach indywidualnych i całości rodziny, na doświadczeniach poprzednich pokoleń. W ujęciu systemowym dużą rolę odgrywają historia rodzinna i rodzinne mity. W ujęciu systemowym duże znaczenie ma też sposób osiągania przez rodzinę różnych celów, sposób zmagania się z trudnościami i problemami oraz radzenie sobie przez rodzinę w sytuacjach kryzysowych. Systemowa orientacja w diagnozie rodziny uwzględnia, że inni członkowie rodziny wpływają na daną osobę, na jej zachowanie i sposób funkcjonowania, ale także sposób zachowania tej osoby wpływa na innych i wszystkie pozostałe elementy systemu. Tak więc w takiej perspektywie diagnostycznej dąży się do uchwycenia specyficznych, wielorakich zależności występujących w danej rodzinie. Diagnosta stara się odkryć wzory, struktury i funkcje w życiu rodziny i ewentualnie ustalić ich znaczenie dla określonych problemów. Do najważniejszych cech charakteryzujących system rodzinny włącza się: tzw. granice, hierarchiczną strukturę, dynamiczną równowagę, komunikację, role rodzinne, kontynuację. W narzędziach badawczych. Które w ramach opisywanej tu orientacji teoretycznej służą analizie systemów rodzinnych mierzy się następujące kategorie: spójność rodziny, strukturę władzy, koalicje, konflikty, sprawowanie kontroli, podejmowanie decyzji, niezależność, więzi emocjonalne, sposób wyrażania uczuć, sposoby rozwiązywania konfliktów, jasność wyrażania opinii, inwazyjność, otwartość na innych, nastrój dominujący w rodzinie, życie religijne, orientację intelektualno-kulturalną, aktywną rekreację, nastawienie na sukces, mitologia rodzinna. Rozumienie rodziny jako systemu psychospołecznego pozwala zdaniem zwolenników podejścia systemowego na lepsze zrozumienie jej społecznej i emocjonalnej organizacji i atmosfery, to z kolei stwarza lepsze możliwości interwencji pedagogiczno-terapeutycznej.
Diagnoza dydaktyczno-wychowawcza (szkolna)
W badaniach diagnostycznych prowadzonych w środowisku szkolnym, łatwiej niż gdzie indziej określić można układ odniesienia w zakresie osiągnięć szkolnych dziecka - służą temu podręczniki szkolne, programy i standardy edukacyjne. Ze szkołą jednak wiąże się nie tylko proces nauczania. ale także wielość oddziaływań społecznych, wchodzenie w nowe sytuacje społeczne, w nowe grupy, poznawanie nowych norm.
Diagnostyka dydaktyczno-wychowawcza stanowi opis i wyjaśnianie sposobów rozpoznawania sytuacji ucznia, zwłaszcza zmian, jakie w nim zachodzą pod wpływem oddziaływania pedagogicznego. Dobra diagnoza pedagogiczna nie ogranicza się tylko do sprawdzania i oceniania osiągnięć ucznia, ale obejmuje także wyjaśnianie przyczyn tego stanu i przewidywanie rozwoju osiągnięć (prognozę). Przeszłość - indywidualna historia uczenia się i wychowywania - jest podstawą interpretacji obecnych postępów ucznia, a teraźniejszość - przewidywania przyszłych postępów. Diagnostyka w szkole polega przede wszystkim na poznaniu ucznia, jego możliwości intelektualnych, warunków rodzinnych, a jednocześnie określeniu braków w wiadomościach i umiejętnościach, jak również doszukiwaniu się przyczyn występowania tych braków. Specyfika diagnozy szkolnej idzie w kierunku:
wczesnego rozpoznawania przyczyn trudności dydaktycznych
wczesnego rozpoznawania przyczyn trudności wychowawczych
wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń emocjonalnych
wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń społecznych
określenia dojrzałości szkolnej
badania dziecka z wczesną dojrzałością szkolną
odroczenia dziecka od obowiążku szkolnego
rozpoznawania trudności w nauce i różnego rodzaju niepowodzeń szkolnych
kwalifikowanie uczniów do nauczania indywidualnego lub specjalnego
określenia specjalnych trudności w czytaniu, pisaniu i liczeniu (z uwzględnieniem dysleksji, dysortografii, dysgrafii lub dyskalkulii)
oceny umiejętności szkolnych ucznia, w tym identyfikacji i diagnozy uzdolnień kierunkowych w ramach pracy z dzieckiem zdolnym
określenia dysfunkcji rozwojowych ze szczególnym uwzględnieniem dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
rozpoznawania ADHD
rozpoznawania zaburzeń w zachowaniu
rozpoznawanie zaburzeń emocjonalnych
rozpoznawanie różnego rodzaju problemów okresu dorastania, w tym problemów emocjonalnych, osobowościowych, trudności związanych z nowymi wyzwaniami, jakie niesie ze sobą nauka na kolejnych etapach kształcenia
W diagnozie szkolnej stosuje się:
ankiety
kwestionariusze
rozmowę z uczniem, rodzicami, nauczycielami
wywiad środowiskowy
obserwację
testy psychologiczne
testy osiągnięć
eksperyment
analizę wytworów ucznia
analizę dokumentów
socjometrię
Diagnoza opiekuńczo-wychowawcza
W diagnozowaniu opiekuńczo-wychowawczym pojawia się ukierunkowanie na zaspokajanie potrzeb, należy przy tym zaznaczyć, że nie ma modelowego wzorca ich zaspokajania. Wielu autorów podkreśla dużą wzajemność nasilania się pewnych potrzeb w zależności od tego, czy inne są zaspokajane lub udaremniane. Dostrzega się również to, że potrzeby natury psychicznej i społecznej ulegają zmianom w zależności od wieku, płci, środowiska i warunków wychowania. Poza tym potrzeby niezrealizowane wywołują stany dewiacyjne lub frustracyjne, które powodują nieadekwatne przystosowanie się jednostek i grup społecznych do otoczenia (tu np. reakcje obronne, ucieczki od rzeczywistości, przejawy agresji). Należy mieć na uwadze, że na zaspokajanie potrzeb wpływają między innymi: wyposażenie anatomiczno-fizjologiczne jednostki, środowisko oraz procesy oddziaływań wychowawczych. Główne rodzaje potrzeb podlegające diagnozie to: opiekuńcze wynikające z działalności rodziny; opiekuńcze związane z działalnością szkoły, związane z aktywnością dziecka w środowisku oraz wynikające z właściwości organizmu dziecka.
Potrzeby wynikające z działalności rodziny
Rodzina powinna przede wszystkim zaspokajać takie potrzeby dziecka, jak: opieki, miłości, bezpieczeństwa, przynależności, posiadania więzi i materialne.
Zaburzenia podlegające diagnozie:
pozbawienie opieki (sieroctwo naturalne, społeczne, duchowe)
okresowe pozbawienie opieki (choroba, wydarzenia losowe)
brak środków materialnych (brak środków, niedobór środków, okresowy brak środków)
brak dostatecznej opieki z uwagi na pracę zawodową rodziców (rodzice pracują cały dzień, wyjeżdżają służbowo)
rodziny niepełne
zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny (rodzina w rozpadzie, rozwód)
błędy wychowawcze rodziców
brak troski o dziecko
uzależnienia jednego lub obojga rodziców
przemoc w rodzinie
demoralizacja
Potrzeby wynikające z działalności szkoły
Szkoła powinna mieć odpowiednią infrastrukturę, zapewniać dziecku prawidłowe warunki dla edukacji, zapewniać poczucie bezpieczeństwa osobistego oraz poczucie społecznej akceptacji.
Zaburzenia podlegające diagnozie
zagrożenie bezpieczeństwa dziecka związane z drogą do szkoły, zajęciami w pracowniach, na wycieczkach, , na lekcjach wychowania fizycznego, na przerwach
niepowodzenia szkolne wynikające z indywidualnych właściwości dziecka, wadliwej organizacji życia dziecka, niedostatecznej pracy wychowawczej
utrudniony dostęp do szkoły
ograniczona baza materialna
nieprawidłowe usytuowanie budynków, rozmieszczenie pomieszczeń
Potrzeby związane z aktywnością dziecka w środowisku
W środowisku dziecko powinno zaspokajać potrzeby: aktywności indywidualnej, kontaktów społecznych, przydatności społecznej.
Zaburzenia podlegające diagnozie:
zaburzenia w aktywności indywidualnej ze względu na ograniczenie samodzielności, brak troski o rozwój i zaspokajanie potrzeb dziecka, wadliwą lub niewystarczającą opiekę nad dzieckiem zdolnym
zaburzenia w kontaktach społecznych (brak lub nieumiejętność nawiązywania kontaktów koleżeńskich, trudności wychowawcze)
zaburzenia w przydatności społecznej (egoizm, konsumpcjonizm, pasożytnictwo, niedostosowanie społeczne, chuligaństwo)
Potrzeby wynikające z właściwości organizmu dziecka:
Potrzeby biologiczne: sen, głód, pragnienie, potrzeby zdrowotne, seksualne)
Zaburzenia podlegające diagnozie:
- zaburzenia rozwoju dziecka: niepełnosprawność intelektualna, sensoryczna, ruchowa, uszkodzenia OUN, zaburzenia emocjonalne, psychiczne
- zagrożenia zdrowia (brak higieny, osłabienie organizmu, choroby, zwłaszcza przewlekłe)
- nieprawidłowa lub niewystarczająca profilaktyka
- nieprawidłowa lub niewystarczająca edukacja seksualna
W diagnostyce opiekuńczo-wychowawczej stosuje się:
- obserwację
- wywiad
- ankietę
- badanie dokumentów
- socjometrię
- kwestionariusze
Diagnoza resocjalizacyjna
Diagnoza resocjalizacyjna to rozpoznanie stanu nieprzystosowania społecznego jednostki, jego opis, wyjaśnienie praktyczne lub teoretyczne oraz ocena z punktu widzenia istniejących standardów pedagogicznych i społecznych, w celu zapobiegania (poprzez profilaktykę lub korekcję) negatywnym zjawiskom.
Trzy podstawowe modele diagnozy resocjalizacyjnej to:
diagnoza behawioralna - przedmiotem rozpoznania są zachowania odbiegające od normy w sensie statystycznym
diagnoza interakcyjna - dotyczy rodzaju i jakości stosunków interpersonalnych między jednostką a osobami "socjalizująco znaczącymi" (rodzice, wychowawcy, koledzy, przełożeni)
diagnoza interdyscyplinarna - dotyczy analizy mechanizmów prowadzących do zaburzeń w społecznym funkcjonowaniu jednostki
Przy diagnozie resocjalizacyjnej jest istotne określenie: co jest normą, a co marginesem (np. kiedy można mówić o bierności, a kiedy o postawie aspołecznej?); jakie są mechanizmy powstawania postaw i zachowań patologicznych; jakie funkcjonują aktualnie popularne formy zachowań odbiegających od norm społecznych, które mogą być atrakcyjne dla młodych ludzi.
Etapy diagnozy resocjalizacyjnej:
konstatacja faktów (rodzaje zaburzeń i mechanizmów)
projektowanie (ocena, na ile, w jakim stopniu jednostka jest zaburzona oraz zaprojektowanie działań naprawczych)
weryfikacja (sprawdzenie zaprojektowanych działań w praktyce)
W diagnozie resocjalizacyjnej stosuje się narzędzia wymieniane we wcześniej omówionych rodzajach diagnoz.
Diagnoza kliniczno-psychologiczna
Diagnoza lekarska polega na zakwalifikowaniu zaburzeń występujących u pacjenta do określonej klasy chorób, np. gruźlica, choroba wrzodowa, itp. Jest ona wyróżniona na podstawie objawów, genezy, mechanizmu patofizjologicznego i określa jednocześnie prognozę oraz formy terapii. Taki typ diagnozy nazywamy diagnozą nozologiczną.
Diagnoza psychologiczna w odniesieniu do człowieka dorosłego i do dziecka nie powinna być diagnozą z tej przyczyny, że brak jest w psychologii ścisłego związku pomiędzyobjawami zaburzeń, a patomechanizmami, prognozą i metodami terapii. Metody terapii trzeba za każdym razem dopasowywać do cech indywidualnych jednostki. Ustalone są jedynie ogólne zasady postępowania, szczególnie w psychologii klinicznej dziecka. Diagnoza jest tu wielostronnym poznawaniem dziecka przejawiającego zaburzenia i wyjaśnianiem jego zachowania w różnych sytuacjach życiowych.
Zadanie diagnozy psychologicznej wg A. Lewickiego , która w jego rozumieniu winna być całościowa i rozpatrywać zaburzenia występujące u badanej osoby na tle całokształtu jego osobowości, jest trojakie:
Jest to opis zaburzeń zachowania występujących u badanej osoby w różnych sytuacjach życiowych (np. u dziecka w domu, w przedszkolu, w środowisku dziecięcym). O zaburzeniu mówimy wtedy, gdy jednostka nie potrafi realizować własnych potrzeb biologicznych i psychicznych oraz celów społecznych i zadań wynikających z konkretnych sytuacji życiowych.
Zadaniem diagnozy jest wykrycie leżących u podstaw zaburzeń zachowania dysfunkcji psychicznych.
Diagnoza określa, jaki udział w genezie zaburzeń mają mechanizmy psychologiczne, tzn. w jakim stopniu zaburzenia uwarunkowane są czynnikami sytuacyjnymi, a w jakim wypływają z zaburzeń osobowości; w jakim stopniu zostały zdeterminowane organicznie, a w jakim psychologicznie poprzez czynniki środowiskowe.
Zadaniem diagnozy jest przygotowanie materiału informacyjnego i zaleceń do opracowania programu terapii oraz sformułowania prognozy.
Diagnozowanie wg A. Lewickiego ma formę zbliżoną do badania naukowego zastosowanego do rozwiązywania praktycznych problemów klinicznych.
W toku badania psycholog:
stawia problem
wysuwa hipotezy, czyli prawdopodobne rozwiązanie problemu
sprawdza hipotezy przez zastosowanie odpowiednich metod badawczych
Diagnoza kliniczna dziecka i diagnoza kliniczna człowieka dorosłego mają wspólne podstawy teoretyczne i metodologiczne, ale diagnoza kliniczna dziecka ma też swoje cechy specyficzne, które należy uwzględnić w czasie diagnozowania:
Brak motywacji u dzieci do poddania się badaniom diagnostycznym (brak uczucia chorioby, świadomości symptomów patologicznych, potrzeby leczenia się i zmiany zachowania). W związku z tym badanie diagnostyczne przeprowadzane jest na zlecenie rodziców bąź dorosłych opiekunów dziecka.
Niski stopień trafności diagnozy zmniejszający się wraz z wiekiem dziecka (objawy diagnozy nie są stałe i konsekwentne, ulegają zmianie wraz z wiekiem, są silnie uzależnione od aktualnej sytuacji życiowej dziecka, trudne do odróżnienia od reakcji na sytuację trudną, która ma charakter przystosowawczy i przejściowy
Konieczność formułowania "diagnozy rozszerzonej" obejmującej dziecko wraz z jego rodziną (dziecko z zaburzeniami zachowania bywa "symptomem" zaburzeń w rodzinie
Potrzeba ujęcia diagnozy jako procesu (diagnoza w wielu wypadkach powinna być efektem wielokrotnych, odległych w czasie kontaktów z dzieckiem np. w poradni, przedszkolu, domu)
Kliniczno-ontegenetyczny charakter diagnozy (ocena nie tylko aktualnego rozwoju dziecka, ale i dotychczasowego przebiegu rozwoju psychoruchowego: tempa, rytmu i dynamiki)
Diagnoza całościowa - najczęściej potrzebna jest wszechstronna ocena psychofizycznego rozwoju dziecka (tzw. studium przypadku) dokonywana przez specjalistów z różnych dziedzin (psychologa, psychiatrę, neurologa dziecięcego, pediatrę, logopedę, pedagoga)
Diagnoza zaburzeń, czyli tzw, diagnoza negatywna musi być uzupełniona tzw. diagnozą pozytywną, wskazującą pozytywne cechy dziecka i jego środowiska, które dają podstawę do określenia prognozy co do dalszego rozwoju dziecka i kierunku postępowania terapeutyczno-wychowawczego.
Diagnoza będąca efektem badania psychologicznego powinna być uzupełniona diagnozą "uczestniczącą" w terapii, przebiegającą jako proces równoległy do postępowania terapeutycznego. Pozwala to weryfikować diagnozę oraz kontrolować przemiany dokonujące się w toku terapii i sprawdzać jej efekty. Diagnoza w psychologii klinicznej powinna bowiem być formułowana bardzo ostrożnie i wielokrotnie sprawdzana.
W diagnozowaniu dzieci używa się metod specyficznych, które uwzględniają cechy osobowości dzieci, tj. niski poziom samoświadomości, niemożność (czasem niestosowność) uświadamiania dziecku jego zaburzeń, brak możliwości retrospekcji w traumatyzujące przeżycia, słaby poziom rozwoju mowy
Badanie diagnostyczne, szczególnie młodszych dzieci często przyjmuje postać zabawy. Operując takim materiałem jak kukiełki, postacie z bajek, zwierzątka budzimy zainteresowania i motywację do rozwiązywania zadań, a dziecko nie uświadamia sobie, że jest badane.
Diagnozowanie dzieci ułatwia fakt, że w dzieciństwie najbardziej jawnie występują objawy lęku, czy wrogości, albo innych społecznie nie akceptowanych cech. Powodem ich uzewnętrzniania się jest niski poziom krytycyzmu dzieci, nieumiejętność maskowania uczuć i kontrolowania swoich zachowań.
Uwarunkowania procesu diagnostycznego
Proces diagnostyczny wymaga szczególnej odpowiedzialności ze strony diagnosty. Kontakt diagnostyczny zawsze powinien pełnić rolę kontaktu terapeutycznego.
W procesie diagnozy podstawowe znaczenie odgrywają kompetencje osoby przeprowadzającej diagnozę:
wiedza merytoryczna - o prawidłowościach rozwoju psychofizycznego, o mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki, o właściwościach funkcjonowania podstawowych środowisk wychowawczych.
zdolność do wykorzystania wiedzy, a więc umiejętność logicznego myślenia, pozwalającego twórczo wiązać ze sobą różne informacje w celu uzyskania całościowego obrazu diagnostycznego.
podstawowa umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy, co wiąże się ze zdolnością do pozyskiwania potrzebnych informacji
zasób dostępnych technik diagnostycznych, umiejętność adekwatnego doboru technik badawczych do rozpoznawanego problemu, specyfiki sytuacji oraz szczególnych cech osób badanych oraz umiejętność prawidłowego ich stosowania. Ważna jest też umiejętność łączenia różnych technik obiektywnych, takich jak skale, kwestionariusze i testy i subiektywnych (wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza wytworów) oraz technik projekcyjnych.
umiejętności, które pozwalają budować kontakt z osobą badaną, oraz eliminować jego zakłócenia
- podążanie za osobą badaną - umiejętność wsłuchania się w znaczenie słów badanego i podejmowanie poruszanych przez niego wątków w rozmowie.
- empatyczne reagowanie - komunikowanie, że rozumie się badanego
- niezaborcza życzliwość - akceptacja badanego z zachowaniem jego wolności i szacunek dla tego, co mówi
- otwartość - zdolność mówienia o sobie we właściwy sposób i we właściwym miejscu rozmowy
- konkretność - uwaga i dopytywanie o konkret, "trzymanie się ziemi"
- koncentracja na "tu i teraz" - skupienie się na sytuacji i kontakcie diagnostycznym celem eliminowania jego zakłóceń.
Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty
- błąd postawy dominacji - brak uwzględniania perspektywy badanego w toku rozpoznawania jego sytuacji życiowej i brakiem elastyczności w procesie poznawania (postępowanie wedle ścisłego schematu)
- błąd maski, czyli zasłaniania się swoją rolą, co ogranicza pole manewru - wiąże się to zarówno z brakiem współodczuwania (empatii) i umiejętności postawienia się w sytuacji osoby badanej, a także elastycznego spojrzenia na jej sytuację z różnych perspektyw, w sposób niestereotypowy
- błąd sędziego - postawy wartościującej, oceniającej, etykietyzującej osobę badaną - ocena opisywanej sytuacji wedle sztywnych, stereotypowych kryteriów (szufladkowanie)
- błąd skupiania się na negatywnych aspektach funkcjonowania jednostki bez uwzględniania jej mocnych stron
- błąd redukcji źródeł wiedzy - polega na braku łącznego wykorzystywania "wiedzy gorącej" wynikającej z osobistych doświadczeń życiowych i "wiedzy zimnej" - naukowej, obiektywnej, systematycznie gromadzonej
Materiały opracowano na podstawie:
Marta Bogdanowicz: "Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym", Warszawa 1985, WSiP
Andrzej Lewicki:(red): "Psychologia kliniczna", Warszawa 1969, PWN
Beata Cytowska, Barbara Winczura (red): "Dziecko z zaburzeniami w rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne", Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza Impuls
Ewa Jarosz, Ewa Wysocka: "Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania", Warszawa 2006, Wydawnictwo Akademickie Żak.
1