Praca niniejsza traktować będzie o ewolucji idei eschatologicznej (a w szczególności kosmoeschatologicznej) i pozycji człowieka w stosunku do niej, na tle rozwijających się kultur. Z powodu ograniczonej objętości pracy zajmiemy się tu tylko ogólnym zarysem tematu i idei, popartymi najbardziej charakterystycznymi przykładami z kultur tradycyjnych, starożytnych i współczesnych oraz na koniec przedstawione zostaną kierunki rozwoju myśli eschatologicznej w dniu dzisiejszym.
Pojęcie eschatologii.
Eschatologia jest terminem wywodzącym się z języka greckiego (eschatos-ostateczny, logia-teoria). Jest ona częścią doktryny religijnej, traktującej o ostatecznym losie świata i ludzi. Eschatologię podzielić można na: antropoeschatologię, zajmującą się zagadnieniami związanymi ze śmiercią człowieka i jego życiem pośmiertnym oraz koamoeschatologię opisującą losy wszechświata, ziemi i ludzkości w obliczu końca świata. Będziemy tu zajmować się właśnie kosmoeschatologią (choć często nie da się jej całkowicie oddzielić od zagadnień antropoeschatologicznych), ewolucją jej wyobrażeń w odniesieniu do ewolucji kulturowej.
Dwie wyróżniane idee kosmoeschatologiczne to: cykliczna i linearna. Pierwsza charakteryzuje się spojrzeniem na świat, jako na wiecznie odradzający się, druga zakłada, definitywny koniec znanej rzeczywistości.
Cykliczne wyobrażenia eschatologiczne w społeczeństwach tradycyjnych.
Koncepcja zagłady świata, jako całości, długo nie istniała w świadomości ludzkiej. Pierwotnie pierwsze koncepcje eschatologiczne zrodziły się z obserwacji cyklów przyrody. Coroczna zmiana pór roku i związany z nią cykl wegetacyjny roślin wykształcił, głównie wśród społeczności rolniczych, najbardziej uzależnionych od warunków przyrodniczych, pogląd o ciągłym odradzaniu się świata w cyklicznych, równych odstępach czasowych.
U podstaw cyklów śmierci i odradzania się kosmosu leży tu specyficzne podejście do czasu - postrzeganego w omawianych społeczeństwach jako wiecznie powracający okrąg. Czas obdarzony walorami sakralności jest odwracalny, jako że kontakt z sacrum cofa do mitycznego czasu powstania świata. Tak więc człowiek religijny żyje w dwóch czasach, z których ważniejszy jest ten święty. Ten z kolei jest właśnie odwracalny i do odzyskania jako rodzaj wiecznej mitycznej teraźniejszości. Człowiek pierwotny nie podlega więc historii rozumianej jako ciąg zdarzeń - zakłada on niezmienność rzeczywistości, stan obecny kosmosu jest stanem idealnym a czas nie ma końca.
Narodzenie linearnej koncepcji końca świata.
Zmiana wizji kosmoeschatologicznych związana jest z pojawieniem się w obserwacjach ludzi klęsk żywiołowych. Wywołały one poczucie, że możliwa jest zagłada całego, znanego świata, zazwyczaj właśnie za pomocą sił przyrody, takich jak powodzie, trzęsienia ziemi, wielkie, kosmiczne pożary i tym podobne. Prawdopodobnie, początkowo, wizje eschatologiczne miały wymiar poza religijny, gdyż zakładały one również zagładę bogów. Tak dzieje się, chociażby w przypadku północnogermańskiej idei rangaroku, „zmierzchu kosmosu” lecz jednocześnie i „zmierzchu bogów”.
Oprócz katastrof naturalnych, częstą „siłą niszczącą” stają się mityczne postaci bogów, półbogów lub potworów, które można tu postrzegać jako pewne personifikacje sił natury. W tym przypadku najczęściej pojawia się motyw mitycznej walki między dwiema, boskimi siłami. Tak jest chociażby w przypadku walki Ahura Mazdy z „antybogiem” Aingro Manyu w wierzeniach staroperskich. Niszczycielskie siły osobowe to, przykładowo, również germański wilk Fernis, indyjska, gigantyczna żmija Sesza lub wulkaniczny olbrzym Czikk z mitów południowo arabskich.
Wizja eschatologiczna w wybranych wielkich religiach współczesnych.
Nie sposób omówić tu szczegółowo wyobrażeń eschatologicznych religii takich jak Judaizm, Chrześcijaństwo czy Islam, jakimi zamierzam się w tym miejscu zająć. Pozwolę sobie więc przytoczyć tu kilka najważniejszych ich cech. Koniec rzeczy ma być tu poprzedzony różnymi znakami i katastrofami, takimi jak zaćmienie słońca, wojny itp. Zarówno Judaizm, jak i Chrześcijaństwo zakładają przyjście na końcu czasów zbawcy, Mesjasza, mającego przeprowadzić sąd nad ludźmi i odnowić, zniszczoną uprzednio, ziemię, która stanie się doskonała; będą na niej żyć wiecznie w pokoju zbawieni, zmartwychwstali ludzie (widoczna obecność koncepcji linearnej).
Również w tradycji islamskiej eschatologia wiąże się głównie z pojęciem Dnia Sądu; Bóg, Allah, dokona tu sprawiedliwej oceny dusz skazując jedne na potępienie , inne na wieczne szczęście, w zależności od ich uczynków, po czym stworzy cały świat na nowo, tak by był idealny.
Wpływ zetknięcia się kultur tradycyjnych z cywilizacją zachodu na wyobrażenia eschatologiczne.
Warto zwrócić uwagę na rozwinięcie się idei końca świata wśród ludów pierwotnych na skutek zderzenia z cywilizacją zachodu. Obserwujemy w tym przypadku osobliwy synkretyzm dawnych wierzeń z ideami przyniesionymi przez białych. Na skutek pojawienia się nieznanych ludzi, którzy mieli przewagę liczebną i militarną, którzy przywieźli ze sobą technologię, urywa się, w społeczeństwach pierwotnych, wcześniej omówiony, krąg czasu, jako że jego, że nowa sytuacja nie pasuje do znanych dotychczas sytuacji archetypowych. Powstaje tymczasowa pustka, w które kultury wymierają, bądź która rychło zostaje zastąpiona przez synkretyzm kulturowy, a co za tym idzie powstanie nowych religii, nowych wierzeń, w których jest już miejsce na patrzenie linearne. Co więcej - myśl eschatologiczna w kontekście zniszczenia ziemi i kosmosu, zaczyna zupełnie dominować w doktrynach nowych religii. O ile wcześniej cała sfera sacrum wiązała się z teraźniejszością, o tyle następuje całkowite zanegowanie teraźniejszości jako niesprawiedliwego świata, budzi się tęsknota za lepszym światem. Rodzi się mit jakoby to tubylcy byli narodem wybranym a Bóg był np. Bogiem tylko czarnych. Taka organizacja kosmosu wokół idei zbawienia nazywa się millenaryzmem albo chiliazmem.
Inne, pojawiające się koncepcje, rozwinięte w omawianej tu sytuacji to:
premillenaryzm - koncetracja na idei przyjścia zbawcy przed przemianą świata; człowiek nie ma wpływu na kosmos, przekształcenie pod wpływem katastrofy kosmicznej
postmillenaryzm - Mesjasz pojawi się w wyniku świadomego działania wyznawców, muszą być żarliwi i sami przekształcać świat i siebie aby zasłużyć na królestwo Boże, często na drodze krwawych powstań i walk zbrojnych.
Najczęściej przemiana świata nastąpić miała poprzez przepowiedzianą przez proroków katastrofę kosmiczną - np. u Indian Guarani jest to wyrwanie się ziemi z fundamentów i rozstrzaskanie, ruiny będą zalane przez wody potopu i spopielone przez pożar.
Współczesne zapatrywania na eschatologię.
Nowoczesne spojrzenie na eschatologię związane z końcem cywilizacji i świata takiego, jakim go znamy. Nowoczesna eschatologia powstała głównie pod wpływem obrad pod koniec lat 60. XX wieku, tzw. Klubu Rzymskiego, którego zadaniem było opracować raport na temat stanu ziemi, ekologii, warunków naturalnych, prognoz z tym związanych. Jako domniemane przyczyny zagłady w raporcie tym wymieniane są m.in.:
wyczerpanie się zasobów naturalnych, głód, zanieczyszczenie,
zagrożenie termiczne, prowadzące do zmian klimatycznych, roztopienia się lodowców, pokryw lodowych na biegunach, prowadzące do zalania wielkich, zamieszkałych, obszarów lądowych co stanie się skutkiem zniszczenia cywilizacji,
zanieczyszczenie oceanów,
zanieczyszczenia radioaktywne,
zanieczyszczenie warstw ozonu w stratosferze.
Jak widać, podana powyżej koncepcja eschatologiczna jest areligijna i zajmuje się jedynie końcem cywilizacji, jako takiej, a nie całego wszechświata. Oczywiście istnieją także naukowe teorie dotyczące zagłady Układu Słonecznego i ogólnie wszechświata, jednak nie jest to miejsce na dokładne ich omawianie.
Wnioski końcowe.
Przedstawione tu koncepcje eschatologiczne wykazują pewną tendencję ewolucyjną. Najpierw, u społeczeństw tradycyjnych, brak jest wizji definitywnego końca świata. Cykliczne podejście do kosmoeschatologi tworzy u tych społeczności poczucie, że mogą one wpływać na losy świata poprzez rytuały „odnawiające czas”, dzięki którym świat wciąż może odradzać się na nowo.
Klęski żywiołowe wykształciły nowe podejście do spraw ostatecznych. Stają się one teraz niezależne od wpływu ludzkiego i generalnie nieprzewidywalne; dotyczą one jednak całego uniwersum, łącznie z istotami nadprzyrodzonymi, bogami, dla których kres czasów również będzie końcem.
Następnym etapem jest postrzeganie końca świata, jako niezależnego od ludzi, nieprzewidywalnego (choć są podane pewne znaki, mające go poprzedzać, to nikt naprawdę nie wie, kiedy ma nastąpić), którzy stają się uzależnieni od bóstwa, sprawcy zagłady i jego sądu. Pojawiają się w tym miejscu koncepcje ludów wybranych, możliwości zbawienia dla wiernych, praworządnych co może pomóc w pogodzeniu się z nieuniknionym i niekontrolowanym końcem.
Współczesne, naukowe, teorie nie wykluczają wpływu człowieka na zagładę ludzkości (chociażby działania, powodujące zanieczyszczenia środowiska), ale nadal stawiają go jako istotę bezbronną w obliczu zagłady.
BIBLIOGRAFIA:
Zygmunt Poniatowski [red.], Mały Słownik Religioznawczy, Warszawa 1969.
Encyklopedia Religia t. 3, Warszawa 2001.
M.Eliade, Sacrum, mit, historia; wybór esejów, Warszawa 1993.
Zygmunt Poniatowski, Treść wierzeń religijnych, Warszawa 1965.
Andrzej Szyjewski, Eschatologia religijna a pojęcie czasu w kulturach tradycyjnych, [w:] Jan Drabina (red.), Eschatologia w religiach, kulturach i systemach myślowych, Kraków 1995.
Edward Szymański, Eschatologia Szyicka, [w:] Jan Drabina (red.), Eschatologia w religiach, kulturach i systemach myślowych, Kraków 1995.
Włodzimierz Pawluczuk, Obraz Końca Cywilizacji w Myśli Europejskiej, [w:] Jan Drabina (red.), Eschatologia w religiach, kulturach i systemach myślowych, Kraków 1995.
Zygmunt Poniatowski, hasło: Eschatologia [w:] Zygmunt Poniatowski [red.], Mały Słownik Religioznawczy, Warszawa 1969, s. 128.
Elżbieta Przybył, hasło: Eschatologia [w:] Encyklopedia Religia t. 3, Warszawa 2001.
M.Eliade, Sacrum, mit, historia; wybór esejów, Warszawa 1993, s. 90-98.
Zygmunt Poniatowski, Treść wierzeń religijnych, Warszawa 1965, s. 237-238.
Z. Poniatowski, Treść…, s. 240-241.
Andrzej Szyjewski, Eschatologia religijna a pojęcie czasu w kulturach tradycyjnych, [w:] Jan Drabina (red.), Eschatologia w religiach, kulturach i systemach myślowych, Kraków 1995, s. 14.
Edward Szymański, Eschatologia Szyicka, [w:] Jan Drabina (red.), Eschatologia w religiach…, s. 95-97.
Andrzej Szyjewski, Eschatologia…, s. 14-19.
Włodzimierz Pawluczuk, Obraz Końca Cywilizacji w Myśli Europejskiej, [w:] Jan Drabina (red.), Eschatologia w religiach…, s. 159-160.
5