Taniec i Uwielbienie
Prema Peeris
Chciałabym rozpocząć to spotkanie cytatem z poematu perskiego poety Maulama Jalaludin(a) Rumiego:
„Kto poznał moc tańca, zamieszkał u Boga. W szaleńczym wirowaniu, w ekstatycznych obrzędach, znika nasze skończone, ograniczone „ja”. A gdy umiera „ja” -ten okrutny despota, rodzi się Bóg”.
Życzę wszystkim tu obecnym, by na tym spotkaniu mogli poczuć i zrozumieć, czym jest taniec jako uwielbienie (oddanie czci Bogu).
Od niepamiętnych czasów, taniec był traktowany jako sposób komunikowania się ze Stwórcą, z Boską mocą. Był częścią życiowej drogi prowadzącej do spełnienia, do Boga. Taniec to Boski język integrujący ciało, umysł i duszę z Twórcą naszej egzystencji.
Taniec od wieków stanowił ważną część wielu religijnych obrzędów. To gesty i ruch ciała, które łączą stronę fizyczną człowieka z jego duchową naturą. To jedna z najpotężniejszych form duchowego rytuału. Dynamiczne narzędzie rozbudzające i poruszające subtelną moc i energię życia. Prawdziwy, sakralny taniec pozwala dzięki ruchowi ciała na skupienie i skierowanie świadomości ku Bożej istocie. To zewnętrzny wyraz dany duchowemu wnętrzu.
Ludzie w starożytności tworzyli powtarzające się rytmy, by w ten sposób nawiązywać pełną ekstazy unię z Bogiem, Twórcą wszechświata. Starożytni wierzyli, że wszechświat powstał jako skutek magicznego, boskiego tańca. Taniec ten związany miał być z czterema żywiołami natury: wodą i jej płynną melodią, ogniem i jego buzującym płomieniem, szumną muzyką wiatru, twardymi uderzeniami ziemi.
Dawni ludzie tańczyli zgodnie z rytmami natury. W hebrajskiej mitologii znajdujemy pojęcie „Tehom” - to wody chaosu odnajdujące swój porządek dzięki organizującym rytmom. U Greków mamy Diokosmos - pojęcie oznaczające Boski ład. „Ab” to jedna z egipskich siedmiu dusz, która prosto z matczynego serca, w formie świętej, księżycowej krwi dociera do łona i przybiera formę dziecka. Obrazem tej idei macierzyństwa była tańcząca figura przedstawiająca wewnętrzny taniec życia związany z rytmem bijącego serca. Dopóki trwa taniec, dopóty trwa życie. Religia hinduska również przypisuje tańcom boską moc. Według niej autorem i kompozytorem hinduskich tańców jest sam Najwyższy Brahma.
Powstanie hinduskiego tańca:
Na początku, gdy świat był jeszcze bardzo młody, bogowie mieli kontrolę nad wszystkim i niczego im nie brakowało. Lecz jak na ironię, właśnie z tego powodu życie ich nie cieszyło. Nie mieli nic do roboty, ich serc nie poruszały żadne pragnienia. Postanowili więc szukać pomocy u samego Brahmy. Błagali Najwyższego, by stworzył im jakąkolwiek rozrywkę, która by zabiła wszechwładną nudę i pozwoliła na ruch i zabawę. Najwyższy Brahma wziął sobie do serca tę prośbę. Zaczął myśleć nad stworzeniem takiego zajęcia, które by zainteresowało bogów - (Devas) i stłumiło ich niepokój. I stworzył Brahma nowy doskonały taniec oparty na treściach Rig Vedy, pieśniach Sama Vedy, ekspresji Yajure Vedy, estetyce Atharvana Vedy. Stworzył piatą vedę zwaną Nattya Vedą-teatrem tańca. Stworzył natya - godziwą rozrywkę, radosną zabawę, cieszącą oczy i uszy, prawdziwie zajmującą umysły widzów.
By sprawdzić jej wartość natya, Brahma postanowił przedstawić dwie historie. Zlecił to zadanie mędrcowi o imieniu Bharatha. Bharatha był wielkim uczonym i miał stu synów. Synów wziął do pomocy, zatrudnił jeszcze około dwóch tuzinów nimf i wszyscy razem zabrali się do pracy. Stworzyli dwa przedstawienia, lecz gdy ukazały się one na scenie, na widowni złożonej z bogów (dahvas) i demonów (ashuras) pojawiły się gwałtowne reakcje. Tematem pierwszego spektaklu byli bogowie, a drugiego demony. Demony ukazano w złym świetle. Brahma liczył się z ich złością i w gruncie rzeczy ucieszyło go wrażenie, jakie przedstawienia wywarły na publiczności. Uważa się, że „Natya Sastra”, autorstwa Bharattha Muni, powstała około drugiego wieku przed Chrystusem.
Jak wynika z treści hinduistycznych mitów, Shiva opanował męską formę tańca zwaną Thandava ,podczas gdy Parvati, jego towarzyszka, poznała formę żeńską - Lasya. Po raz pierwszy taniec został odtańczony podczas Festiwalu Flag dla uczczenia Indiry, boga wojny oraz zwycięstwa bogów (Devas) nad demonami (ashuras). Hinduiści wierzą, że bóg Shiva wciąż tańczy i dzięki temu trwa porządek i rytm wszechświata. Shiva, znany również jako Mahadeva, Wielki Bóg, jest trzecią częścią hinduistycznej Trójcy - obok Brahmy i Vishnu. Brahma to stworzyciel, Shiva to niszczyciel zła, a Vishnu to ten, kto przetwarza wszystko i wszystko utrzymuje. Nieprzerwany taniec Shivy sprawia, że niebiosa i świat trwają w odwiecznym rytmie.
Niektórzy Bogowie i Boginie występują pod różnymi postaciami. Shiva na przykład znany jest też jako Nataraj. Kreuje on rozmaite tańce. Najbardziej znany ze wszystkich - „Amanda Thandava”, odtańczony został w miejscu zwanym Thillai. Tam również odbywał się konkurs taneczny, w którym tańczyła jego partnerka Parvathy, na północy znana jako Kali, na południu Meenakshi. Według hinduistycznych wierzeń to właśnie Shiva sprowadził taniec - jako formę sztuki - na ziemię.
Religijne tańce odbywały się w świątyniach i na książęcych dworach. Narodziły się nowe formy taneczne - Bharatnatyam w Tamil Nadu, Kuchipudi w Andora Pradesh, Odissi w Orisie i Mohiniyattam w Kerali. Wszystkie te tańce utworzyły tradycję tańca zwanego Devadasi. Devadasi - to tańczące panny, boskie niewolnice w świątyniach starożytnych Indii.
Spuścizna tańca Devadasi.
Taniec Devadasi, to taniec dziewcząt w świątyniach. Stanowi bardzo ważną odmianę tej sztuki uprawianej w Indiach. W najstarszych legendach na temat bogów (Puranas) odnajdujemy wzmianki dotyczące oddawania przez młode panny czci bogom w formie tańca. Dziewczęta dbały nie tylko o ruch taneczny lecz także o stronę muzyczną rytuału. Z czasem ich śpiew i taniec stały się nieodłączną częścią świątynnego obrządku w różnych częściach Indii. Tańczące dziewczęta zanim stawały się Devadasi, wedle zwyczaju, musiały zawrzeć symboliczny związek małżeński z bóstwem.
Część hinduizmu, zwana Saivą, traktowała taniec boskich niewolnic jako najważniejszy ze świątynnych rytuałów. Istnieją dowody historyczne no to, że gdy w ( IX ) dziewiątym wieku po Chrystusie król - Rajaraja Chola zbudował świątynię Brahadesvara w Tanjore, to obdarował ją czterystoma Devadasis. Początkowo tradycja Devadasi wywodziła się z kultu Shivy. Z czasem inne obrządki religijne przyjęły ją za swoją. Około pierwszego wieku przed Chrystusem odnajdujemy ją w świątyniach buddyjskich i dzainiskich. Również w literaturze starożytnej odnajdujemy szereg wątków na temat tradycji tańców Devadasi. I tak na przykład w Kautilya Arthasiastra, która powstała w trzecim wieku przed Chrystusem jest mowa o nauce tańca Devadasi. W „Mricichaghatiham”, sanskryckim dramacie Sudraki powstałym prawdopodobnie w drugim wieku przed Chrystusem, bohaterka Vasanntasena jest przedstawiona jako znakomita tancerka. Pierwotna wersja „Katha-Sarit-Sagara” Na przykład w opowiadaniu pod tytułem „Alajala” występuje tancerka o imieniu Sundari, tańcząca w świątyniach. Głównym źródłem informacji o życiu i stylu tańca boskich tancerek Tamil Nadu i Kerali są najstarsze i największe poematy epickie napisane w języku tamilskim: Cilappatikaram” i „Manimekhalai”.
Jak więc widzimy, hinduskie tańce wyrastają z najstarszych tradycji. Na tym wielkim obszarze narodziły się najrozmaitsze formy tańca, każda uwarunkowana przez czas i miejsce jej powstania. Wiele z nich w nienaruszonym stanie przetrwały do dziś, by stać się częścią współczesnej kultury, żywym dziedzictwem, ku naszej radości i dumie. Tańce wywodzące się z hinduskich świątyń, dworów, czy wiosek pojawiły się na scenach dzisiejszych teatrów, nawet w odległych regionach świata. Ja osobiście, jako Hinduska jestem pełna podziwu dla historii naszego tańca, widząc w tej cudownej sztuce, będącej wielką inspiracją mego życia, interwencję samego Boga.
Co mówi nam Biblia na temat tańca?
Jaką katoliczką i w Biblii także udało mi się odnaleźć wątki poświęcone świętym tańcom. Dzielę je na dwie kategorie: pierwsze są poświęcone Bogowi Tańca, drugie tańcom uduchowionych jednostek.
1. Bóg tańca - nasz „Nataraj” (Król tańców) to Duch Święty. Niszczyciel ciemności zła. To On wciąż na nowo odnawia wszechświat, dzień po dniu oddając się nieustannej twórczości. W Księdze Rodzaju, w rozdziale pierwszym, spotykamy hebrajskiego Boga - Tehom. To Święty Duch, który tworzy ład z chaosu. Możemy odczuć Jego radosny, taneczny krok oraz rytmiczne, pełne kreatywności poruszenia. Jest w nich klasyczny wdzięk, specyficzna kolejność, koloryt i magiczne piękno. To proces stwarzania wszechświata. Ten rytmiczny ruch przewija się przez całą Biblię. Czasami jest to taniec Amanda Thandava (taniec radości) podobny do tańca Shivy, a czasami jest to Urtha Thandavs - taniec gwałtowny i dziki.
W Boskim tańcu Ducha Świętego przejawia się moc żywiołów:
Gdy na rozkaz Boga rozstąpiły się wody Morza Czerwonego, by lud Izraela mógł przejść suchą nogą, Bóg zatańczył na potężnych falach, Księga Wyjścia 14,21: „Mojżesz wyciągnął rękę nad morze, a Pan cofnął wody gwałtownym wiatrem wschodnim, który wiał przez całą noc, i uczynił morze suchą ziemią”. Bóg tańczył też w płomieniach, gdy ujrzał Go Mojżesz w gorejącym krzaku, Księga Wyjścia 3, 4: „Gdy zaś Pan ujrzał, że Mojżesz podchodził, żeby się przyjrzeć, zawołał Bóg do niego ze środka krzewu: Mojżeszu, Mojżeszu. On zaś odpowiedział: Oto jestem”. I Bóg przekształcił płonący ogień w orzeźwiający powiew wiatru, zmieniając agonię trzech młodzieńców w pełnię życia, której towarzyszy radosna pieśń.
Księga Daniela 3,91-96: „Król Nabuchodonozor popadł w zdumienie i powstał spiesznie. Zwrócił się do swych doradców, mówiąc: „Czy nie wrzuciliśmy trzech związanych mężów do ognia?” …. Lecz widzę czterech mężów rozwiązanych, przechadzających się pośród ognia i nie dzieje się im nic złego; wygląd czwartego przypomina boga”.
Bóg tańczył na wietrze, gdy usłyszał go prorok Eliasz - 1 Księga Królewska 19,12-13: „Po trzęsieniu ziemi powstał ogień: Pan nie był w ogniu. A po tym ogniu - szmer łagodnego powiewu. Kiedy tylko Eliasz go usłyszał, zasłoniwszy twarz płaszczem, wyszedł i stanął przy wejściu do groty. A wtedy rozległ się głos mówiący do niego: co ty tu robisz Eliaszu?”. Podobnie, odtańczył taniec pełen zawziętości, gdy Jezus napominał uspokoiwszy wody wzburzonego morza.
Daje się też odczuć potęgę tańca z głębin ziemi, gdy Bóg przywraca Jezusa do życia w niedzielny poranek. Ewangelia według św. Jana 20 - to radosny taniec zmartwychwstania i dźwięczna pieśń Alleluja. Jest wiele jeszcze takich pięknych fragmentów w Biblii, w których pojawia się tańczący Bóg:
W Księdze Ezechiela, gdy ożywają martwe kości na dnie doliny:
„Potem spoczęła na mnie ręka Pana, i wyprowadził mnie On w duchu na zewnątrz, i postawił mnie pośród doliny. Była ona pełna kości. … I rzekł do mnie: „Synu człowieczy, czy kości te powrócą znowu do życia?”. Odpowiedziałem: „Panie, Ty to wiesz”. Wtedy rzekł On do mnie: „Prorokuj nad tymi kośćmi i mów do nich: Wyschłe kości, słuchajcie słowa Pana! Tak mówi Pan: Oto ja wam daję ducha po to abyście się stały żywe”. (…) I prorokowałem jak mi było polecone, a gdym prorokował , oto powstał szum i prask, i kości jedna po drugiej zbliżały się do siebie. I patrzyłem, a oto powróciły ścięgna i wyrosło ciało, a skóra i życie.
Scena z garncarzem w Księdze Izajasza to prawdziwy teatr tańca.
I z całą pewnością Jezus tańczyłby obok pana młodego na weselu w Kanie Galilejskiej po dokonaniu cudu przemiany wody w wino. Taki był przecież żydowski obyczaj - tańce towarzyszyły rozmaitym uroczystościom, przy akompaniamencie muzycznych instrumentów.
Taniec Bożego ludu:
Rozdział 15 Księgi Ezechiela prawie w całości przyjmuje formę pieśni, pieśni dziękczynnej śpiewanej przez Mojżesza oraz jego lud, gdy po przekroczeniu Morza Czerwonego Izraelowi udało się uciec z rąk Faraona. Jest to pieśń zwycięstwa, wtórują jej smyczki. W takich momentach taniec to naturalny odruch dla wyrażenia ludzkich emocji.
Według biblijnego przekazu lud Izraela tańczył na powitanie Dawida, który wrócił po zwycięstwie nad Saulem i po zabiciu Goliata. 1 Księga Samuela 18,7: „I zaśpiewały kobiety wśród grania i tańców: Pobił Saul tysiące, a Dawid dziesiątki tysięcy”.
Gdy zaś Dawid sam został królem, tańczył przed Arką Boga. 2 Księga Samuela 6,16: „Kiedy Arka Pana przybyła do Miasta Dawidowego, Mikal, córka Saula, wyglądała przez okno i ujrzała króla Dawida, jak podskakiwał i tańczył przed Panem: wtedy wzgardziła nim w sercu”. Podobną informację odnajdujemy w 1 Księdze Kronik 15,29. Piękną, dziękczynną pieśń Dawida odnajdujemy również w 2 Księdze Samuela 16,8-36. Król Dawid był wybitnym muzykiem.
Magnifikat w Nowym Testamencie to z pewnością taneczna pieśń. Wiele klasycznych hinduskich tańców skomponowano na wzór tej pieśni Maryi Panny: Ewangelia według św. Łukasza 1,45-56.
Następnie mamy opowieść o dziesięciu dziewicach oczekujących na pana młodego . Zgodnie z żydowską tradycją przed ślubem młode dziewczęta towarzyszyły w tańcu pannie młodej oczekującej na pana młodego. I znowu spotykamy się z pełnym uroku tańcem.
Z naszego ludzkiego punktu widzenia, trudno sobie wyobrazić, że wszechświata nie ogarnęła radość, śpiew i taniec na wieść o wielkim zwycięstwie Stwórcy nad grzechem i szatanem. Cały wszechświat musiał ruszyć do tańca na wieść o Zmartwychwstaniu. Pamiętam przedstawienie taneczne i scenę Zmartwychwstania prezentowane w Indiach. Był to godzinny program w niedzielny wieczór Wielkanocny.
Psalm 149,3: „ Niech Chałą imię Pana wśród narodów, Niech grają mu na bębnie i cytrze.”
Następnie psalm 150,4: „Chwalcie Go bębnem i tańcem, chwalcie Go na strunach i flecie”.
Na początku psalmu 50 - tego również jest mowa o czci Boga w Jego świątyni. A gdy przypatrzymy się bliżej słowom „Praise” (chwalić), Rejoice” (radować się), „Thanksgiving” (dziękczynienie), „ Joyful” (radosny) - to ze zdumieniem odkryjemy w ich hebrajskich czy greckich odpowiednikach opis specyficznego ruchu!
We wczesnym kościele chrześcijańskim miały miejsce liturgiczne tańce na wzór ówczesnych pogańskich. Lecz fala ascetyzmu, który pojawił się w szóstym i siódmym wieku przyniosła zakaz kościelnym tańcom, uznanym za nader zmysłowe i zbyt lubianym przez kobiety.
Sobór Watykański II nakazał wprowadzenie Liturgicznego Obrządku (Liturgical Services) na każdym kontynencie i w każdym kraju. W rezultacie został wydany przez Kongregację Bożego Kultu oraz Dyscyplinę Sakramentów, dokument kościoła „Taniec w liturgii”. W Sacrosanctum Concilium odnajdujemy taki fragment na temat tańca w liturgii:
„W sprawach, które nie naruszają wiary i dobra całej społeczności, Kościół nie chce, nawet w odniesieniu do liturgii, narzucać sztywnej jednolitości. Wręcz przeciwnie, Kościół odnosi się z szacunkiem i popiera ducha i talenty różnych ras i ludów. Co nie ma związku w przesądami i błądzeniem jest traktowane przezeń z życzliwością i o ile to możliwe pozostawia w stanie nienaruszonym. Czasami nawet zezwala na wprowadzenie tych zwyczajów do liturgii, pod warunkiem, że są zgodni z autentycznym jej duchem”.
W tym dokumencie można odnaleźć przykłady tradycyjnych kultur, w których
„taniec jest odbiciem wartości religijnych i jako taki uznany zostaje za ich wyraźną manifestację”.
Należą do nich etiopskie tańce religijne, tańczone przez księży i Lewitów, proste kroki taneczne w wykonaniu panny i pana młodego, oraz duchownego podczas bizantyńskich liturgii weselnych, a także ruchy towarzyszące modlitwom w niektórych formach Judaizmu.
Mimo, iż w powyższym dokumencie spośród afrykańskich kultur wymieniono jedynie etiopską, to wiadomo, że taniec znalazł swe miejsce w liturgii katolickiej na obszarze całego kontynentu. Afrykańscy tancerze występowali w Rzymie przed Papieżem. W roku 1994 ojciec jezuita Thomas Rees, obecny na Synodzie Afrykańskim, członek Teologicznego Centrum z Woodstock - USA powiedział:
„Bazylika Świętego Piotra rozlega się dźwiękami tam-tamów, xylofonów, kastanietów i gongów, które wtórują różnojęzycznym afrykańskim pieśniom i modłom. Turyści, którzy tu zaszli spodziewając się normalnej papieskiej Mszy Świętej, otwierają szeroko oczy ze zdumienia na widok roztańczonych w głównej nawie młodych ludzi przybyłych z darami na mszą świętą. Nawet starzy kardynałowie musieli przyznać, że w tej radosnej uroczystości dominował szacunek oraz nastrój modlitwy. Tak, Afrykański Synod przyniósł pożytek Afryce, a także Kościołowi uniwersalnemu”.
W dokumencie „Taniec w liturgii” czytamy dalej:
„Jednakże nie można tego samego powiedzieć na temat kultury zachodniej. Tutaj taniec ma charakter świecki, zmysłowy, jest częścią rozrywki i miłosnych zalotów. Daleko mu do czystości. Z tego też powodu nie można go wprowadzać do obrzędów liturgicznych, gdyż taniec w tym przypadku oznaczałby proces desakralizacji w liturgii”.
Z kolei Sobór Watykański biorąc pod uwagę fakt, że ciało jest domem dla duszy zaproponował wprowadzenie do liturgii katolickiej tańca, pod warunkiem, 1. iż byłby on ekspresją wiary i modlitewnej adoracji. Po drugie - wszystkie gesty i ruchy w liturgii są określane przez kompetentne władze kościelne.
Po Soborze Watykańskim II Hinduski Kościół Katolicki energicznie zabrał się do pracy nad inkulturacją swoich wiernych. W rezultacie w obrządku Hinduskiego Kościoła znalazły miejsce medytacje, ashramy, hinduska muzyka, taniec, przedstawienia teatralne, hinduskie ryty. Przykładem mogą tu być tańce przedstawiające historie biblijne, a także tance dziękczynne, modlitewne, pokutne oparte o hinduską muzykę klasyczną i ludową.
Jestem przekonana, że tancerze i muzycy kościelni aby mogli dobrze spełnić swoją rolę muszą mieć głębokie doświadczenie modlitwy oraz przejść specjalne przeszkolenie. Taniec przed Bogiem, wykonany przez naturalnie utalentowanego, lecz nie kształconego tancerza, może przynieść radość jemu samemu i być może paru osobom posiadającym dar interpretacji. Jednak większości nie przyniesie pożytku. Taniec bez jasnego przesłania nie ma większego znaczenia, taniec z jasnym przesłaniem może dać siłę, wsparcie, pocieszenie. Cytuję tu 1 List do Koryntian 14,1 - 25: „Człowiek, który tańczy profetycznie ubogaca Kościół”.
Sakralny, kościelny tancerz musi wiedzieć, co mówi Słowo Boże według księgi Przysłów 19;2 „Sam entuzjazm nie wystarczy. Potrzebna jest wiedza”. Ta wiedza to znajomość Boga. Świadomość duchowa połączona z technicznym przygotowaniem, przygotowuje religijnego tancerza do tańca ku chwale Bożej.
Taki taniec może pogłębić nasze życie duchowe, wzbogacić modlitwę, a także dać siłę tym, którzy będą patrzeć na nasz taniec. Zakończę mój katechizm jeszcze jednym cytatem poety Rumiego:
Tańcz, kiedy jesteś załamany.
Tańcz, jeśli zerwałeś więzy.
Tańcz w ogniu walki.
Niech tańczy twoja krew.
Tańczy, kiedy się całkiem uwolnisz.
Wtedy taniec stanie się twoim uwielbieniem.