Wyłączenie odpowiedzialności karnej
Do okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną należą:
Obrona konieczna
Stan wyższej konieczności
Ryzyko nowatorskie
Błąd
Niepoczytalność
Wspólną cechą wszystkich tych przypadków jest to, że popełniony w warunkach tych okoliczności czyn nie jest przestępstwem.
Obrona konieczna
Art. 25 KK
Prawo do obrony koniecznej jest naturalnym prawem do ochrony dóbr prawnych, wynikającym z przekonania, że prawo nie powinno ustępować przed bezprawiem.
Ochrona porządku prawnego przed jakimikolwiek naruszeniami należy w państwie do wyspecjalizowanych instytucji.
Instytucja obrony koniecznej składa się z dwóch elementów: zamachu i obrony. Polski KK daje prawo do obrony w przypadku zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem (życie , zdrowie, wolność, godność, mienie).
Prawo do obrony przysługuje nie tylko osobie pokrzywdzonej.
Zamach
Jest zachowaniem człowieka ukierunkowanego na naruszenie dobra prawnego, może polegać na działaniu jak i na zaniechaniu. W przypadku zaniechania to zachowanie musi wywoływać bezprawność kryminalną.
Zaniechanie - art. 193 - naruszenie miru domowego jeśli ktoś na żądanie nie opuszcza domu, lokalu.
Zamach musi posiadać trzy cechy:
Rzeczywisty
Zdarzenie, które faktycznie występuje, zdarzenie realne
Bezprawny
Jest sprzeczny z porządkiem prawnym (z jakąkolwiek dziedziną prawa), nie wymaga się aby był to czyn przestępny wypełniający ustawowe znamiona czynu zabronionego.
Bezpośredni
Odnosi się do czasu w kontekście ustalenia momentu początkowego zamachu i czasu trwania zamachu, gdyż prawo do obrony koniecznej ustaje z momentem, gdy zakończy się zamach.
Bezpośredniość zamachu ma miejsce, gdy sprawca narusza dobro prawne lub gdy naruszenie to może w najbliższym czasie nastąpić. Uważa się, że bezpośredniość zagrożenia wchodzi w grę również wówczas, gdy istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zagrożone dobro zostanie zaatakowane natychmiast w najbliższej chwili. O tym, czy istnieje bezpośredni zamach decyduje zachowanie się osoby atakującej w całym przebiegu zdarzenia, a nie tylko ten fragment , który odnosi się do podjęcia akcji obronnej przez osobę zaatakowaną. W przypadku zamachu będącego umyślnym przestępstwem musi on przybrać kształt usiłowania.
Pojęcia bezpośredniości zamachu nie należy zawężać tylko do zadawania przez napastnika ciosów albo groźby użycia niebezpiecznego narzędzia tj. do takiego bezprawnego działania, które już godzi fizycznie w napadniętego.
Interpretacja bezpośredniości w praktyce wymiaru sprawiedliwości ma charakter zdecydowanie rozszerzający tak, aby prawo do obrony było prawem, z którego da się faktycznie skorzystać, choć trzeba sobie zdawać sprawę, że łatwo tu o przekroczenie granic obrony koniecznej.
Obrona
Przysługuje osobie będącej przedmiotem zamachu albo osobom trzecim, i w takim przypadku określa się ją pomocą konieczną.
Obrona musi być zachowaniem świadomym, czyli osoba ją podejmująca musi wiedzieć, że jej zachowanie jest odpieraniem bezpośredniego zamachu.
Obrona musi być skierowana przeciwko napastnikowi. Obrona podlega ograniczeniom dotyczącym czasu i intensywności. Musi być konieczna i współmierna do niebezpieczeństwa zamachu. Jeżeli obrona jest zbyt wczesna lub zbyt późna(przed zamachem lub po jego ustaniu) to takie zachowanie stanowi przekroczenie granic obrony koniecznej i nazywa się ekscesem ekstensywnym.
Jeżeli natomiast obrona jest niewspółmierna do niebezpieczeństwa zamachu, to w takim przypadku mówimy o ekscesie intensywnym.
Działanie w obronie koniecznej może prowadzić do użycia takich środków, jakie uważa się w konkretnych okolicznościach za niezbędne do odparcia zamachu.
Na stopień niebezpieczeństwa zamachu ma wpływ nie tylko rodzaj zaatakowanego dobra, siły i środki oraz sposób ich użycia, właściwości napastnika, ale także czas i miejsce zamachu, dynamicznie rozwijający się jego przebieg, które to okoliczności mogą potęgować lub zmniejszać niebezpieczeństwa wynikające z zamachu.
Z założenia intensywność obrony musi być większa i musi przekraczać intensywność zamachu aby była skuteczna.
Jeżeli obrona przekracza dopuszczalne granice z punktu widzenia jej intensywności to mam do czynienia z przekroczeniem granic obrony koniecznej tzw. Ekscesem intensywnym.
W przypadku ekscesu intensywnego i ekscesu ekstensywnego działanie stanowi przestępstwo i zgodnie z art. 25 §2 sąd może ukarać w granicach ustawowego zagrożenia albo nadzwyczajnie złagodzić karę a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
W art. 25 §3 KK znalazło się unormowanie dotyczące obligatoryjnego odstąpienia od wymierzenia kary w przypadku, gdy przekroczenie granic obrony koniecznej było następstwem strachu lub wzburzenia usprawiedliwiających okoliczności zamachu.
Strach jest emocją odzwierciedlającą stan zagrożenia a wzburzenie to stan, w którym przeżycia emocjonalne górują nad przeżyciami intelektualnymi.
Mówi się, że w praktyce trudno sobie wyobrazić zamach, który nie wzbudzałby u ofiary strachu bądź wzburzenia.