Stan wyższej konieczności

Stan wyższej konieczności jest to okoliczność wyłączająca odpowiedzialność z uwagi na wyłączenie bezprawności czynu (art. 26 §1) lub wyłączenie winy (art. 26 §2)

Źródłem stanu wyższej konieczności jest niebezpieczeństwo głównie wynikające z działania sił przyrody. Może też ono wynikać z zachowania człowieka.

Niebezpieczeństwo może być zachowaniem nagłym (np. pożar), może też być następstwem zdarzeń dłużej trwających.

W stanie wyższej konieczności zawsze dochodzi do sytuacji, w której należy poświęcić jedno dobro dla ratowania drugiego dobra.

Zasady określające wyższej konieczności:

1. Zasada bezpośredniości

Działania zmierzające do ratowania dobra można podejmować dopiero wtedy, gdy niebezpieczeństwo jest bezpośrednie. „Przez bezpośrednie niebezpieczeństwo rozumieć należy takie, które grozi określonemu dobru natychmiast, a więc zagraża tak, że wszelka zwłoka w podjęciu czynności ratowniczych mogłaby uczynić je bezprzedmiotowym.”

Bezpośrednie niebezpieczeństwo może jednak oznaczać sytuację dotyczącą zdarzenia przyszłego, ale mającego charakter nieunikniony, nieuchronny. Powstrzymanie się od czynności ratowniczych mogłoby powiększyć rozmiar grożącej szkody.

2. Zasada subsydiarności

Wolno poświęcić cudze dobro prawne jeśli nie ma innego sposobu uchylenia niebezpieczeństwa. Poświęcenie dobra jest niezbędnie konieczne dla uratowania innego dobra.

3. Zasada proporcjonalności

„Nerw wyższej konieczności”

Odnosi się do stosunku wartości dóbr do siebie (poświęcanego i ratowanego). Jeżeli ratowanie dotyczy dóbr, których wartość można ocenić, wymierzyć, sytuacja jest prosta.

W sytuacji zagrożenia dla dóbr różnego rodzaju wskazówka dla wartościowania (oceny wartości dóbr) może być rodzaj i wysokość sankcji grożących za narażenie lub naruszenie danego dobra. Im surowsza grozi kara, tym dobro jest cenniejsze. Takie postępowanie tworzy „tabelę rang”.

Najwyższym dobrem jest życie i zdrowie człowieka i dla tych dóbr można poświęcić nawet największe wartości materialne. Życie człowieka i jego wartość nie zależy ani od wieku, stanu zdrowia, płci, rasy, poziomu wiedzy.

Zróżnicowanie polegające na istnieniu w KK dwóch typów stanu wyższej konieczności opiera się na zasadzie proporcjonalności i relacji wartości pomiędzy dobrem ratowanym i poświęcanym.

Zasada proporcjonalności występuje w trzech możliwych wariantach.

1. Dobro ratowane ma wartość wyższą niż dobro poświęcane - art. 26 §1

2. 
   Dobro ratowane ma tę samą wartość co dobro poświęcane

3. Dobro ratowane ma wartość nieco mniejszą niż dobro poświęcane art. 26 §2

4. Zasada wyłączenia

Mówi ona, że pewne kategorie osób z uwagi na przyjęte przez siebie obowiązki nie mogą powoływać się na stan wyższej konieczności określony w art. 26 §2.

Ta kategoria osób zobowiązanych do chronienia dóbr nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste to tzw. Kwalifikowani gwaranci, a należą do nich głównie przedstawiciele wszystkich służb ratowniczych.

W przypadku przekroczenia granic stanu wyższej konieczności mamy do czynienia z przestępstwem i zgodnie z art. 26 §3 sąd może wymierzyć karę w granicach ustawowego zagrożenia, może karę nadzwyczajnie złagodzić a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

W art. 26 §5 uregulowano sytuację określaną mianem kolizji obowiązków. Jest to okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną. Chodzi w niej o wypadki, gdy tylko jeden z ciążących na człowieku obowiązków może być spełniony. W takim przypadku w stosunku do takiej osoby należy stosować przepisy o stanie wyższej konieczności.

Niepoczytalność

Art. 31

KK przyjmuje domniemanie poczytalności sprawcy, tzn. nikt nie musi udowadniać, że w chwili popełnienia czynu był osobą poczytalną. Jest to domniemanie, które może być obalone. Stosowne przepisy postępowania karnego określają tryb w jakim może się to dokonać.

Niepoczytalność jest okolicznością, która musi nastąpić w chwili czynu, co ma szczególnie ważne znaczenie w przypadku, gdy jest okolicznością przemijającą.

W art. 31 KK przyjęto psychiatryczno - psychologiczną definicję niepoczytalności tzn. wskazano w tym przepisie przyczyny niepoczytalności i jednocześnie określono skutki wynikające z tych przyczyn.

Do przyczyn niepoczytalności należą:

1. Choroba psychiczna

2. Upośledzenie umysłowe

3. Inne zakłócenie czynności psychicznych

Dwie pierwsze przyczyny mają charakter wyłącznie medyczny. Inne zakłócenia czynności psychicznych to takie, które nie polegają na upośledzeniu umysłowym czy chorobie psychicznej, należy do nich np. odurzenie senne, hipnoza, skrajne przemęczenie czy stres. Okazało się bowiem w praktyce, że również takie przyczyny mogą powodować niepoczytalność.

Osobą niepoczytalną jest sprawca u którego chwili popełnienia czynu wystąpił jeden z dwóch możliwych skutków. Są to:

1. Niemożność rozpoznania znaczenia czynu

2. Niemożność pokierowania swoim postępowaniem

W art. 31 §2 występuje poczytalność ograniczona. Popełnienie czynu w stanie niepoczytalności uniemożliwia ukaranie sprawcy również wtedy, gdy ustaną przyczyny niepoczytalności sprawcy.

W stosunku do sprawców niepoczytalnych KK w art. 93 i następnych przewiduje stosowanie środków zabezpieczających, do których między innymi należy umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym.

Niekiedy, gdy sprawca popełnił czyn o zniszczej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo popełnienia takiego czynu ponownie umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym jest obligatoryjne.

Nietrzeźwość i odurzenie sprawców przestępstw art. 31 § 3

Sprawcy działający w stanie nietrzeźwości lub odurzenia z uwagi na nasilenie wyżej wymienionych stanów mogą znajdować się w analogicznej sytuacji jak osoby niepoczytalne lub o poczytalności ograniczonej.

Mimo faktycznej niepoczytalności w takim przypadku trudno było by zaakceptować wyłączenie odpowiedzialności karnej osób popełniających przestępstwa w stanie nietrzeźwości lub odurzenia. Art. 31 §3 stanowi, że nie stosuje się przepisów o niepoczytalności i poczytalności ograniczonej do sprawców znajdujących się w chwili czynu w stanie nietrzeźwości lub odurzenia jeżeli w tym stanie znaleźli się dobrowolnie i przewidywali lub mogli przewidzieć, że użycie alkoholu lub środków odurzających przyniesie skutek w postaci nietrzeźwości lub odurzenia. Sprawcy Ci nie muszą przewidywać iż w tych stanach popełnią przestępstwo.

Błąd

Wśród wielu rodzajów błędu największe znaczenie ma błąd co do faktu i błąd co do prawa.

Błąd co do faktu

Może przybrać postać nieświadomości istnienia okoliczności występującej faktycznie lub urojenia, czyli wyobrażenia sobie istnienia takiej okoliczności w przypadku gdy ona faktycznie nie występuje.

Ten błąd musi być błędem istotnym tzn. musi dotyczyć ustawowych znamion czynu.

Błąd co do faktu wyłącza odpowiedzialność karną za umyślną postać czynu. Jeżeli obok formy umyślnej czynu istnieje postać nieumyślna tego samego czynu zabronionego to sprawca działający w błędzie co do faktu może ponieść odpowiedzialność karną za to odpowiadające przestępstwo nieumyślne.

W przypadku zabójstwa będącego umyślnym przestępstwem postać czynu uzależnia się od zarzucalności tego błędu.

Jeżeli przestępstwo występuje tylko w postaci umyślnego czynu to wyłączenie odpowiedzialności karnej w związku z działaniem w błędzie jest ostateczne.

---