Poezja Mickiewicza - „sto lat nas karmi ten sam chleb" -Tadeusz Różewicz. Zaprezentuj rolę tradycji Mickiewiczowskiej w literaturze polskiej XIX i XX wieku
Z okazji dwusetnej rocznicy urodzin wieszcza polskiego - rok 1998 został ogłoszony rokiem Mickiewiczowskim. Naród pragnie oddać hołd poecie, którego twórczość pozwoliła przetrwać 123 lata niewoli. Słusznie Tadeusz Różewicz przyrównywał poezję romantyka do chleba. Nie możemy przeżyć dnia bez chleba, gdyż jest podstawowym środkiem pożywienia - tak też poezja Mickiewicza podtrzymywała na duchu cały naród w okresie zaborów, dodawała wiary w możliwość odzyskania niepodległości, nie pozwoliła załamać się z powodu prześladowań i ucisku. Uczyła mowy ojczystej i historii Polski, fakt ten był szczególnie ważny, gdy ze szkół usunięto przedmioty uczące historii i języka polskiego i nasiliła się w zaborze pruskim germanizacja oraz rusyfikacja na terenach zaboru rosyjskiego. Tradycja Mickiewiczowska stała się ratunkiem przed zapomnieniem i zatraceniem świadomości narodowej. Ściśle związana z romantycznymi ideami niepodległościowymi budziła uczucie miłości do kraju i pragnienie przeciwstawienia się wrogom. W poezji Mickiewicza odnajdywano nadzieję i wiarę, które pozwoliły przetrwać lata niewoli, w wierszach są przecież przekazywane skarby polskiej mowy i kultury. A. Mickiewicz był przewodnikiem duchowym narodu polskiego w okresie niewoli politycznej. Jego utwory („Konrad Wallenrod", „Dziady" cz. III, „Pan Tadeusz") uczyły Polaków metod walki, wysokiego pojęcia obowiązku patriotycznego, głosiły ideę walki o wolność i poświęcenia własnych spraw dla dobra narodu. Poezja uczyła miłości do kraju rodzinnego, apelowała do uczuć braterskich między narodami, broniła godności i honoru człowieka. Była zwiastunem wyzwolenia (zmartwychwstania z niewoli), podejmowała problem walki o równość obywateli różnych stanów, wyznań i narodów. Mickiewicz cenił wartość wspólnego, zbiorowego wysiłku: „razem młodzi przyjaciele" („Oda do młodości"), protestował przeciwko egoizmowi i złu, apelował do młodzieży o przebudowę świata („dalej bryło z posad świata, nowymi cię pchniemy tory"), wzywał młode pokolenie do czynu i walki o lepsze jutro. Sądzę, że myśli zawarte w „Odzie do młodości" i apele wykorzystywali uczestnicy powstań narodowych i „Kolumbowie" w okresie II wojny światowej. Mickiewicz solidaryzował się z emigrantami skłóconymi i prześladowanymi na obczyźnie. Pragnął dodać im wiary w powrót do ojczystych stron. „Panem Tadeuszem" i „Księgami narodu i pielgrzymstwa polskiego" podtrzymywał na duchu emigrantów politycznych, rozumiał ich gorycz, przeżycia wewnętrzne i tęsknotę za krajem rodzinnym. Upadek powstania listopadowego był dla poety osobistym dramatem, udowodnił swoją rozpacz w Wielkiej Improwizacji. Znalazł swoich zwolenników już w czasie życia i tworzenia różnorodnych gatunków literackich, ale we wszystkich następnych epokach jego poezja stała się wzorem, przykładem piękna i wartości ponadczasowych. Nowela Henryka Sienkiewicza pt. „Latarnik" wskazuje na rolę tekstu inwokacji epopei narodowej. Obudziła w emigrancie politycznym nostalgię, na nowo rozpaliła tęsknotę i żal za krajem, do którego nie mógł powrócić i tułał się przez wiele lat po różnych kontynentach. Skawiński pod wpływem cytowanych słów wyrwał się z dotychczasowego uśpienia i apatii. Po czterdziestu latach ciągłej wędrówki usłyszał głos, przemawiający do niego najpiękniejszymi zwrotami: „...Ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie". Uczucia Mickiewicza zawarte w epopei były jego osobistymi emocjami i wskazywały na pielgrzyma, którego życie jest ciągłą tułaczką po świecie. Dawno niesłyszane słowa rodzinnej mowy wstrząsnęły sercem starca i były jego pomocą i drogowskazem w dalszej tułaczce po stracie pracy latarnika.
Postacią obdarzoną wieloma romantycznymi cechami jest główny bohater „Potopu" Henryka Sienkiewicza. Dzieje Andrzeja Kmicica przypominają losy Jacka Soplicy, bohatera „Pana Tadeusza". W młodości Kmicic popełnił tragiczne błędy, przylgnęło do niego imię zdrajcy. Gdy zrozumiał swą winę i zapragnął zasłużyć na miłość pięknej i uczciwej Oleńki, przybrał nazwisko Babinicz. Podobnie jak Soplica walczył z szaleńczą odwagą, żeby odkupić winy i pozbyć się miana zdrajcy ojczyzny. Zorganizował obronę klasztoru jasnogórskiego, oblężonego przez Szwedów, z narażeniem życia uratował króla Jana Kazimierza powracającego ze Śląska. Jacek i Andrzej zostali zrehabilitowani, ogłoszono czyny, które świadczyły o patriotyzmie bohaterów. Tekst „Reduty Ordona" wpłynął na postawę klerykowskiej młodzieży, wzbudził uczucia patriotyczne, utwierdził w przekonaniu, że należy przeciwstawiać się rusyfikacji. Stefan Żeromski w „Syzyfowych pracach" docenił wartość poezji A. Mickiewicza. Recytowany na lekcji wiersz przez Bernarda Zygiera pomógł młodzieży zrozumieć sytuację polityczną. Marcin Borowicz stopniowo ufegaf wpływom inspektora Zabielskiego, uczęszczał do rosyjskiego teatru, schlebiał nauczycielom rosyjskim, a pod wpływem „Reduty Ordona" zrozumiał swój błąd. Słuchał słów Mickiewicza, z zapartym tchem i ściśniętym sercem, podziwiał odwagę żołnierzy polskich w czasie powstania listopadowego. Przypomniał sobie też opowiadanie gajowego o powstaniu z 1863 r. Zrodziły się w nim uczucia miłości do kraju i nienawiści do wroga.. Od tej pory inaczej patrzył na wiele spraw dotąd mu obcych. Potajemnie uczył się historii Polski i poezji romantyków. Podobnie jak Mickiewicz w wielu utworach, tak też i Stanisław Wyspiański podjął problem walki narodowowyzwoleńczej, odwołał się do powstań narodowych. W „Weselu" autor próbuje obalać mity, które negatywnie wpływały na chęć walki z zaborcą. Polemizuje z ideą mesjanizmu traktując ją jako nakaz biernego czekania na cudowne zmartwychwstanie narodu. Jest to przykład, że poezja Mickiewicza inspirowała poetów późniejszych epok. Przykładem tradycji Mickiewiczowskiej w poezji może być wiersz Jana Lechonia pt. „Mochnacki". Autor łączy wizję koncertu Mochnackiego z atmosferą emigracyjnych wspomnień i debat, artystycznie nawiązał do koncertu Jankiela w „Panu Tadeuszu". Jest ten wiersz alegorycznym skrótem historii walk narodu polskiego o niepodległość i rozrachunkiem z tragedią powstania listopadowego. Dostrzegam wpływ poezji Mickiewiczowskiej na twórczość Stefana Żeromskiego, który stworzył bohatera (Tomasza Judyma) rezygnującego ze szczęścia osobistego (jak bohater romantyczny) na rzecz idei, którą głosił. Jest w swoim działaniu odosobniony i rozdarty wewnętrznie. Cezary Baryka z „Przedwiośnia" stopniowo dojrzewa politycznie, snuje rozważania, jaką drogą Polska powinna kroczyć, żeby była państwem sprawiedliwym. Najbardziej dojrzałym politycznie bohaterem w twórczości Mickiewicza jest ksiądz Robak, który nie chce działać sam i w tym celu organizuje powstanie, pełni funkcję emisariusza i głosi poglądy demokratyczne („sami jesteśmy wolni, uczyńmy i włościan wolnymi, dajmy im w posiadanie dziedzictwo ziemi"). Patriotyzm Cezarego przejawia się w chęci zlikwidowania kontrastów społecznych w wolnej od zaborów Polsce. Opis rezydencji szlacheckiej w Nawłoci jest inspirowany obrazem Sophcowa w „Panu Tadeuszu", podobnie brzmią słowa: „z drzewa lecz podmurowany..." inne: „panna podlotek zjawia się w pobliżu kurników, która jednak zamiast karmić ptactwo (jak Zosia) z przestrachem przed nim uciekła". Poezja Mickiewicza stała się nie tylko inspiracją, ale i metodą ukazania między dworami dystansu, jaki wyznacza różnica epok i problemów polityczno-społecznych. Dwór w Soplicowie jest ośrodkiem kultury i uczuć patriotycznych, a dwór w Nawłoci jest siedliskiem bezmyślnej, próźniaczej egzystencji szlachty, która stworzyła kult jedzenia w życiu pełnym rozrywek i beztroskich uciech, kosztem ciężkiej pracy i głębokiej nędzy ludzi niższego stanu (np. komornicy we wsi Chło-dek). Podobny, romantyczny sposób pojmowania roli poety i poezji odnajduję w wierszu Władysława Broniewskiego „Bagnet na bron". Autor czuje się duchowym przywódcą narodu, w kwietniu 1939 r. pisze utwór, w którym wzywa cały naród do zjednoczenia się przeciwko wspólnemu wrogowi. Wiersz-apel mobilizuje do walki, zachęca do poświęceń, jest przykładem liryki tyretejskiej, która odgrywała ważną rolę w romantyzmie. BroniewskiJak Mickiewicz, głosi kult bohaterów walki, tworzy mity, ocala od zapomnienia, wzywa do boju na śmierć i życie. Mickiewiczowskie rozumienie roli poety i poezji wyraźnie ujawnia się w sposobie przekazywania myśli i uczuć. Styl jest przepojony głębokim liryzmem, niezwykłą dynamiką strof składających się z haseł politycznych, odezw prezentowanych poetycko. Wiersz, zrodzony na wielkiej fali patriotycznego gniewu i uniesienia, stał się werblem bojowym narodu polskiego w walce o wolność. Silę emocjonalną tego utworu porównywano z „Odą do młodości" A. Mickiewicza. Broniewski, jak romantyczny demiurg, wyzywa na pojedynek cały świat, wyrażając zarazem cierpienia zwykłych ludzi. O tym świadczy także bezpośrednie nawiązanie Broniewskiego do „Romantyczności" A. Mickiewicza i wykorzystanie tytułu „Ballady i romanse" w celu ukazania okrucieństwa wroga w czasie dyskryminacji narodu żydowskiego. Holocaust Żydów kojarzy się czytelnikowi z martyrologią narodu polskiego w III cz. „Dziadów". Broniewski wykorzystuje też wątek biblijny, zestawia bowiem Chrystusa z trzynastoletnią Ryfką, która w czasie II wojny światowej straciła rodziców, a później została brutalnie rozstrzelana przez Niemców. O wyraźnym nawiązaniu do twórczości Mickiewicza świadczy wiersz „Moja biblioteka", gdyż Broniewski wspomina bohaterów romantycznych, szczególnie Konrada Wallenroda. Romantyczny rodowód poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego jest przykładem wpływu poezji Mickiewicza na twórczość współczesną. Występuje tak charakterystyczny dla romantyków problem wyboru, konfliktu wewnętrznego, konieczności podejmowania decyzji. Przedstawiciel „Kolumbów" opowiedział się za patriotycznym nakazem walki z najeźdźcą, za złożeniem ofiary z życia. W wierszach: „Z głową na karabinie", „Ten czas", „Pokolenie" łączył rzeczywistość z marzeniami, które były sposobem na przetrwanie czasu grozy, tragizmu i niepokoju. Myśl o dzieciństwie, pięknie przyrody ojczystej i uczuciach do młodej żony Barbary pozwalały zachować człowieczeństwo. To romantyczne spojrzenie w przeszłość łączy z rzeczywistością wojenną przedstawioną w sposób wizjonerski, przypominający romantyczne obrazowanie świata. W wierszach: „Historia", „Mazowsze" odwołuje się do powstań narodowych, heroizmu walki w czasie zrywów wolnościowych, oddaje hołd poległym za wolność ojczyzny. Takie Mickiewiczowskie solidaryzowanie się z losem narodu można dostrzec w wierszach z tomu „Ocalenie" Czesława Miłosza. Jego utwór „W mojej ojczyźnie" jest powrotem poety do czasu młodości (jak w „Panu Tadeuszu"), do okresu wileńskiego, jego atmosfery i piękna przyrody: niezwykle plastyczny jest opis chmur, ptaków, jeziora i przestrzeni. Paralelnym do „Pana Tadeusza" utworem jest „Dolina Issy", bowiem Miłosz nawiązuje do dzieciństwa, przedstawia świat wspomnień jak Arkadię, mitologizuje krajobraz, który urzeka czytelnika pięknem lesistych wzgórz, nawet bagien i moczarów. Z dystansu i tęsknoty tworzy krainę swego dzieciństwa. Można przytaczać mnóstwo przykładów wskazujących na rolę poezji Mickiewicza w późniejszych epokach, ale wspomnę jeszcze o „Kartotece' ' Tadeusza Różewicza, w której Chór Starców recytuje słowa „Ody do młodości", żeby zachęcić antybohatera do działania, podjęcia celu i dążenia do jego realizacji. Wykorzystany utwór Mickiewicza kieruje myśli czytelnika na postawę romantycznych bohaterów, żeby móc zrozumieć postawę głównej postaci dramatu współczesnego (Bohater leży na łóżku bezczynnie, nie chce „rządu dusz")... Cytat zawarty w temacie tej pracy pochodzi z wiersza Tadeusza Różewicza „Chleb" - jest on świadectwem żywej obecności poezji wieszcza w literaturze współczesnej.
Chleb jest codziennym pokarmem ludzi, bez niego nie możemy żyć. Takie porównanie poezji do chleba wskazuje na ponadczasowość twórczości Mickiewicza i nieocenioną wartość. Poezja wieszcza romantycznego kształtuje postawy moralne, opowiada się po stronie dobra i prawdy, uczy napiętnowania zła, daje przykłady rozszerzania ambicji, zainteresowań i uzdolnień jednostki, budzi wrażliwość na uroki świata i piękno przyrody, ciągle jest źródłem poetyckiej inspiracji. Moc poezji Adama Mickiewicza polega nie tylko na sile uczucia w niej zawartego, ale i pięknie oraz bogactwie języka, który jest wzorem mowy ojczystej - będzie więc nadal ,,żywić i zachwycać". Poezja ta wskazuje na humanistyczną sferę wartości -jest fundamentem współczesnej świadomości narodowej Polaków. Wzorem patriotyzmu stał się bohater wrażliwy na ludzką krzywdę i cierpienia oraz ofiarny w chwili wymagającej poświęceń. Nie można też zapomnieć o tym, że Mickiewicz w swojej twórczości ożywił świat wierzeń ludowych, wprowadzając do literatury prawdy moralne głoszone przez lud, jego wyobrażenia i odczucia. Naród współczesny docenia twórczość A. Mickiewicza, potrafi przeciwstawić się zakazowi wystawiania na scenie teatru ,,Dziadów" cz. III (w okresie Polski Ludowej), wznosi pomniki, szkoły przyjmują imię poety. Powstają towarzystwa literackie propagujące romantyczną poezję wieszcza. Nie ma w Polsce miasta bez ulicy nazwanej jego imieniem.
Młodzież chętnie czyta utwory literackie, które powstały w różnych okresach życia Mickiewicza, uczy się tekstów na pamięć, analizuje zawarte myśli, szuka nawiązań autobiograficznych i wartości ponadczasowych. Wielkość Mickiewicza docenili twórcy całego świata, m.in. Wiktor Hugo tak pisał: „Mówić o Mickiewiczu to mówić o pięknie, prawości i prawdzie, to mówić o sprawiedliwości, której był żołnierzem, o obowiązku, którego był bohaterem, o wolności, której był apostołem i o wyzwoleniu, którego był zwiastunem".