HAGIOGRAFIA
I. Piśmiennictwo łacińskie w Polsce do końca XII w.
1. Narodziny i rozwój hagiografii:
Słowo „hagiografia” wywodzi się z greckich wyrazów: „hagios” (święty) i „graphein”(pisać) - były to utwory piśmiennicze traktujące o świętych.
Bohaterem piśmiennictwa hagiograficznego był święty - osoba historyczna (lub niekiedy fikcyjna jak np. św. Aleksy), posiadająca wszelkie cnoty chrześcijańskie i kultywująca je w swej działalności, obdarzona charyzmatem (darem Bożym), będąca wzorem dla innych oraz otaczana kultem za życia bądź dopiero po śmierci.
Do końca X w. kult świętego był obwoływany przez biskupa. W 993 r. dokonała się pierwsza kanonizacja papieska. W 1170 r. papież Aleksander III zastrzegł prawo kanonizowania wyłącznie dla papiestwa. Kanonizacji dokonywano w wyniku długotrwałych procesów (rozpoznanie biografii kandydata + potwierdzenie cudów). Kult świętych, ich grobów i relikwii oraz wiara w cuda były znaczącym składnikiem europejskiego średniowiecza.
Kultem świętych otaczano Apostołów, męczenników, wyznawców - ludzi świątobliwych, poświęcających się służbie Bożej, zwłaszcza eremitów (pustelników), a także zwolenników ruchu cenobitalnego, czczono także wybitnych papieży i biskupów.
Hagiografia była poprzedzona tradycją ustną. W formie pisanej najwcześniej pojawiły się „Dzieje Apostolskie” św. Łukasza (II poł. I w.), następnie powstawały apokryfy.Cykl męczenników uformował się na podłożu tekstów o charakterze źródłowym i dokumentarnym tj. „Martyrologium Hieronimiańskie” (V w.), tzw. „acta proconsularia” (akta namiestnikowskie) czy „Męczeństwo św. Perpetui i Felicyty” (po 203 r.) - tzw. passio. IV w. - utwory o męczeństwie zaczęto łączyć w obszerne kolekcje:
Euzebiusz z Cezarei - autor cyklu pasji, Prudencjusz - twórca poetyckiego zbioru o tej tematyce; swe hymny - „O wieńcach męczenników” poświęcił męczennikom rzymskim i hiszpańskim. IV w. - utwory o wyznawcach, opowiadające całe życie świętego - od narodzin do śmierci. Nazywano je VITAE (vita - żywot). Pierwowzorem - biografistyka antyczna, szczególnie żywoty filozofów.
Najwcześniejszy żywot - św. Antoniego (ok. 360 r., napisany przez św. Atanazego).Inne żywoty: św. Pawła z Teb (autor: św Hieronim), św. Marcina (autor: Sulpicjusz Sewer), św. Ambrożego (autor: Paulin z Mediolanu), św. Augustyna (autor: Possydiusz z Kalamy), św. Marcina (autor: Wenancjusz Fortunatus).
W VI w. hagiografem był też Grzegorz z Tours, napisał „Osiem ksiąg cudów” (zaliczane do miracula). Obok form hagiograficznych tj. passio i vita, pisano też MIRACULA. Ich tematem były cuda zdziałane przez świętych. Zbiory cudów zaczęły powstawać w IV w. na Wschodzie. Na Zachodzie „miracula” zaczęły powstawać od V w. Inicjatorem ich zbierania i układania w kolekcje zw. „libella” był św. Augustyn. Do najstarszych należy: „Dwie księgi cudów św. Szczepana pierwszego męczennika”. Innym tematem hagiograficznym było TRANSLATIO czyli przeniesienie ciała lub relikwii świętego z miejsca pierwotnego spoczynku na inne, bardziej godne. Z piśmiennictwa hagiograficznego zaczęła się wyodrębniać LEGENDA HAGIOGRAFICZNA (od łac. lego - czytam; legenda - „to, co przeznaczone do czytania”). Bohaterem był święty, a przedmiotem narracji zdarzenia układane w całość o strukturze biograficznej, zgodnie ze schematem (składniki fabuły: etymologia imienia świętego, prezentacja rodziców, cudowne fakty poprzedzające narodziny, dowody niezwykłości bohatera w dzieciństwie, heroiczne czyny, cuda, męczeńska śmierć, translacja). MENOLOGIE - zbiory żywotów układane w porządku zgodnym z kalendarzem kościelnym. Na Wschodzie powstawały w XI w., na Zachodzie w XII w. W XIII w. zaczęto układać tzw. legendy skrócone, bo tamte były niepraktyczne. Najbardziej reprezentatywne dzieło tego typu twórczości to „Legenda aurea” („Złota legenda”) JAKUBA DE VORAGINE, spisana w latach 1260 - 1270, zawierająca 180 żywotów w porządku kalendarzowym. Vitae są jedną z odmian dziejopisarstwa. Postacie świętych - tematami poezji liturgicznej: oficjów rymowanych, sekwencji, hymnów.2. Żywot pierwszy św. Wojciecha. Pierwszą osobą wyniesioną na ołtarze i uznaną za patrona naszego kraju był biskup praski Wojciech. Pierwszy utwór hagiograficzny - „Żywot św. Wojciecha” tzw. „Vita prior”. Powstał on w latach 998 - 999 w Rzymie, w benedyktyńskim klasztorze pod wezwaniem św. Bonifacego i św. Aleksego, mieszczącym się na szczycie wzgórza Awentyńskiego. Autorem był GIOVANNI DI CANNAPARA (Jan Kanapariusz). Św. Wojciech - był z pochodzenia Czechem. Urodził się ok. 956 r., a wykształcenie odebrał w szkole katedralnej w Magdeburgu. W 981 r. wrócił do Pragi i przyjął święcenia kapłańskie. Został biskupem praskim, lecz w wyniku konfliktu z duchowieństwem i możnymi czeskimi opuścił Czechy i udał się do Włoch. Postanowił podjąć pielgrzymkę do Jerozolimy, ale przerwał ją już w Monte Cassino. Na skutek konfliktu z opatem powrócił do Rzymu. Wstąpił następnie do zakonu benedyktyńskiego w Awentynie. Następnie znowu powrócił do Czech ( arcybiskup Willigis zabiegał o to), gdzie doszło do kolejnego sporu z duchowieństwem i skończyło się powrotem do Rzymu. W tym czasie rodzina Wojciecha została wymordowana, a on udał się do Moguncji pod opieką Ottona III i jakiś czas pozostał na dworze władcy niemieckiego.Ok. 997 r. udał się do Polski na dwór Bolesława Chrobrego. Napisał list do Pragi z zapytaniem czy przyjmą go jako prawowitego biskupa. Przyszła odpowiedź odmowna - z czego Wojciech ucieszył się, bo mógł pozostać poza granicami swego państwa i podjąć się nawracania pogan. Wiosną 997 r. Wojciech wyruszył z misją do Prus. Towarzyszyli mu przyrodni bra Radzim - Gaudenty oraz Benedykt. Po pierwszych próbach nawiązania kontaktu z miejscową ludnością Wojciech został okrutnie zamordowany - poobcinano mu członki, a obciętą głowę nabito na pal. Bolesław Chrobry wykupił od Pogan szczątki męczennika i pochował je w Gnieźnie. Następnie za sprawą Radzima - Gaudentego Wojciech został kanonizowany, a w Gnieźnie ustanowiono arcybiskupstwo. „Vita prior” opowiada dzieje Wojciecha od narodzin do męczeńskiej śmierci. Dużą rolę w życiu biskupa pełniły widzenia senne. Od dzieciństwa towarzyszyły mu też zdarzenia cudowne (gdy był niemowlęciem położono go na ołtarzu Marii i został uzdrowiony; jako zakonnik uleczył pewną kobietę oraz dziewczynę dotkniętą gorączką, w nadprzyrodzony sposób sprawił też zlepienie dzbana z winem, który rozbił. 3. Twórczość BRUNONA z KWERFURTU. BRUNON z KWERFURTU ( ŚW. Bonifacy, ok. 974/978 - 1009) - niemiecki benedyktyn. Kształcił się w Magdeburgu. Był sekretarzem Ottona III. Do zakonu benedyktyńskiego wstąpił w Rzymie, najpierw osiadł w klasztorze św. Bonifacego i św. Aleksego w Awentynie, później w eremie Pereum (dziś Pereta) blisko Rawenny. Był inicjatorem akcji nawracania Prusów. Odbył podróż do Siedmiogrodu, na Ruś i do Polski. Dwukrotnie przebywał na dworze Bolesława Chrobrego. Z Polski wyruszył do Jaćwingów (pogranicze polsko - litewskie), gdzie 9 marca 1009 r. zginął śmiercią męczeńską.
Jest autorem żywotu św. Wojciecha tzw. „Vita altera”. Przejmuje on podstawowe informacje z „Vita prior”, jednak wplata także dygresje o tematyce religijnej, moralno - budującej, historycznej. Inaczej ujmuje też postać bohatera - pokazuje zmienność i psychologiczną złożoność ludzkiej osobowości. Autor ukazuje moralną odmianę Wojciecha, która nastąpiła dopiero po wyniesieniu go na biskupstwo. Utwór zawiera wiele elementów typowych dla passio i vita. Napisany stylem ozdobnym, pełen metafor, porównań i epitetów. Przeważają zdania wielokrotnie złożone. Przypisuje mu się też autorstwo pasji św. Wojciecha, która zaginęła. A także „Żywot pięciu braci męczenników” - opowiada on o tragedii, jaka rozegrała się w eremie, w nocy z 12 na 13 listopada 1003 r. W kompozycji utworu można dostrzec próbę stosowania retorycznego schematu trzyczęściowego obejmującego wstęp (exordium), opowiadanie (narratio) i zakończenie (conclusio). Motywy wydarzenia w eremie: w okolicach rozniosła się wieść, że misjonarze przetrzymują w swej pustelni złoto, jakie Benedykt otrzymał od Chrobrego na nie odbytą wyprawę do Włoch. Stało się to przyczyną zabójstwa braci. Utwór Brunona zamyka cykl opowieści o cudach dziejących się w miejscu męczeństwa braci - nad ich grobem widywano płonącą świecę, świetlisty krąg, słyszano głos recytujący fragmenty Ewangelii, dokonywały się tam uzdrowienia. Brunon napisał też „List do króla Henryka II” - opowiada się w nim po stronie Bolesława Chrobrego, a upomina Henryka, aby zaprzestał walki z gorliwym chrześcijaninem, „krzewicielem” Ewangelii wśród pogan. Argumenty jego mają charakter gróźb : Bóg może się odwrócić od Henryka, a przecież król kiedyś stanie przed Jego sądem. Brunon pisze też komplementy pod adresem króla.4. Rodzime żywoty św. Wojciecha (XI - XIII w.). Główny ośrodek kultu św. Wojciecha - Gniezno. W 1038 r. miał miejsce najazd Brzetysława, którego wojska zniszczyły bazylikę i wywiozły relikwie świętego. Następnie odbudowano bazylikę i ozdobiono potężnymi drzwiami z brązu, pokrytymi 18 płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z życia, męczeństwa i kultu św. Wojciecha. II poł. XIII w. - kolejna fala zainteresowania świętym. 1285 r. - arcybiskup Jakub Świnka nakazał, żeby wszystkie kościoły w prowincji wielkopolskiej posiadały na piśmie historię św. Wojciecha. Rozwój kultu sprzyjał spisywaniu żywotów świętego. W 1038 r. powstał pierwszy pióra polskiego autora. Najwcześniejszy to „Pasja św. Wojciecha”. Cuda św. Wojciecha zostały zebrane w całości w II poł. XIII w. w dziele zaczynającym się od słów: „Na pograniczu Germanii jest kraj…”. Inny zbiór cudów: „Po jego śmierci zaś…”II. Hagiografia - piśmiennictwo polskie i łacińskie XIII - XIV w.1.Twórczość w jęz. łacińskim. Twórczość hagiograficzna Wincentego z Kielczy. Legenda św. Stanisława.WINCENTY Z KIELCZY - możliwe, że urodził się w 1200 r. Wykształcenie mógł odebrać w szkole katedralnej krakowskiej. Miał być kapelanem biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. 1227 - 1235 - należał do grona kanoników krakowskich. W 1237 wziął udział w wyprawie do Modeny, udającej się tam w celu sprowadzenia do kraju zwłok zmarłego o pogrzebanego we Włoszech Iwona. Wincenty przebywał w klasztorze dominikańskim w Krakowie, a potem w Raciborzu. Na jego twórczość składają się prozatorskie dzieła hagiograficzne: „Legenda s. Stanislai” (zwana też „Vita minor” - żywot mniejszy), „Vita s. Stanislai” (zwane „Vita maior” - żywot większy) oraz utwory poetyckie, do których sam skomponował melodie: hymn „Gaude, mater Polonia”, „Dies adest celebris” (pierwsze zachowane w Polsce oficjum rymowane) oraz sekwencje o św. Stanisławie.Uważany jest też za redaktora nowej wersji „Rocznika kapitulnego krakowskiego”, za autora umieszczonych tam wpisów odnoszących się do lat 1196 - 1267 oraz za twórcę zaginionej kroniki obejmującej I poł. XIII w. Bohaterem twórczości Wincentego jest głównie św. Stanisław, darzony wtedy szczególnym kultem ze względu na jego kanonizację w 1253 r. Św. Stanisław - biskup krakowski w 1072 r. Zginął w 1079 r. z wyroku króla Bolesława Śmiałego, skazany na obcięcie członków. Władca, wygnany po tym fakcie z kraju, schronił się na Węgrzech i tam zmarł. Jego syn Mieszko wrócił z matką do Krakowa, lecz wkrótce został otruty. W Krakowie odbyła się translacja szczątków biskupa Stanisława z kościoła św. Michała na skałce na Wawel. W związku z przebudową Wawelu dokonano drugiej translacji Stanisława, podczas której odkryto, że szkielet jest nienaruszony. Dało to asumpt do powstania legendy o cudownym zrośnięciu się ciała biskupa.Inne zdarzenie miało też wpływ na utrwalenie tradycji ustnej. W 1170 r. w wyniku konfliktu z królem angielskim Henrykiem II, arcybiskup Canterbury Tomasz Becket został zamordowany podczas nabożeństwa. Dwa lata później odbyła się kanonizacja a echa tragedii rozeszły się po świecie. Opactwo cystersów w Sulejowie przyjęło jego imię. Analogia okoliczności śmierci Tomasza i Stanisława oraz kanonizacja z pewnością dały podstawę do myślenia o możliwości wyniesienia na ołtarze Stanisława. Zarzewiem sporu między biskupem Stanisławem a królem miała być przedłużająca się nieobecność w kraju króla i jego drużyny w związku z toczonymi przez Bolesława wojnami. Wtedy to wybuchł bunt poddanych, którzy zajęli domostwa swych panów, obwarowali miasta i wystąpili zbrojnie przeciwko rycerzom powracającym z wyprawy. Panowie pokonali ich, i aby stłumić zamieszki w kraju, opuścili otoczonego przez wrogów króla, narażając go na niebezpieczeństwo. Król chciał się za to zemścić, tłumacząc, że nastają oni na królewski majestat. Biskup Stanisław starał się odwieść króla od okrucieństwa wobec poddanych i zagroził mu klątwą. Król wtedy kazał mu odciąć wszystkie członki. Władca twierdził, że ukarał biskupa dlatego, że wsparł powstanie przeciwko niemu. „Miracula s. Stanislai” - katalog cudów św. Stanisława, sporządzony do kanonizacji biskupa. Wincenty z Kielczy rozwinął legendę świętego, wykreował obraz biskupa - męczennika, bezprawnie zgładzonego prze koronowanego tyrana, a wizja cudownego zrośnięcia się posiekanego na części ciała jako przepowiednia zjednoczenia państwa za sprawą Bożą - miała oddziałać na świadomość wielu pokoleń Polaków. Legenda o św. Stanisławie nie jest utworem całkiem oryginalnym. Uderza jej wielostronna zależność od kronik Wincentego Kadłubka. Autor czerpał też z „Żywota św. Dominika” Piotra Ferrandi. Znane mu były Kronika Galla Anonima, Kronika węgiersko - polska, żywoty św. Wojciecha. Legenda obejmuje 35 rozdziałów. Postać Stanisława - zgodna z XIII - wiecznym wzorem idealnego biskupa. Utwór zawiera historię o wskrzeszeniu Piotra z Piotrawina (Stanisław kupił od rycerza Piotra wieś Piotrawin. Po śmierci Piotra jego krewni zażądali zwrotu ziemi ze względu na tzw. „prawo bliższości”. Sąd orzekł, że biskup musi dowieść prawa do ziemi lub ją oddać. Zatem biskup kazał rozkopać grób Piotra, wskrzesił go, a ten potwierdził prawo Stanisława do Piotrawina)2. Hagiografia jako źródło masowej wyobraźni ( żywoty i miracula). XIII i XIV w. w łacińskim piśmiennictwie hagiografii należała do najpopularniejszych form literackich Żywot św. Jadwigi - Jadwiga (ok. 1174 - 1243), żona Henryka Brodatego, zasłynęła jako protektorka monastycyzmu na Śląsku. Popierała franciszkanów o cystersów; sama zaś, po złożeniu ślubów czystości osiadła w klasztorze cystersek w Trzebnicy.Żywot św. Kingi - (Kunegunda, 1234 - 1292), żona księcia Bolesława Wstydliwego, księżna krakowska i sandomierska. Po owdowieniu Kinga wstąpiła do założonego przez siebie klasztoru klarysek w Starym Sączu i tam przebywała do śmierci. Żywot św. Jacka - (Hiacynthus, ok. 1183 - 1257) - wstąpił do zakonu dominikańskiego w Rzymie.Inne żywoty: Salomei, Floriana.Hagiografia spełniała w kulturze Polski średniowiecznej złożoną rolę. Jako forma piśmiennictwa była obok kronik główną szkołą prozy narracyjnej. Stała się terenem formowania się techniki opowiadania o zdarzeniach, konstruowania postaci bohatera i prezentowania jego osobowości, budowania dialogu i monologu, wykorzystywania środków retoryczno - stylistycznych. Hagiografia okazała się forma piśmiennictwa szczególnie mocno zakorzenioną w kulturze, wyrażającą treści religijno - budujące oraz polityczne i narodowe. Należy przypuszczać, że przed XIII w. hagiografia miała charakter elitarny, a jej obieg społeczny zamykał się w kręgu duchowieństwa. W XIII w. sytuacja ta się zmieniła, treści hagiograficzne docierają do szerszych kręgów społecznych. Miracula (spisywane najczęściej z okazji sporządzania dokumentacji niezbędnej do procesu kanonizacyjnego) - „Miracula s. Stanislai”, cuda św. Salomei, Jacka, Kingi, Jadwigi. Miracula rejestrowały opowiadania świadków i uzdrowionych w formie urzędowego zapisu o stylistyce zbliżonej do toku zeznań sądowych.III. Hagiografia - polskie i łacińskie piśmiennictwo późnego średniowiecza. Początki prozatorskiej twórczości hagiograficznej w języku narodowym są udokumentowane słabo. Zapewne przypadają na XIV w. Żywoty świętych odegrały znaczną rolę w polskiej kulturze. Materiał żywotopisarski napływał do Polski wraz z popularnymi na całym świecie zachodnioeuropejskimi zbiorami hagiograficznymi. Do najwcześniej poznanych należała „Legenda Aurea” Jakuba de Voragine. W XIV w. powstał przekład tego zbioru. Przypuszcza się, że dzieło znajdowało się w bibliotece królowej Jadwigi, która w księgozbiorze posiadała żywoty świętych w języku narodowym. Zachował się tylko żywot św. Błażeja. Legenda na dzień św. Błażeja w ujęciu J. de Voragine opowiada o biskupie miasta Sebaste. Biskup Błażej miał się schronić przed prześladowaniami cesarza Dioklecjana w jaskini, gdzie karmiły go ptaki i dzikie zwierzęta, które w zamian uzdrawiał. Żołnierze namiestnika Agrikolausa, polujący w tej okolicy, trafili na jego kryjówkę, otoczoną przez stada zwierząt, których w żaden sposób nie można było schwytać ani zabić. W nocy przed tym zdarzeniem Chrystus ukazał się Błażejowi, nakazując mu złożyć ofiarę, biskup więc pozwolił ująć się strażom. Został osadzony w więzieniu i zmuszany do przejścia na wiarę pogańską. Jednak mimo tortur nie zgodził się. Dokonywał kolejnych cudów (m. in. Spowodował utonięcie 65 pogan). Anioł polecił biskupowi „przyjęcie wieńca męczeństwa”. Skazany na ścięcie, modlił się tylko o to, aby ludzie chorzy na gardło wrócili do zdrowia. Bóg zapewnił go, że jego prośba zostanie spełniona. „Żywot nabożny panny Eufraksyjej” - historia zakonnego życia Eufraksji opowiada o jej pokusach cielesnych wywołanych przez szatana, o ciężkich walkach toczonych z kusicielem. Kluczowa scena utworu to opis egzorcyzmów dokonywanych przez Eufraksyję nad opętaną panną. „Żywot ojca Amandusa” (XV - XVI w.) - opowiada o Amandusie, który sam zadawał sobie tortury, nosząc ubranie raniące mu ciało. Gdy objawili mu się anieli i powiedzieli, że może zrezygnować już z tortur - wtedy kazał rozbić sobie na plecach krzyż nabity igłami i nosił go przez 8 lat. Utwory hagiograficzne w druku - 1529 r. Maciej Sarfenberg wydał tomik pt. „Żywot błogosławionego Aleksego spowiednika” oraz „Żywot Eustachiusza męczennika” - opowiada on historię nawrócenia i męczeństwa rzymskiego rycerza Placyda, któremu podczas polowania ukazał się Chrystus w postaci jelenia i nakłonił do przyjęcia chrztu, wtedy też zmienił imię na Eustachy. Chrystus przepowiedział mu, że czeka go czas próby podobnej do losów Hioba. Za niedługo Eustachiusz stracił majątek i udał się na tułaczkę z rodziną. Żonę musiał oddać w ręce przewoźników morskich, a jego synowie zostali porwani przez dzikie zwierzęta. Eustachiusz żył potem wiele lat w niewielkiej wiosce jako wyrobnik. Cesarz Trajan rozkazał podwładnym odszukać rycerza Placyda , gdyż Rzymowi groziła wojna. Eustachy został odnaleziony, a podczas wojny odzyskał żonę i synów. Po Trajanie cesarzem był Hadrian. Gdy okazało się, że Placyk jest chrześcijaninem, wydał go wraz z rodziną na pożarcie lwu, zwierzę jednak nawet ich nie dotknęło. Zostali więc spaleni w piecu. Stracili życie, lecz po trzech dniach okazało się, że ich ciała są nietknięte ogniem. 1530 r. - Hieronim Wietor wydał tomik „Żywot św. Anny, najczystszej panny Maryjej Matki Bożej i Pana Jezu Krysta starej matki Jego”. Dzieje te przełożył Jan z Koszyczek.