Czeczenia nie widziała pokoju od 1991 roku, kiedy, wykorzystując słabość upadającego ZSRR czeczeński prezydent Dżochar Dudajew proklamował niepodległość maleńkiej republiki. Wolność nie trwała jednak długo. Po trzech latach rosyjska armia uderzyła na kaukaskie państwo. Interwencja okazała się klęską dla najeźdźcy. W sierpniu 1996 Czeczeni odbili swoją stolicę - Grozny. Pokonana Rosja zgodziła się na rozejm. Niestety, nie doczekał tego Dudajew, który zginął w rosyjskim zamachu. Nowym prezydentem Czeczenii został Asłan Maschadow. Oficjalny pokój nie przyniósł spokoju republice. Na Kaukazie zagościła przemoc, zabójstwa i porwania były na porządku dziennym. Nikt nie był bezpieczny, nawet lekarze Czerwonego Krzyża.
Bezprawie okazało się podatnym gruntem dla radykalnego islamu. W 1999 roku Maschadow wprowadził prawo szariatu. Słynny dowódca polowy Szamil Basajew i Zelimchan Jandarbijew - zwolennicy kontynuowania walki z Rosjanami - zaczęli tworzyć obozy szkoleniowe dla przyszłych bojowników dżihadu. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Basajew - oswobodziciel Groznego, autor rajdu na Budionnowsk, obarczany odpowiedzialnością za krwawy atak na szkołę w Biesłanie - sprowokował drugą wojnę czeczeńską, która zakończyła istnienie niepodległej republiki. Pod koniec lata 1999 roku Basajew zajął Dagestan, a Rosją wstrząsnęły krwawe zamachy w Moskwie i Wołgodońsku. Kreml natychmiast wykorzystał pretekst. Nowy prezydent Władimir Putin rozprawił się z Czeczenią bez litości. W 2003 roku po referendum konstytucyjnym wyniszczony wojną kraj na powrót stał się oficjalnie częścią Federacji Rosyjskiej.
Optymizm na wyrost
Co oznacza w praktyce zakończenie przez Moskwę „operacji antyterrorystycznej”? Koniec godziny policyjnej, przeszukiwań i aresztowań bez wyroków sądowych. Czy także koniec ogromnych cierpień, jakich doświadczyli mieszkańcy kaukaskiej republiki? Pytania te na razie pozostają bez odpowiedzi, eksperci studzą jednak optymizm. Faktem jest, że z Czeczenii wyjedzie około 20 tys. Rosjan. Niestety, nie wszystkie jednostki opuszczą Kaukaz. 46. brygada MSW i 42. dywizja regularnej armii w republice. Kreml nie zdecydował się na całkowite wycofanie, ponieważ sytuacja nie jest całkiem „unormowana”.
Choć aktywna faza rosyjskich działań oficjalnie zakończyła się w 2001 roku, Czeczenia wciąż pozostaje niespokojna. Lokalne koterie walczą o władzę i pieniądze z Moskwy, a pamięć o brutalnym zdławieniu przez Rosję czeczeńskiej niepodległości jest wciąż żywa. Całkowitego zaufania Moskwy nie budzą także nowe, prorosyjskie władze. Co prawda dalej deklarują wierność wobec Kremla, ale Ramzan Kadyrow bezwzględnie likwiduje przeciwników i umacnia swoją faktyczną niezależność.
Na celowniku znalazł się przede wszystkim potężny klan Jamadajewów. Najpierw zginął Rusłan Jamadajew, były deputowany Dumy Państwowej, emerytowany pułkownik rosyjskiej armii, a w czasie pierwszej wojny czeczeńskiej - generał brygady wojsk separatystów. Do zuchwałego zamachu doszło w centrum Moskwy, w bezpośrednim sąsiedztwie siedziby rządu, w chwili gdy samochód Jamadajewa zatrzymał się na światłach. Sprawca zbiegł. Rusłan był najstarszym z klanu Jamadajewów, ostro skonfliktowanego z Ramzanem Kadyrowem.
Brat zabitego Sulim Jamadajew do niedawna dowodził pozostającym poza kontrolą Kadyrowa czeczeńskim batalionem sił specjalnych „Wostok” podlegającym bezpośrednio federalnemu resortowi obrony. Oficjalne władze Czeczenii od wielu miesięcy domagały się rozformowania batalionu, oskarżając jego żołnierzy i personalnie braci Jamadajewów o morderstwa i porwania. Sulim został w końcu odsunięty od dowodzenia „Wostokiem”. Wszczęto przeciwko niemu postępowanie karne, to jednak dla jego przeciwników było za mało. Kilka tygodni temu zginął w zamachu w Dubaju. O śmierci 35-letniego przeciwnika politycznego Ramzana Kadyrowa poinformował rosyjski konsul w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Siergiej Krasnogor. Do zamachu doszło na podziemnym parkingu elitarnego osiedla Jumeirah Beach Residence nad Zatoką Perską, gdzie Jamadajew od kilku miesięcy mieszkał. Nieznani sprawcy obezwładnili jego ochroniarzy i oddali do niego kilka strzałów. Co najmniej trzy kule dosięgły czeczeńskiego dowódcę.
Zdaniem komentatora dziennika „Moskowskij Komsomolec” i znawcy Północnego Kaukazu, Wadima Reczkałowa, w Czeczenii - mimo szyldu głoszącego, że republika wróciła pod skrzydła Rosji - trwa wojna o władzę. „W tej wojnie Kreml nie ma wielu sojuszników wśród Czeczenów. Najbardziej wpływowymi, najlepiej poinformowanymi i najskuteczniejszymi byli do niedawna Rusłan i Sulim Jamadajewowie”.
Zerwanie z uwięzi?
- Nie da się ukryć, że „kończąc operację antyterrorystyczną” Kreml zrobił Kadyrowowi wizerunkowy prezent. Otwarte pozostaje jednak pytanie, czy i jak długo Moskwa będzie w stanie kontrolować czeczeńskiego lidera - zastanawia się Georgij Kowaliow z Centrum Technologii Politycznych w Moskwie. Nie są to obawy bezpodstawne, zwłaszcza w świetle ostatnich wydarzeń.Niedawno obrońcy praw człowieka, od lat bezskutecznie domagający się od władz Rosji wyjaśnienia zbrodni popełnionych przez wojska federalne na ludności czeczeńskiej, znaleźli sprzymierzeńców w najbliższym otoczeniu Ramzana Kadyrowa. W Groznym doszło do bezprecedensowej narady poświęconej poszukiwaniom obywateli czeczeńskich zaginionych i porwanych w latach 2000-2008. Spotkaniu przewodniczył wicepremier, a zarazem szef administracji prezydenta i kancelarii rządu Czeczenii Abdułkachir Izrajiłow. Obecni byli także prokurator republiki oraz szef wydziału śledczego stacjonujących w Czeczenii wojsk federalnych. - Znaleźliśmy kolejny grób zbiorowy, w którym, jak twierdzą miejscowi, mogą znajdować się szczątki około 300 osób - poinformował zebranych pełnomocnik ds. praw człowieka w Czeczenii Nurdi Nuchażijew. Na podstawie relacji świadków odtworzył przebieg tragedii, do której doszło niedaleko Groznego w październiku 1999 roku. Szturmujące wówczas czeczeńską stolicę wojska federalne ogłosiły, że ludność cywilna może ją opuścić specjalnie utworzonym w tym celu korytarzem. Gdy oznakowany białymi flagami konwój ze starcami, kobietami i dziećmi dotarł na wzgórze, Rosjanie otworzyli ogień. - Żołnierze pochowali zabitych obok zakładów produkcji asfaltu - oświadczył czeczeński ombudsman. Zażądał od władz niezwłocznego rozpoczęcia ekshumacji zwłok.
To nie jedyny zwiastun emancypacji Kadyrowa spod władzy Moskwy. Ostatnio rząd Czeczenii zażądał od dowództwa wojsk rosyjskich przestrzegania prawa i zwolnienia terenów zajmowanych nielegalnie. Na posiedzeniu gabinetu w Groznym wicepremier i szef resortu rolnictwa Abubakar Edelgerijew poinformował, że jednostki rosyjskiego ministerstwa obrony, MSW i FSB zajmują w Czeczenii użytki rolne o powierzchni 26,4 tys. ha, na czym traci ona co roku około miliarda rubli. O tym, że lojalność Kadyrowa wobec Kremla i Władimira Putina to już tylko mit, głośno mówią rosyjscy eksperci. - Oskarżanie rosyjskich wojskowych o zbrodnie wojenne i nielegalne działania stało się niemal oficjalną polityką kierownictwa republiki, dzięki której Kadyrow jednoczy wokół siebie naród - zapewnia Warwara Pachomienko z moskiewskiego Centrum Demos. Wysiłki Kadyrowa zostały także zauważone przez umiarkowane skrzydło czeczeńskich separatystów. Żyjący na emigracji w Londynie były szef MSZ niepodległej Iczkerii Achmed Zakajew oświadczył niedawno, iż Kadyrow dokonał „dekolonizacji Czeczenii”. Co ciekawe, wszystko wskazuje na to, iż w najbliższym czasie proces wspomniany przez Zakajewa będzie kontynuowany. Od 1 września pierwszoklasiści czeczeńskich szkół będą się uczyć matematyki w ojczystym języku. Na początku matematyka po czeczeńsku będzie wykładana w 50 placówkach. Za rok - we wszystkich szkołach na terenie republiki. Informacje na ten temat ogłosił minister oświaty Anzor Muzajew. Nie wyjaśnił, dlaczego akurat matematyka. Można się jednak domyślać, że podręcznik dla pierwszej klasy właśnie z tego przedmiotu udało się przetłumaczyć najszybciej na język czeczeński. Muzajew zapewnił, że stopniowo czeczeński stanie się językiem wykładowym dla wszystkich przedmiotów. Inicjatywa reformy w dziedzinie oświaty idealnie wpisuje się w politykę niezależności prezydenta Ramzana Kadyrowa. W zeszłorocznym orędziu do parlamentu oświadczył on, że nauczanie w języku ojczystym będzie sprzyjało „odrodzeniu narodu”.
Reaktywacji państwowości ma sprzyjać także proces ściągania do republiki dawnych bojowników. Niedawno były przedstawiciel czeczeńskich separatystów za granicą Umar Chambijew - minister zdrowia w rządzie Asłana Maschadowa i lekarz partyzantów z czasów wojny z Rosją - został naczelnym chirurgiem Czeczenii. Jest już drugim ministrem z gabinetu Maschadowa, który przeszedł na stronę Kadyrowa. Wcześniej to samo zrobił jego brat Mahomed, który był u Maschadowa ministrem obrony. Obecnie Kadyrow usilnie zabiega o powrót Achmeda Zakajewa - byłego premiera, który mieszka w Londynie.
Opór wciąż trwa
Czy Czeczenia pozostanie nadal w rosyjskich granicach, nie wiadomo. Jedno jest pewne. Napięta sytuacja w kaukaskiej republice jeszcze długo będzie spędzać sen z powiek kremlowskim decydentom. Zaledwie w kilka godzin od zakończenia rosyjskiej „operacji antyterrorystycznej” pod wsią Daj doszło do starć między siłami rosyjskimi a separatystami. Kilka dni później trzech rosyjskich żołnierzy zginęło w pobliżu granicy z Inguszetią. Ich samochód ostrzelali uzbrojeni napastnicy. Jak przekazała agencja ITAR-TASS, żołnierzy zaatakowali we wsi Bamut uzbrojeni ludzie, ukrywający się w opuszczonym budynku.
Kwestia Czeczenii jest jednym najistotniejszych problemów współczesnej Rosji. Niechęć Czeczenów do Rosji oraz ich dążenia do powstania niezależnego państwa sięgają Rosji carskiej, jak również i Związku Radzieckiego.
Historia konfliktu
Podbój Kaukazu przez Rosjan trwał od końca XVIII wieku do drugiej połowy wieku XIX.
Po podbiciu Kaukazu, w tym i Czeczenii, Rosja nigdy nie podjęła próby integracji regionu z resztą imperium, traktując jego mieszkańców jako obywateli drugiej kategorii. Wzajemną wrogość pogłębiły czasy radzieckie, przede wszystkim deportacja Czeczenów do Kazachstanu i Kirgistanu z rozkazu Józefa Stalina w lutym 1944 roku, oskarżonego o współpracę z Niemcami. W 1957 roku radzieckie władze pozwoliły wrócić z zesłania, jednak do rozpadu Związku Radzieckiego ich prawa starano się ograniczać. Na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, po rozpadzie ZSRR, konflikt rosyjsko-czeczeński wybuchł na nowo.
W 1991 roku, na fali odłączania się republik bałtyckich od byłego ZSRR, grupa przywódców czeczeczeńskich ogłosiła niepodległość Czeczenii, a jej prezydentem został były radziecki generał Dżochar Dudajew. W 1992 roku Czeczenia odmówiła podpisania układu stowarzyszeniowego z Federacją Rosyjską i faktycznie pozostała poza państwem rosyjskim. Po nieudanej interwencji zbrojnej w listopadzie 1991 roku, Rosja wycofała z republiki swoje oddziały. Tylko Afganistan pod rządami talibów uznał niepodległość Czeczenii oraz Gruzja z prezydentem Gamsachurdją na czele. Kolejni gruzińscy prezydenci uchylali się od jej poparcia.
W 1994 roku prezydent Rosji Borys Jelcyn rozpoczął wojnę mającą na celu opanowanie Czeczenii. W 1996 roku wojna zakończyła się zwycięstwem zwolenników niepodległości. Drugą próbę podporządkowania republiki Rosja podjęła w 1999 roku i po zajęciu całego terytorium Czeczenii ogłosiła w 2002 roku zakończenie wojny.
Oficjalne uzasadnienie władz Federacji Rosyjskiej wojny z Czeczenią mówi o obronie integralności terytorialnej Rosji i walce z separatystycznymi, fundamentalistycznymi grupami muzułmańskimi.
Od rozpadu ZSRR konflikt czeczeński jest jednym z najpoważniejszych problemów politycznych Federacji Rosyjskiej, wpływającym zarówno na zewnętrzną, jak i wewnętrzną politykę państwa. Rozwiązanie kwestii czeczeńskiej jest podstawowym warunkiem wypracowania przez Kreml polityki północnokaukaskiej polegającej na doraźnych posunięciach i wspieraniu lokalnych, skorumpowanych i oderwanych od własnych społeczeństw postkomunistycznych elit rządzących.
Utrzymywanie w Czeczenii ogromnej ilości wojska, uzbrojenia, konieczność zapewnienia armii wsparcia logistycznego, zaopatrzenia wymaga znacznych sum pieniędzy z budżetu państwa. Większość środków finansowych przeznaczonych z federalnego budżetu na ten cel jest rozkradana.
Zagrożenia dla Rosji
Czeczenia jest poważnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa wewnętrznego Rosji. Dobitnie pokazał zamach na Dubrowce w 2002 roku, gdzie grupa uzbrojonych terrorystów, przybyłych z odległej Czeczenii była w stanie dokonać akcje terrorystyczną na dużą skalę. Po wydarzeniach na Dubrowce samobójcze zamach terrorystyczne wzorowane na palestyńskich stały się nieodłącznym elementem konfliktu czeczeńskiego.
Wpływ sytuacji w Czeczenii na Kaukaz Północny
Niezaprzeczalnie największy wpływ sytuacja w Czeczenii wywiera na rosyjski Kaukaz Północny. Kaukaz kiedyś stanowiący jeden region jest obecnie podzielony na wiele odseparowanych części, rozdzielony dziesiątkami granic. Sąsiadujące z Czeczenią podmioty wchodzące w skład Federacji Rosyjskiej znajdują się od kilkunastu lat de facto w strefie przyfrontowej. Stacjonuje tam wojsko, milicja i oddziałów innych rosyjskich formacji siłowych. Cały region poprzecinany jest siecią posterunków drogowych. Utrudnione jest przemieszczanie się ludzi pomiędzy poszczególnymi republikami, a mieszkańcy poddawani są częstym kontrolom ze strony organów służb porządkowych.
Bliskość Czeczenii powoduje również, że Kaukaz Północny jest tym regionem Rosji, gdzie najbardziej rozwinięta jest przestępczość zorganizowana. Od połowy lat 90-tych wystąpiła radykalizacja czeczeńskiego islamu przyczyniając się do rozwoju ekstremistycznych organizacji muzułmańskich w republikach północnokaukaskich.
Konflikt czeczeński źle wpływa również na ekonomiczną sytuacje na Kaukazie Północnym. Trwający już kilkanaście lat konflikt czeczeński pogłębił tragiczną sytuację gospodarczą Kaukazu Północnego. Po wybuchu wojny w Czeczenii niemożliwe stało się korzystanie z kilku ważnych dróg transportowych m.in. z magistrali kolejowej i drogi szybkiego ruchu, ciągnącej się z Rostowa nad Donem do Machaczkały i Baku.
Polityka zagraniczna Rosji a konflikt czeczeński
Od wybuchu I wojny czeczeńskiej, w 1994 roku, kwestia czeczeńska ma znaczny wpływ na politykę zagraniczną Federacji Rosyjskiej, zarówno jeśli chodzi o jej ogólny kierunek, jak i stosunki z poszczególnymi państwami. Wojna w Czeczenii uzmysłowiła władzom na Kremlu zagrożenia, jakie płyną dla Rosji z południa (Kaukaz, Azja Centralna), odcisnął również swoje piętno na stosunkach Federacji Rosyjskiej z Zachodem i innymi państwami.
Po rozpadzie ZSRR, zasadniczo zmieniła się sytuacja w państwach i regionach leżących na południe od Rosji. Powstanie wielu nowych państw, wybuch konfliktów religijnych i etnicznych, trudna sytuacja geopolityczna w Afganistanie, na Kaukazie i w Azji Centralnej, zagrożenia związane z fundamentalizmem, muzułmańskim, separatyzmem, i terroryzmem powodowały, że zagrożenia płynące z tego kierunku zaczęły być dla Federacji Rosyjskiej coraz większym problemem i wyzwaniem. Eskalacja konfliktu czeczeńskiego, zaostrzenie się sytuacji w Azji Centralnej i przejęcie władzy w Afganistanie przez talibów, uświadomiła Kremlowi, że największym współczesnym wyzwaniem dla Rosji jest „problem południa”.
Kwestia Czeczenii a stosunki Rosji z Zachodem
Europa Zachodnia
Rozpoczęcie I wojny czeczeńskiej przez Rosję zostało ostro skrytykowane przez Zachód. Rosja ze swej strony oskarżała państwa i organizacje europejskie o bezprawne ingerowanie w jej sprawy wewnętrzne i podejrzewała o chęć osłabienia pozycji Federacji Rosyjskiej na kontynencie. Podobna sytuacja miała miejsce po rozpoczęciu przez Rosję drugiej wojny czeczeńskiej w 1999 roku.
Pojawienie się nowego, energicznego rosyjskiego przywódcy w osobie Władimira Putina oraz chęć utrzymania dobrych stosunków ekonomicznych z Rosją przeważyły nad europejskimi wartościami demokratycznymi i prawami człowieka. W stosunkach Rosji z Europą Zachodnią kwestia czeczeńska stopniowo była spychana na coraz dalsze miejsca, a politycy europejscy unikali otwartej krytyki Kremla za jej politykę w Czeczenii
USA
Podczas I wojny czeczeńskiej Waszyngton w mniejszym stopniu krytykował Moskwę za działania wojenne na Kaukazie, podkreślając, ze kwestia czeczeńska jest wewnętrzną sprawą Federacji Rosyjskiej. Druga wojna czeczeńska rozpoczęła się w momencie kryzysu we wzajemnych stosunkach wywołanych ostro krytykowaną przez Rosję operacją Sojuszu Północnoatlantyckiego w Kosowie. Waszyngton potępił rozpoczęcie przez Moskwę operacji terrorystycznych w Czeczenii i krytykował Rosję za naruszenie praw człowieka w republice.
Przełomem w rosyjsko-amerykańskich stosunkach były zamachy terrorystyczne w Stanach Zjednoczonych 11 września 2001 roku i przystąpienie koalicji Rosji do koalicji antyterrorystycznej. Dzięki temu Rosja nazywając działania w Czeczenii „operacją antyterrorystyczną” usprawiedliwiała obecność armii rosyjskiej w tej republice.
WNP
Pierwsza wojna czeczeńska osłabiła pozycję Rosji na całym obszarze poradzieckim. Przegrana Rosji uświadomiła władzom Gruzji, Azerbejdżanu, Uzbekistanu, państw bałtyckich i Ukrainy, że odbudowa imperium drogą militarną jest niemożliwa. Rola Wspólnoty Niepodległych Państw zmniejszyła się. Wewnątrz WNP zaczęła powstawać organizacja skupiająca państwa poradzieckie bez udziału Rosji - GUUAM (Gruzja, Ukraina, Uzbekistan, Azerbejdżan, Mołdawia). Rozpoczynając drugą wojnę w Czeczenii, Rosja zademonstrowała swoją siłę i pokazała, że otwarte przeciwstawienie się jej może spotkać się ze zdecydowaną reakcją Kremla. W rezultacie państwa regionu zaczęły prowadzić bardziej prorosyjską politykę i szukać zbliżenia z Moskwą. Zmniejszyło się także znaczenie GUUAM. Druga wojna czeczeńska przyczyniła się do wzmocnienia pozycji Rosji na dawnym obszarze poradzieckim.