PROMOCJA ZDROWIA I EDUKACJA ZDROWOTNA
Pojęcia promocja zdrowia po raz pierwszy użył Henry Siegerist w roku 1945. Umieszczając promocję zdrowia jako jeden z głównych czterech filarów medycyny obok zapobiegania chorobom, leczenia chorób i rehabilitacji. Utożsamiał wówczas promocję zdrowia z szeregiem działań prowadzących do zapewnienia odpowiednich warunków życia, pracy, kształcenia, wypoczynku i rekreacji.
Promocja zdrowia jest to proces obejmujący prewencję oraz działania na rzecz ochrony zdrowia, mający na celu podtrzymanie i wzmacnianie aktualnie istniejącego stanu zdrowia poprzez połączenie działań edukacyjnych oraz różnego rodzaju wsparcia społecznego, środowiskowego, politycznego, ekonomicznego i prawnego.
Ważnym elementem jest różnego rodzaju wsparcie ze strony poszczególnych osób- rodziny, grup społecznych oraz władz lokalnych czy regionalnych, dzięki którym praktykowane zachowania zdrowotne stałyby się normą społeczną,. Proces ochrony zdrowia może być wprowadzony przez prowadzenie edukacji zdrowotnej, jednakże nie może ograniczyć się wyłącznie do niej.
Wg Definicji europejskiej promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie, w sensie jego poprawy i utrzymania.
Wg definicji amerykańskiej jest to połączenie działań edukacyjnych i różnego rodzaju wsparcia: środowiskowego, społecznego, politycznego, ekonomicznego i prawnego, sprzyjających zdrowiu
Profilaktyka i jej znaczenie dla współczesnej koncepcji zdrowia
Profilaktyka -to działanie zapobiegawcze, głównie medyczne, skierowane przeciwko chorobom. Działania prewencyjne dotyczą zapobiegania występowania określonych jednostek chorobowych. Skierowane są one do osób u których stwierdzono daną chorobę, bądź grup osób tzw. wysokiego ryzyka. W zapobieganiu chorobom decydująca rola przypada lekarzowi i przeszkolonemu personelowi medycznemu. Strategia działań profesjonalistów oparta jest tu na zaleceniach i perswazji. Działania te dotyczą wpływu na czynniki zagrożenia i objawy konkretnych jednostek chorobowych. Gdy analizujemy działania prewencyjne, to celem dla nich jest zdrowie, ale definiowane jako brak choroby.
W nauce o prewencji czyli o profilaktyce zdrowia wiadomo, że zapobieganie zjawiskom szkodliwym i szkodzącym zdrowiu jest znacznie bardziej skuteczne i ekonomiczne niż zwalczanie ich negatywnych skutków. Zdrowiem i jego uwarunkowaniem zajmuje się obok medycyny wiele nauk społecznych: pedagogika, socjologia, psychologia a ostatnio także nawet ekologia.
W profilaktyce zdrowotnej wyróżniamy następujące fazy:
Profilaktyka wczesna - ma na celu utrwalenie się prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań
Profilaktyka pierwotna (I fazy) -ma na celu redukcję prawdopodobieństwa wystąpienia choroby oraz zaburzeń zdrowotnych i pewnych odstępstw od dobrego stanu zdrowia poprzez przeciwdziałanie szkodliwym warunkom zanim będą one w stanie wywołać chorobę.
Profilaktyka wtórna (II fazy) -ma na celu powstrzymanie rozwoju choroby-zaburzeń oraz skrócenie czasu trwania, zapobieganie konsekwencjom choroby przez jej wczesne wykrycie i leczenie
Profilaktyka III fazy -ma na celu zapobieganie skutkom przebytej choroby oraz przeciwdziałanie nawrotom choroby i powtórnej hospitalizacji, a także ograniczenie powikłań, minimalizację wtórnych uszkodzeń, komplikacji i ewentualnych defektów wywołanych przez chorobę.
\
Promocja zdrowia a prewencja
Promocja zdrowia jest najczęściej kojarzona z procesem wspierania rozwoju oraz zdrowia pozytywnego, natomiast prewencja chorób z działaniami zapobiegawczymi polegającymi na zabezpieczeniu człowieka przed różnymi zagrożeniami zdrowia. Istnieje również tendencja traktowania ich ekwiwalentnie i uznawania tych terminów jako nierozerwalną parę.
Główne różnice między promocją zdrowia a prewencją dotyczą głównie obiektu (przedmiotu)zainteresowania. O ile w przypadku prewencji punktem wyjścia jest choroba, celem jest zapobieganie, to dla promocji zdrowia punktem wyjścia jest zdrowie, celem natomiast pomnażanie rezerw i potencjału zdrowia.
Przykładem działań które można zaliczyć w zależności od intencji-do prewencyjnych lub promujących zdrowie są szczepienia, dieta bogata w składniki pokarmowe oraz aktywność fizyczna. W przypadku gdy chodzi o podkreślenie działań mających na celu uniknięcie choroby-zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń, właściwe jest użycie terminu prewencja, jeśli zaś na pierwszym planie pojawi się optymalizacja zdrowia i rozwoju pełni możliwości, wzmacnianie stanu zdrowia i mobilizacja wszystkich rezerw zdrowia, odzwierciedli to pojęcie: promocja zdrowia stawiając w centrum uwagi współkształtowanie zdrowia i środowiska człowieka.
Współczesne strategie promocji zdrowia
Promocja zdrowia jest zjawiskiem wieloaspektowym, zatem możliwe są różne podejścia do jej zasadniczych problemów. Do najczęściej wyróżnianych należą:
-podejście medyczne - najważniejsza jest w nim poprawa zdrowia i prewencja chorób
-podejście behawioralne - koncentrujące się na zmianie zachowań
-podejście edukacyjne - bliskie tradycyjnej oświacie zdrowotnej
-podejście marketingowe - którym orientacja na odbiorcę z jego specyficznymi cechami, potrzebami i oczekiwaniami zastępują dotychczasową orientację na wytwarzany „produkt”
-podejście zmiany społecznej
Czynniki warunkujące zdrowie
Genetyczne i adaptacyjne uwarunkowania zdrowia, rozumiane jako predyspozycja dziedziczno rodzinna, czyli rodzinnie uwarunkowana odporność lub przydatność osobnicza na określone stany chorobowe.
Środowiskowe uwarunkowania zdrowia związane m. in. z :
środowiskiem wewnętrznym
środowiskiem zewnętrznym ( w tym również z czynnikami klimatyczno- pogodowymi)
środowiskiem zawodowym.
Uwarunkowania zdrowia związane z poziomem świadomości i oświaty zdrowotnej, stylem życia oraz leczniczo - profilaktyczną działalnością służby zdrowia, których wyrazem są :
zwyczaje i styl życia
nawyki i używki
uzależnienia
higiena życia codziennego
racjonalna profilaktyka ekologiczna
racjonalna profilaktyka żywieniowa
Edukacja zdrowotna
Określona jest jako świadczenie stwarzania sposobności do uczenia się tak by ułatwiało się dokonanie wcześniej określonej zmiany zachowania. Dąży do poprawy i ochrony zdrowia poprzez stymulowanie procesem uczenia w kierunku dobrowolnych zmian w zachowaniu jednostek. Edukacja zdrowotna to proces, w którym ludzie uczą się jak dbać o własne zdrowie i o zdrowie społeczności, w której żyją.
Cele edukacji zdrowotnej:
pomoc ludziom w podejmowaniu odpowiednich decyzji i dokonywaniu wyborów, które mają wesprzeć zdrowie człowieka i jego harmonijny rozwój
pomoc w kształtowaniu zdrowego stylu życia
pomoc w identyfikacji własnych problemów zdrowotnych, podejmowanie i działań prowadzących do rozwiązywania problemów zdrowotnych
Edukacja zdrowotna to głównie wiedza ale także przekonania, zachowania oraz sposoby i style życia, które mają na celu utrzymanie zdrowia na określonym poziomie poprzez:
zmianę sposobu myślenia o zdrowiu w sensie jego promowania
zwiększanie skuteczności oddziaływania i kontroli nad własnym zdrowiem
Podstawowymi technikami w procesie zmian zachowań dotyczących zdrowia są:
dostarczanie adekwatnych informacji
perswazja używana w celu motywowania
nauka umiejętności praktycznych
interakcja ze środowiskiem w celu uzyskania wsparcia społecznego i tworzenie warunków dla zmiany
Koncepcja edukacji zdrowotnej oparta jest o szerokie rozumienie zdrowia jako procesu nieustannego odtwarzania dobrego samopoczucia(dobrostan) o wymiarze społecznym, psychicznym i fizycznym i jako wieloaspektowego zjawiska interakcji między ludźmi oraz ich społecznym i fizycznym środowiskiem w rozumieniu integracyjnym tj. równowagi między człowiekiem a otoczeniem.
Strategie i kierunki działań promocji zdrowia na płaszczyźnie międzynarodowej
Polityka zdrowotna stanowi integralny element składowy szerszej sfery działań jaką jest polityka społeczna(określana również mianem polityki socjalnej). Polityka społeczna uzewnętrznia się w celowych działaniach państwa oraz innych organizacji i instytucji . Ostatecznym jej celem jest optymalne zaspokajanie indywidualnych i zbiorowych potrzeb ludności.
Polityka zdrowotna jest nową rodzącą się dyscypliną naukową, z drugiej zaś strony jest to sfera praktycznego działania. W tym drugim znaczeniu polityka ta może być i jest realizowana w rozmaitych płaszczyznach i wymiarach. Można wskazać:
lokalną politykę zdrowotną
regionalną politykę zdrowotną
krajową politykę zdrowotną
międzynarodową polityką zdrowotną
Międzynarodową politykę zdrowotną realizuje wiele organizacji międzynarodowych skupiających państwa globu ziemskiego lub poszczególnych regionów świata. Ważny wkład w jej stały rozwój wnoszą liczne organizacje międzynarodowe pozarządowe. W sensie najogólniejszym politykę tą w skali ogólnoświatowej ukierunkowuje Organizacja Narodów Zjednoczonych, dając temu wyraz w licznych dokumentach prawnych. Rozwijają ją w określonych zakresach i wymiarach-realizując różne programy zdrowotne. Wiodącą rolę odgrywa jednak WHO(Światowa Organizacja Zdrowia).
Od chwili utworzenia przez wszystkie następne lata Światowa Organizacja Zdrowia podejmowała dwojakiego rodzaju działania o charakterze ofensywnym i ekstensywnym.
Z jednej strony jej aktywność ukierunkowana była na zwalczanie chorób masowych występujących i najbardziej zagrażających społecznościom i narodom na różnych kontynentach globu ziemskiego. Z drugiej zaś coraz częściej inicjowane i podejmowane były działania i różnego rodzaju akcje mające na celu zapobieganie chorobom, rozwijanie edukacji zdrowotnej oraz zapewnienie prawa do zdrowia i opieki zdrowotnej.
Najważniejszym organem ukierunkowującym działalność ŚOZ jest Światowe Zgromadzenie Zdrowia, które corocznie zbiera się na sesjach plenarnych . Zgromadzenie uchwala zarządzenia obejmujące wszystkie państwa członkowskie, określa standardy i normy oraz bada i przyjmuje raporty i sprawozdania.
Ruch promocji zdrowia oraz jej szczególny rozwój zapoczątkowany ogłoszeniem Karty Ottawskiej (Ottawa, 1986) wiele zawdzięcza szerokim dyskusjom uczestników kolejnych Międzynarodowych Konferencji Promocji Zdrowia
Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia miała miejsce 17-21 listopada 1986 roku w Ottawie. Efektem konferencji była „Karta Ottawska dla Promocji Zdrowia” -dokument programowy promocji zdrowia w którym wymienione zostały m.in. podstawowe uwarunkowania zdrowia:
zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa
dostęp do edukacji
zabezpieczenie środków do życia
zaopatrzenie w wodę i żywność
utrzymanie stabilnego ekosystemu
zagwarantowanie równości i sprawiedliwości społecznej
Karta Ottawska zawiera również 5 głównych strategii działania w zakresie promocji zdrowia w zdrowotnej polityce społecznej. Są nimi:
budowanie polityki zdrowia publicznego
tworzenie środowisk wspierających zdrowie
rozwijanie umiejętności indywidualnych
wzmacnianie działań środowisk lokalnych
reorientacja świadczeń zdrowotnych
Ponadto Karta Ottawska identyfikuje i definiuje zasadnicze kierunki działań promocji zdrowia takich jak:
obrona warunków niezbędnych do utrzymania zdrowia
umożliwienie działań niezbędnych dla rozwijania potencjału zdrowotnego
pośredniczenie w godzeniu różnych interesów w imię nadrzędnego interesu jakim jest ochrona zdrowia
Za realizację wszystkich kierunków odpowiedzialne są wszystkie osoby zajmujące się promocją zdrowia-specjaliści do spraw promocji zdrowia zwani promotorami zdrowia, którzy są odpowiednio wykształceni.
Przyjęcie Karty Ottawskiej stanowiło bardzo ważny etap w rozwoju międzynarodowej strategii zdrowia.
Pierwsza Krajowa Konferencja Promocji Zdrowia w Polsce odbyła się w 1992 r. Niemniej jednak Polska przyłączyła się do działań na rzecz promocji zdrowia już wcześniej. Od 1990 r. podjęła realizację Narodowego Programu Zdrowia. Jego pierwszą wersję opracowano na podstawie strategii WHO przyjętej w Karcie Ottawskiej, którą na gruncie polskim przedstawia Raport Komisji Rządowej z 1987 r. „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000”
W 1993 r. nastąpiła nowelizacja Narodowego Programu Zdrowia związana z jego uaktualnieniem. Kolejna nowelizacja obowiązywała od 1996r. Obecnie przygotowywany jest „Wstępny ramowy projekt Narodowego Programu Zdrowia na lata 2006-2015”-jest to czwarta wersja NPZ, która powstała po wdrożeniu reformy administracyjnej, ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych i systemu edukacji. Aktualny zapis nawiązuje do Światowej Deklaracji Zdrowia oraz do strategii „Zdrowie 21- dla wszystkich w XXI wieku”. Deklaracja ta określa kierunki polityki zdrowotnej w regionie Europejskim Swiatowej Organizacji Zdrowia
W strategii Światowej Organizacji Zdrowia "Zdrowie dla wszystkich w roku 2000" (przyjętej także w Polsce oraz koncepcji promocji zdrowia podkreślono, że zdrowie jest:
wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim;
zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe, rozwijać się, osiągać odpowiednią jakość życia;
środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia.
Jakość życia należy rozumieć jako sprawne funkcjonowanie do późnej starości, większą wydajność pracy i lepsze zarobki, satysfakcję z życia. W tym kontekście można zgodzić się ze stwierdzeniem, że "dobre zdrowie to dobry interes". Nabiera ono szczególnej wymowy w okresie transformacji ustrojowej, w której coraz więcej ludzi przekonuje się, że nie "opłaca się" chorować.
Zdrowie nie jest stanem statycznym. We wszystkich okresach życia należy:
chronić je - czyli zapobiegać chorobom (profilaktyka),
doskonalić je, pomnażać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia),
przywracać je gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja).
Fundamentalnymi warunkami zapewniającymi zdrowie są: pokój, stabilny system ekonomiczny, odtwarzalne zasoby naturalne, globalne i lokalne bezpieczeństwo obejmujące bezpieczeństwo ekologiczne, a także mieszkania, żywienie, edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość społeczna.