PODSTAWY PRAWA KARNEGO

10.10.2009

Pojęcie prawa karnego

Prawo karne w szerokim tego słowa znaczeniu obejmuje:

1. prawo karne materialne - to zespół norm, które określają jakie czyny są przestępstwami, na jakich zasadach ponosi się odpowiedzialność karną oraz jakie kary bądź inne środki penalne stosuje się do sprawców przestępstw bądź sprawców czynów zabronionych. Podstawowe kategorie tej dziedziny prawa to przestępstwo i kara. Stąd dwie połączone ze sobą, ale różne nauki: nauka o karze i nauka o przestępstwie.

2. prawo karne procesowe - inaczej postępowanie karne lub prawo karne formalne; reguluje postępowanie organów państwowych prowadzone w celu ustalenia czy w konkretnym przypadku został naruszony czyn zabroniony, przez kogo, czy i jak środek postępowania karnego materialnego należy orzec wobec sprawcy. Prawo to określa również uprawnienia, obowiązki wszystkich podmiotów uczestniczących w procesie karnym.

3. prawo karne wykonawcze - reguluje wykonywanie kar, środków karnych oraz innych środków penalnych orzeczonych w postępowaniu karnym. Dział prawa wykonawczego, który reguluje wykonanie kary pozbawienia wolności nosi nazwę prawa penitencjalnego.

Prawo karne materialne dzieli się na:

1. prawo karne powszechne - składają się przepisy Kodeksu Karnego oraz przepisy innych ustaw, zwanych dodatkowymi, które obejmują całokształt regulacji prawnej obowiązującej obecnie w państwie.

2. prawo karne wojskowe - różni się od prawa karnego powszechnego charakterem czynów przestępczych za które grozi kara pozbawienia wolności, a które związane są z wykonywaniem służby wojskowej i z zachowaniem dyscypliny w wojsku. Podmiotem tych przestępstw są wyłącznie żołnierze, a więc osoby wykonujące czynną służbę wojskową. Obecnie prawo karne wojskowe zawarte jest w trzeciej części Kodeksu karnego zatytułowanej „Część wojskowa”.

3. prawo karne skarbowe - określa przestępstwa i wykroczenia skarbowe, zasady odpowiedzialności i karania za te przestępstwa oraz wykonywanie kary i środków karnych orzekanych przez te czyny. Przestępstwa i wykroczenia skarbowe najogólniej mówiąc są to przestępstwa, które godzą w interesy państwa, samorządu terytorialnego oraz organów unijnych. Regulacja zawarta jest w KKS.

4. międzynarodowe prawo karne.

Nauka o przestępstwie

Przestępstwo - pojęcie to nie jest jednoznaczne, można przez nie rozumieć:

1. konkretny czyn konkretnego człowieka

2. klasy zdarzeń np. kradzież, zabójstwo, podpalenie, wyodrębnioną na podstawie wspólnych cech.

3. każdy czyn, który można nazwać przestępstwem. Jest to niewątpliwie najszersze pojęcie przestępstwa. Rozumie się przez nie czyn człowieka stypizowany w ustawie zabroniony pod groźbą kary, społecznie niebezpieczny w stopniu większym niż znikomy.

Czyn człowieka - prawo karne nie zna odpowiedzialności karnej ani rzeczy, ani zwierząt. Oznacza to, że podmiotem przestępstwa, a więc jego sprawcą może być wyłącznie człowiek, osoba fizyczna, indywidualnie oznaczona. Czyn człowieka to świadome i celowe zachowanie uzewnętrznione w otaczającej rzeczywistości, posiadające określoną wartość społeczną. Ta definicja czynu jest wynikiem ewolucji prawa karnego; początkowo czyn pojmowany był naturalnie jako kompleks ruchów zewnętrznych możliwych do zaobserwowania. Wraz z rozwojem myśli prawniczej okazało się, że ingerencja państwa konieczna jest również w wypadku zachowań, które nie polegają na działaniu a polegają na zaniechaniu. Nadto, odpowiedzialność karna zaczęła być rozciągana z jednej strony na przedpole wywołania skutku, z drugiej zaś na osoby, które przyczyniły się do popełnienia przestępstw. Stąd też szereg prawnych koncepcji czynu, które uzasadniają odpowiedzialność za zaniechanie, usiłowanie przestępstwa, przygotowanie przestępstwa, pomocnictwo przestępstwa. Prawne teorie czynu nakładały nacisk na elementy woli łączący osobę sprawcy z realizowanym przez nią czynem. Finalna teoria czynu opracowana w nauce niemieckiej zakładała, że każde zachowanie człowieka jest zachowaniem celowym. W związku z tym takie elementy jak świadomość czy wola muszą zostać włączone do istoty czynu. Wraz z rozwojem szkoły socjologicznej prawa karnego do definicji czynu włączono element oceny społecznej zachowania się sprawcy. Zauważono bowiem, że istnieją konkretne zachowania, które wyczerpują normy prawa karnego, a które z punktu widzenia istoty tego prawa są bądź obojętne bądź ich wartość społeczna jest dodatnia.

Okoliczności włączające czyn:

1. przymus fizyczny nieodporny (vis absoluta) - to takie oddziaływanie siłą na ciało drugiego człowieka, że to ciało realizuje znamiona przestępstwa. Od przymusu fizycznego nieodpornego należy odróżnić przymus kompulsywny - to takie oddziaływanie siłą na drugiego człowieka, że człowiek ten podejmuje decyzję woli popełnienia czynu zabronionego. Zagadnienie przymusu kompulsywnego rozwiązywane jest w oparciu o stan wyższej konieczności. Od przymusu kompulsywnego należy odróżnić przymus psychiczny, który polega na takim oddziaływaniu na drugiego człowieka, że decyduje się on na popełnienie czynu zabronionego. Również i ten rodzaj przymusu rozpatrywany jest o stan wyższej konieczności.

2. fizjologiczna niemożność realizacji decyzji woli, najczęściej występuje przy przestępstwach zaniechanych.

3. odruch bezwarunkowy - wyłącza czyn zawsze, natomiast odruch warunkowy wyłącza czyn z tym zastrzeżeniem, że bodziec musi być nieuświadomiony.

4. czynności zautomatyzowane - są realizowane przez człowieka bez udziału jego świadomości i woli. Wykonując takie czynności człowiek realizuje znamiona typu przestępstwo, w zasadzie ponosi odpowiedzialność karną chyba, że nastąpił taki splot okoliczności w których nie miał on czasu na odautomatyzowanie czynności.

Przestępstwo - jest to czyn człowieka stylizowany w ustawie. Aby czyn człowieka mógł być uznany jako przestępstwo musi być określony w ustawie karnej. Podstawowa zasada nowożytnego prawa karnego to zasada „nullum crimen sine lege certa” - „nie ma przestępstwa bez ustawy”. Po raz pierwszy została zawarta w Deklaracji praw człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789r. Zasada ta realizuje podstawową funkcję prawa karnego jaką jest funkcja gwarancyjna. Gwarantuje bowiem ona obywatelowi, że nie może on zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, który nie jest wyraźnie zabroniony przez ustawę. Konsekwencją zasady „nullum crimen sine lege certa” jest to, że źródłem prawa karnego może być wyłącznie ustawa lub akt prawny rangi ustawy np. umowa międzynarodowa podpisana i ratyfikowana przez RP zawierająca wprost normy prawne karne. Z zasady „nullum crimen sine lege certa” płyną pewne postulaty zarówno pod adresem ustawodawcy jak i organów stosujących prawo, np. ustawodawca tworząc typy przestępstw powinien formułować normy prawa karnego tak, aby były one zwięzłe, zrozumiałe na tyle, aby obywatel, adresat normy miał pewność co do ich znaczenia. W związku z tym ustawodawca powinien unikać określeń ocennych przy opisie przestępstwa czy też nadmiernie syntetycznych. „Nullum crime sine lege praevia” - zakazu pogarszania sytuacji prawnej sprawcy przez wsteczne działanie ustawy karnej.

Kolejny postulat zabrania nadawania mu mocy wstecznej. Można od obywatela wymagać przestrzegania prawa karnego, ale jeśli jest ono mu znane. Nie można wprowadzać zakazów prawnych karnych i rozciągać je na czyny popełnione przed wejściem w życie ustawy. Pod adresem stosujących prawo formułowany jest postulat, aby stosowały one prawo obowiązujące dokładnie - stricta. Na gruncie prawa karnego zabroniona jest wykładnia rozszerzająca na niekorzyść sprawcy. Zasada „nullum crimen sine lege certa” dotyczy analogii. Wyróżniamy dwa rodzaje analogii:

1. juris, analogię z prawa; analogia ta pozwala na uznanie zachowania za przestępne z tego powodu, że jest ono sprzeczne z tzw. duchem prawa. Tego typu analogia jest absolutnie zakazana.

2. legis, analogia z ustawy; polega na stosowaniu konkretnej ustawy do wypadku w tej ustawie nieunormowanego ale do niej podobnego. Analogia legis na niekorzyść sprawcy jest bezwzględnie zabroniona.

Artykuł 201 KK

Typ przestępstwa określony jest w ustawie karnej za pomocą ustawowych znamion.

Ustawowe znamiona przestępstwa:

1. Ogólne znamiona przestępstwa. Są to cechy wspólne typom wszystkich przestępstw wynikające z definicji przestępstwa:

1. to czyn człowieka

2. bezprawny

3. zawiniony

4. karalny

5. karygodny

Karalność i karygodność wynika z tego, że przestępstwem może być wyłącznie czyn społecznie szkodliwy.

2. szczególne znamiona. Są to cechy zdarzenia, które są opisane w dyspozycji prawa karnego, pozwalają odróżnić pierwszy typ przestępstwa od drugiego i które muszą być udowadniane w postępowaniu karnym aby o danej osobie można było powiedzieć, że jest ona sprawcą przestępstwa. Aby o Kowalskim można było powiedzieć złodziej w prawomocnym wyroku sądowym musi być stwierdzone, iż zabrał cudzą rzecz ruchomą w celu przywłaszczenia (art. 278 par. 1). Znamiona przestępstwa mogą być w różny sposób sformułowane przez ustawodawcę. Zgodnie z zasadą „nullum crime lege certa” optymalna sytuacja polegałaby na tym, że wszystkie znamiona określające typ przestępstwa byłby znamionami opisowymi (deskryptywnymi). Znamiona deskryptywne to takie, które od organów stosujących prawo wymagają jedynie udowodnienia zaistnienia bądź niezaistnienia określonego faktu. Większość znamion, typów przestępstw to znamiona o charakterze opisowym. W cytowanym art. 278 par. 1 takim znamieniem jest „cudza rzecz ruchoma”. Oprócz znamion opisowych wyróżniamy znamiona ocenne - są to znamiona co do których zaistnienia bądź niezaistnienia w rzeczywistości organ stosujący prawo musi dokonać wartościowania. Przykładem takiego znamienia jest znamię „znęca się” użyte w art. 207 par 1; art. 216 „znieważa”.

Kolejny podział znamion:

1. ostre - mają zamkniętą klasę desygnatów np. art. 149 „matka”

2. nieostre - to znamiona, które mają otwartą klasę desygnatów np. znamię „powoduje” użyte w art. 155. Szczególnym rodzajem znamion ostrych są znamiona określone za pomocą liczb np. w art. 189 par. 2 przewidziany jest kwalifikowany typ przestępstwa pozbawienia wolności przy czym okolicznością kwalifikującą jest to, że pozbawienie wolności trwało dłużej niż 7 dni. Szczególny rodzaj znamion stanowią znamiona normatywne - są to znamiona, których zakres pojęciowy ustalony jest za pomocą przepisów prawa, np. podmiotem przestępstwa, nadużycia władzy i art. 231 par. 1 może być wyłącznie funkcjonariusz publiczny. Treść pojęcia funkcjonariusz publiczny została ustalona przez ustawodawcę w art. 115 par. 13. osoba najbliższa - art. 115 par. 11

I Podział przestępstw:

1. zbrodnia

2. występek

Jest to podział dychotomiczny o podziale na zbrodnie i występki wpływa dolna granica. Wszelkie modyfikacje tej granicy dokonywane w ramach nadzwyczajnemu złagodzeniu lub nadzwyczajnemu zaostrzeniu nie mają wpływu na charakter przestępstwa jako czynu.

Artykuł 7 par. 2, art. 7 par. 3

II Podział przestępstw:

1. materialne

2. formalne

Kryterium tego podziału stanowi odpowiedź na pytanie czy skutek należy do ustawowych znamion przestępstwa czy też nie. Początkowo odpowiedzialność w prawie karnym była odpowiedzialność za skutek dlatego też większość przestępstw w KK to przestępstwa skutkowe, materialne. Przestępstwa formalne polegające na zakazie bądź nakazie określonego zachowania niezależnie od skutku jaki nieprzestrzeganie lub zakazanie wywołało zrodziła się później, koniec XIX wieku początek XX wieku. Klasyczny przykład przestępstwa materialnego to przestępstwo zabójstwa z art. 148 par. 1 - „kto zabija człowieka”. Klasyczny przykład przestępstwa formalnego to przestępstwo nieudzielenia pomocy z art. 162 par. 1 KK.

UWAGA!!!

Podział przestępstw to operacja na normach prawnych, wobec tego zaliczenie przestępstwa do przestępstwa formalnego bądź materialnego zależy wyłącznie od treści dyspozycji przepisu prawno-karnego, np. „A” w zamiarze zabicia „B” strzelił do niego i chybił - art. 148 par. 2 pkt 4 w związku z art. 13 par. 1 (usiłowanie zabójstwa z użyciem broni palnej) pan „A” dopuścił się usiłowania przestępstwa materialnego.

III Podział przestępstw

Ze względu na sposób zachowania się sprawcy. Nie jest on podziałem dychotomicznym, jak podział I i II. Są bowiem przestępstwa, które mogą być popełnione wyłącznie z działania np. kradzież (znamię czasownikowe „zabiera” może być zrealizowane wyłącznie przez działanie). Są takie przestępstwa, które mogą być popełnione wyłącznie przez zaniechanie, np. art. 162 par. 1. wreszcie są takie przestępstwa, przy których treść zaniechania czasownikowego jest tak pojemna, że mogą być one zrealizowane zarówno przez działanie jak i zaniechanie np. art. 148 par. 1 - „kto zabija”.

Zaniechanie - jako sposób zachowania sprawcy pojawiło się relatywnie późno w rozwoju prawa karnego. Zaniechanie nie oznacza bierności ze strony podmiotu, oznacza brak aktywności w nakazanym przez prawo kierunku. Źródłem obowiązku działania przy przestępstwach z zaniechania jest zawsze prawo. Obowiązek ten może wynikać z przepisu prawa, z umowy, ze zdarzenia prawnego, z prawomocnego orzeczenia uprawnionego organu. Natomiast nie można podciągnąć pod przestępstwa zaniechania sytuacji w których obowiązek działania jest wyłącznie obowiązkiem moralnym, etycznym, art. 209, art. 160 par. 1. Niektórzy autorzy wymieniają jako odrębną formę zachowania się sprawcy, co za tym idzie odrębny rodzaj przestępstw, przestępstwa z posiadania - art. 263 par. 2 przewiduje przestępstwo polegające na posiadaniu broni palnej bądź amunicji.

IV Podział przestępstw

- kryterium skuteczności atakowania dobra prawnego:

1. przestępstwa z naruszeniem dobra prawnego

2. przestępstwa z narażenia dobra na niebezpieczeństwo.

Początkowo w prawie karnym realizowane były wyłącznie typy przestępstw z naruszeniem dobra prawnego. W miarę przekonania, że należy dobra chronić w sytuacjach zagrożenia, wydzieliła się grupa dwóch tych przestępstw, których jest coraz więcej:

1. przestępstwa z narażenia konkretnego człowieka, które zaliczane są do przestępstw skutkowych, czyli materialnych, np. art. 160

2. przestępstwa z narażenia abstrakcyjnego, które zaliczane są do przestępstw bez skutkowych, formalnych. Klasycznym przykładem przestępstwa z narażenia abstrakcyjnego na niebezpieczeństwo jest art. 159.

V Podział przestępstw

W ramach tego samego tytułu przestępstwa:

1. typ podstawowy

2. typ kwalifikowany

3. typ uprzywilejowany

Typ kwalifikowany i uprzywilejowany zmodyfikowane tworzone są przesz ustawodawcę w ten sposób, że doznaniom typu podstawowego dopisuje on pewne znamiona dodatkowe. Jeśli treść znamion dodatkowych zwiększa stopień społecznej szkodliwości czynu, wówczas mówi się o typie kwalifikowanym. Natomiast jeżeli znamiona dopisane zmniejszają społeczną szkodliwość czynu w porównaniu do typu podstawowego wówczas mówi się o typie uprzywilejowanym - art. 148 par. 1 i par. 2 - typ podstawowy. Typów kwalifikowanych przestępstw jest o wiele więcej niż typów uprzywilejowanych. Szczególnym rodzajem typu uprzywilejowanego jest stosunkowo często pod względem redakcyjnym stosowana przez ustawodawcę konstrukcja „wypadku mniejszej wagi”.

---