HISTORIA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA
„II wojna światowa - skutki społeczne i ekonomiczne”
ad. 1.
Podział ziem polskich
Traktat radziecko-niemiecki o granicach i przyjaźni, podpisany w Moskwie 28 września 1939 roku oraz dołączone do niego tajne porozumienie ustalały nowy podział stref wpływów na terytorium Polski. Granice między nimi w porównaniu z ustaleniami z 23 sierpnia 1939r. przesunięto bardziej na wschód, na linię rzeki Pisa, Narew, Bug i San. Niemcy i ZSRR granicę tę uznały za ostateczną i zapowiedziały, że będą się przeciwstawiać państwom, które ją zakwestionują. Zgodnie odrzuciły pierwotną sugestię pozostawienia państwa polskiego. Początkowo za takim rozwiązaniem opowiadał się Hitler, gdyż twierdził, że wówczas łatwiejsze będzie zawarcie pokoju z Wielką Brytanią i Francją. Sprzeciwił się temu jednak Stalin. Obie strony uzgodniły też, że nie będą na zajętych przez siebie terytoriach żadnej polskiej agitacji, wymierzonej przeciwko sojusznikowi.
W podziale Polski wzięły udział też Słowacja i Litwa, Słowacja jako sojusznik Hitlera otrzymała przygraniczne tereny z niemieckiej strefy wpływów. Wileńszczyznę rząd radziecki odstąpił Litwie w zamian za zgodę na zawarcie układu o wzajemnej pomocy oraz prawo do tworzenia przez Armię Czerwoną baz na terytorium litewskim.
ZSSR i Niemcy do 22.06.1941 roku współpracowały przy zwalczaniu polskiego podziemia niepodległościowego. Od samego początku obaj agresorzy nie przestrzegali prawa międzynarodowego dotyczącego m.in. praw i zwyczajów wojny lądowej przyjętych w 4. konwencji haskiej z 1907 r. Zgodnie z nim władze okupacyjne nie mogły narzucać swojego prawodawstwa, dokonywać aneksji ani konfiskować mienia.
Okupacja radziecka
Związek Radziecki po zajęciu Polski wraz z Niemcami uznał, że państwo polskie przestało istnieć i dlatego podbite przez niego obszary podlegają całkowicie władzy radzieckiej. Na zajętych terenach przeprowadzono wybory do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi i Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy. Kandydatów mogły zgłaszać komitety miejskie i wiejskie, zakłady pracy oraz instytucje społeczne kontrolowane przez radzieckie organy administracyjne, czyli w praktyce przez NKWD. Prawo wysuwania kandydatów nie przysługiwało polskim organizacjom ani grupom obywateli. Przygotowaniom do głosowania towarzyszyła hałaśliwa i kłamliwa propaganda oraz stosowanie terroru wobec osób zachęcających do bojkotu. „Wybory” odbyły się 22.10.1939 r., a w wyłonionych zgromadzeniach znaleźli się komuniści. Sesje zgromadzeń zwołano w Białymstoku i Lwowie. Na pierwszych obradach podjęto decyzję o włączeniu zachodniej Białorusi i Ukrainy do Związku Radzieckiego. Rada Najwyższa na posiedzeniu w dniach od 31.10 do 2.11.1939 r. podjęła decyzję o włączeniu zajętych ziem odpowiednio do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Mieszkańcom zachodnich rejonów Ukrainy i Białorusi narzucono obywatelstwo radzieckie, wprowadzono też radziecki system prawny i administracyjny np. podział na obwody. Najważniejsze stanowiska objęli działacze przysłani z ZSRR, niższe również ludność miejscowa, spośród której jednak władze radzieckie preferowały Żydów, Białorusinów i Ukraińców. Język polski pozostał natomiast jednym z języków urzędowych, ocalały również polskie szkoły. Nadal działały Uniwersytet Lwowski i Politechnika Lwowska, ale na uczelniach tych stopniowo wykładowy język polski zastępowano ukraińskim. Funkcjonowały także polskie instytucje kulturalne np. teatry i ukazywała się polska prasa. Przejawy swobody były jednak pozorne, ponieważ wszystko znajdowało się pod ścisłą kontrolą NKWD.
Terror radziecki
Radzieckie władze okupacyjne wprowadziły reżim polityczno-policyjny oparty na terrorze. Stalin nie zamierzał wymordować wszystkich Polaków ani też ich zrusyfikować.
Jego celem była jak najszybsza sowietyzacja społeczeństwa polskiego, czyli narzucenie mu ideologii komunistycznej. Zaczęto, podobnie jak wcześniej w ZSRR, propagować hasła walki klasowej, aby wzbudzić nienawiść uboższych warstw społeczeństwa do osób zamożniejszych. Równocześnie zainicjowano zwalczenie Kościoła katolickiego i grekokatolickiego w ramach walki z klerykalizmem. Prześladowano przede wszystkim elity, a więc inteligencję i ludzi zamożnych. Masowo konfiskowano mienie oraz kolektywizowano i nacjonalizowano przedsiębiorstwa. Do obiegu wprowadzono rubla, mimo iż był on czterokrotnie słabszy od złotówki.
Aresztowania objęły osoby definiowane przez władze radzieckie jako „element kontrrewolucyjny”. Określenie to dotyczyło urzędników, oficerów, policjantów, właścicieli ziemskich, czy fabrykantów. Osoby aresztowane i oskarżone na podstawie radzieckiego kodeksu karnego zsyłano najczęściej do łagrów na półwyspie Koła, w okolice Archangielska
i na wybrzeża Morza Białego. Jako więźniowie budowali linie kolejowe, pracowali w kopalniach złota na Kołynie czy w kopalniach ołowiu na Czukotce.
Władze radzieckie masowo deportowały ludność polską. Całe rodziny formalnie wolnych ludzi musiały maksymalnie w ciągu dwóch godzin spakować swój dobytek, po czym były przymusowo przesiedlane w głąb ZSRR. Deportacjami kierował generał aparatu bezpieczeństwa Iwan Sierow. Wywieziono około 400 tys. obywateli II Rzeczypospolitej,
w tym 260 tys. Polaków. Następnych około 200 tys. byłych obywateli II Rzeczypospolitej wcielono przymusowo do Armii Czerwonej. Tam Polacy, jako osoby niepewne politycznie trafiały do batalionów budowlanych i w ciężkich warunkach pracowali na budowach i przy fortyfikacjach.
Polscy jeńcy w ZSRR
ZSRR nie uznawał konwencji genewskich dotyczących sposobu traktowania jeńców - ponad 200 tys. jeńców wziętych do niewoli w 1939 roku przekazano NKWD. Żołnierzy zwolniono do domów lub deportowano, ale oficerów zgrupowano w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie.
W kwietniu i w maju 1940 roku wymordowano 15 tys. jeńców, głównie oficerów, w Miednoje, Katyniu i Piatichatkach koło Charkowa. Ofiary pozbawiono życia strzałem z pistoletu w tył głowy.
Ziemie wcielone do Niemiec
Niemcy na początku II wojny światowej nie mieli sprecyzowanych planów dotyczących okupowanych ziem polskich. Ostatecznie dekretem Hitlera z 8.10.1939 roku do Rzeszy włączono Pomorze, część województwa łódzkiego z Łodzią, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, zachodnie powiaty województwa krakowskiego, północną część województwa warszawskiego (okręg ciechanowski) oraz Suwalszczyznę. Wcześniej, bo już 1.09.1939 roku do Niemiec włączone zostało Wolne Miasto Gdańsk. Do III Rzeszy, 1.08.1941r., po inwazji Niemiec na Związek Radziecki, włączono także okręg białostocki.
Ziemie włączone do Rzeszy Niemcy planowali zgermanizować w ciągu 10 lat. Natychmiast też przystąpili do wysiedleń, eksterminacji i germanizacji. Zakazano działalności sportowej i kulturalnej, zlikwidowano polskie szkolnictwo. Językiem urzędowym był tylko niemiecki. Z obszarów przyłączonych w latach 1939-1941 Niemcy wysiedlili około 1,5 mln Polaków i Żydów, osiedlając tam ok. 200 tys. Niemców. Hitlerowcy wprowadzili też nową kategorię ludności, Volksdeutsche, czyli takich Polaków, w których żyłach płynęła niemiecka krew lub byli urodzeni na terenie Niemiec. Wielu Polaków z ziem wcielonych do Rzeszy, szczególnie ze Śląska, wpisano na Volkslistę bez ich zgody, a następnie np. wcielano do niemieckiej armii.
Generalne Gubernatorstwo
Kolejny dekret Hitlera, wydany 12 października 1939 roku, z ziem polskich niewłączonych do Rzeszy utworzył Generalne Gubernatorstwo (GG). W skład tego polityczno-administracyjnego organizmu weszły: część województwa warszawskiego z Warszawą, część województwa łódzkiego, województwo kieleckie, lubelskie i krakowskie (bez powiatów zachodnich) oraz część województwa lwowskiego na zachód od Sanu. Do GG 1.08.1941r. przyłączono także województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. Pozostałe obszary wschodniej Polski włączone zostały do niemieckich okręgów generalnych - Białorusi, Litwy i komisariatu Rzeszy Ukraina.
Istnienie Generalnego Gubernatorstwa było fikcją prawną mającą maskować niemiecką okupację. Nie było ono częścią Rzeszy, ale znajdowało się pod jej całkowitym zwierzchnictwem. Oddzielała je granica celna, walutowa i policyjna. Zachowywano prawo polskie, jeśli nie stało w sprzeczności z niemieckimi przepisami. Administracja GG podlegała generalnemu gubernatorowi Hansowi Frankowi. Jego siedziba znajdowała się w Krakowie. Frankowi podporządkowani byli szefowie dystryktów, gubernatorzy.
Zlikwidowane zostały organy administracji II Rzeczypospolitej. Pozostawieni na czele gmin burmistrzowie i wójtowie, najczęściej Polacy, byli funkcjonariuszami administracji GG, powoływanymi i odwoływanymi przez gubernatorów dystyktów. Język urzędowy stanowił niemiecki, ale dopuszczono też polski, a w Galicji ukraiński. Niemcy pozostawili też dawne szkoły podstawowe i średnie zawodowe, usuwając jedynie z ich programu historię i literaturę polską. Miały one uczyć tylko czytania, pisania, podstaw matematyki i zawodu.
Terror hitlerowski
Generalne Gubernatorstwo według pierwotnych planów niemieckich miało stanowić rolnicze zaplecze Rzeszy z Polakami jako siłą roboczą. Niemcy w przeciwieństwie do władz radzieckich nie zamierzali zdobywać przychylności Polaków, wymagali od nich jedynie bezwzględnego posłuszeństwa.
Niemieckie plany dotyczące Polaków zmieniły się pod wpływem sukcesów armii hitlerowskiej w 1941 roku. Generalplan Ost (generalny plan Wschód) zakładał usunięcie 85% mieszkańców Generalnej Guberni poprzez wywózki na Syberię lub eksterminację. Pozostałych Polaków zamierzano zgermanizować, a nasze ziemie zasiedlić w ciągu 20-30 lat 10 mln kolonistów niemieckich. Planowano m.in. całkowitą likwidację polskich elit, redukcję szkolnictwa do najniższego poziomu. Polacy jako naród mieli zniknąć. Represje objęły wszystkich. Masowo konfiskowano mienie, przekazując je Niemcom, na rolników nałożono kontyngenty, czyli obowiązek dostarczania artykułów rolnych po bardzo zaniżonych cenach. Za handel na czarnym rynku groziła śmierć. Polaków w wieku od 14 do 60 lat objęto obowiązkiem pracy. Często organizowano też łapanki, czyli obławy na przypadkowych ludzi, zatrzymując setki osób. Sprawdzano dokumenty, zatrzymywano podejrzanych, a przede wszystkim ludzi wysyłano na przymusowe roboty do Niemiec. W ciągu całej okupacji do pracy w Niemczech wywieziono ponad 2 mln Polaków. Pracowali oni w bardzo ciężkich warunkach, otrzymywali bardzo skromne racje żywnościowe i wymierzano im surowe kary za najmniejsze próby oporu.
Jeszcze dramatyczniejsze warunki panowały w obozach koncentracyjnych, do których trafiały osoby niepodporządkowujące się władzom niemieckim, ale też i zupełnie przypadkowe. Więźniowie pracowali w fabrykach zbrojeniowych, kopalniach i przy budowie dróg. Część z nich hitlerowcy przekształcili w obozy zagłady. Różnica polegała na tym, że w obozach koncentracyjnych eksterminowano więźniów po ich „ekonomicznym” wyeksploatowaniu, a w obozach zagłady od razu.
Niemcy już w 1939 roku masowo mordowali mieszkańców II Rzeczypospolitej - czynił to zarówno Wermacht jak i posuwające się za jednostkami frontowymi oddziały SS. Likwidowały one osoby, które mogły zagrażać na podstawie wcześniej przygotowanych list. Znaleźli się na nich powstańcy wielkopolscy i śląscy, duchowni, twórcy kultury, nauczyciele i oficerowie. Do końca 1939 roku rozstrzelano około 40 tys. Polaków i Żydów.
W połowie 1940 roku w ramach akcji AB wymierzonej w polską inteligencję, aresztowano i rozstrzelano tysiące osób. Niemcy, w odróżnieniu od okupanta radzieckiego dokonywali mordów w miejscach publicznych, a nazwiska osób rozstrzelanych ogłaszali na afiszach rozlepianych na murach. Strach miał sparaliżować polskie społeczeństwo.
Holocaust
Żydzi dla określenia zagłady Żydów europejskich w czasie II wojny światowej używają określenia Holocaust albo Szoah. Zginęło ich około 5 mln., w tym 3 mln obywateli polskich.
Od początku okupacji ziem polskich Niemcy wydawali rozporządzenia antyżydowskie. Jakikolwiek opór Żydów karano śmiercią. Obowiązywał ich, podobnie jak Polaków, przymus pracy. Oprócz tego musieli nosić w widocznym miejscu naszytą Gwiazdę Dawida, zdejmować czapki na widok umundurowanych Niemców i schodzić przed nimi z chodnika. Stopniowo konfiskowano ich mienie i izolowano w gettach, czyli w zamkniętych dzielnicach. Na ziemiach polskich Niemcy utworzyli około 400 gett. Największe znajdowało się w Warszawie, w 1941 roku przebywało w nim około 450 tys. osób.
W gettach działały samorządy żydowskie - Judenraty oraz żydowska policja porządkowa, znajdująca się jednak pod całkowitą kontrolą Niemców. Warunki życia w przeludnionych gettach były straszne. Z powodu głodu i chorób zmarło w nich około 500 tys. osób.
W czerwcu 1941 roku, gdy Niemcy zaatakowały oddziały ZSRR, oddziały Wermachtu i Einsatzgruppen rozpoczęły masowe mordy Żydów.
W styczniu 1942 roku w Wannsee pod Berlinem odbyła się konferencja dotycząca „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, którą kierował esesman, Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Podjęto wówczas decyzję o wymordowaniu całego narodu żydowskiego, 11 mln osób. Dla realizacji tego planu Niemcy wybudowali obozy zagłady na terenach polskich, gdzie znajdowało się największe skupisko Żydów. Pierwszy taki obóz powstał w Chełmnie nad Nerem w grudniu 1941 roku, a wkrótce kolejne pięć, w tym największy w Oświęcimiu-Brzezince. Żydów przywożono do obozów zagłady w wagonach kolejowych i już na rampie rozładunkowej następowała ich selekcja. Osoby zdolne do pracy likwidowano później.