1. Życie i dzieło.
Immanuel Kant urodził się 22 kwietnia 1724 w Królewcu w rodzinie rzemieślniczej. W latach 1730-1740 uczęszczał do szkół (podstawowej i gimnazjum) w Królewcu. W roku 1740 rozpoczął studia uniwersyteckie w Królewcu. Studiował matematykę, nauki przyrodnicze, filozofię i teologię. Duży wpływ na rozwój intelektualny Kanta wywarł Martin Knutzen, który zapoznał go z poglądami filozoficznymi Christiana Wolffa oraz z fizyką newtonowską. W 1746 roku, w związku ze śmiercią ojca i potrzebą utrzymania młodszego rodzeństwa, Kant przerwał swe studia uniwersyteckie i podjął pracę nauczyciel domowego na terenie Prus Wschodnich (w okolicach Ostródy i Tylży). W tym czasie prowadził własne studia, zajmując się przede wszystkim fizyką i astronomią. W 1755 opublikował anonimowo pierwsze swe dzieło astronomiczne, Ogólna historia przyrody i teoria nieba. Dzieło to zyskało uznanie dopiero później, gdy okazało się, że poglądy Kanta w wielu punktach zgadzają się z poglądami astronomicznymi francuskiego astronoma, Laplace'a. W 1755 roku Kant powrócił do studiów uniwersyteckich i w czerwcu uzyskał promocję doktorską na podstawie pracy pt. O ogniu. Już we wrześniu tego roku uzyskał habilitację w oparciu o pracę, Nowe naświetlenie pierwszych zasad poznania metafizycznego.
Przez następne 15 lat był tzw. docentem prywatnym, mającym prawo wykładania na uniwersytecie, lecz bez stałej pensji i bez katedry. Prowadził wykłady z matematyki, logiki, geografii, pedagogiki, nauk przyrodniczych i filozofii. W tym czasie ukazywały się jego wczesne pisma filozoficzne, nawiązujące głownie do najbardziej wówczas znanego filozofa niemieckiego, Wrocławianina, Christiana Wolffa. Ten okres twórczości Kanta nazywamy okresem przedkrytycznym. Dopiero w roku 1770 Kant uzyskał stanowisko profesora matematyki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Po roku 1770 zaczęła się zwolna kształtować jego własna filozofia, w której dystansował się do racjonalizmu Wolffa.
W 1781 roku Kant wydał w Rydze dzieło Krytyka czystego rozumu, w którym zawarł podstawy swej filozofii, zwanej krytyczną. W dalszej kolejności napisał: Krytykę praktycznego rozumu (1788), Krytykę władzy sądzenia (1790) oraz takie dzieła, jak: Uzasadnienie metafizyki moralności, Religia w obrębie samego rozumu.
Ze względu na pogarszający się stan zdrowia Kant zaczął się wycofywać z czynnego życia. W 1796 zaprzestał działalności wykładowej. 12 lutego 1804 roku w wieku osiemdziesięciu lat Kant zmarł.
2. Znaczenie filozofii Kanta.
Kant należy do linii filozoficznej, zapoczątkowanej przez Kartezjusza, którą nazywamy filozofią podmiotu. Uważał, że poznanie filozoficzne musi się rozpocząć od analizy samego podmiotu poznającego. Trzeba krytycznie przebadać sam rozum, aby ocenić, jaka jest wartość poznania rozumowego. Dzieła Kanta, zwłaszcza jego Krytykę czystego rozumu można więc uznać za klasyczne dzieło z teorii poznania. Główna idea Kanta głosiła, że w aktach poznania, także w aktach doświadczenia ludzki podmiot nie jest wyłącznie pasywny. Podmiot wpływa na ukształtowanie się przedmiotu doświadczenia. Każde doświadczenie jest opracowane przez władze podmiotowe. W ten sposób Kant łączył w swej filozofii krytycznej dwie nowożytne tradycje filozoficzne: empiryzm i racjonalizm. Kant bardzo cenił fizykę Newtona i matematyczne przyrodoznawstwo. Uważał jednak, że trzeba sprawdzić podstawy prawomocności twierdzeń matematycznych i przyrodniczych. Takim podejściem do problematyki poznania Kant zapoczątkował uprawianie tzw. filozofii transcendentalnej. We współczesnej filozofii spotykamy się z wieloma różnymi odmianami transcendentalizmu. Stawia się w nich pytanie Kanta o to, jakie są podmiotowe warunki różnych aktów poznawczych.
Kant jest znany także jako jeden z krytyków metafizyki. Nie chciał on niweczyć metafizyki, lecz nadać jej charakter naukowy. Jedno z jego dzieł nosiło tytuł: Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka. Pomimo tych zamiarów podważył ona zasadność metafizyki w jej dotychczasowym kształcie. Dzisiaj, chcąc uprawiać metafizykę nie można nie odnieść się do krytyki kantowskiej.
Pod koniec XIX wieku zaczęły się rozwijać ruchy neokantowskie. Zostało założone (w 1904) czasopismo „Kant-Studien”. Organizowane są też kongresy kantowskie. Zasadnicza idea Kanta, mówiąca o wpływie podmiotu na przebieg poznania, odżyła w XX wieku w związku z powstaniem fizyki kwantowej. Na terenie tej fizyki nie da się całkowicie oddzielić obserwatora od rezultatu obserwacji. Można więc uznać, że na terenie współczesnej fizyki mikroświata przyjmuje się jakąś zmodyfikowaną wersję kantyzmu. Próbuje się też dziś wiązać tezy kantowskie z rozwojem neurologii, wskazując, że kategorie, przez które poznajemy świat mają podstawy w systemie nerwowym człowieka.
Kant był też teoretykiem moralności. Był twórcą etyki formalnej, to znaczy takiej, która formułowała ogólne postulaty moralne. Pragnął ustalić, jakie są podstawy ogólnej ważności sądów moralnych. Jego słynne powiedzenie głosiło, że dwie rzeczy zawsze go zadziwiały: „niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”. W wieku XX formalnej etyce Kanta przeciwstawiona została etyka materialna oparta na wartościach (np. Maxa Schelera).
3. Poglądy filozoficzne.
A. Metoda transcendentalna.
Kant nazwał swoją filozofię krytycyzmem dla podkreślenia odmienności swego stanowiska, które miało być krytyczne wobec dotychczasowego sposobu filozofowania. Miało też zerwać ze sceptycyzmem i dogmatyzmem. Szczególny wpływ na Kanta wywarł D. Hume, który − jak mówił − wyrwał go z drzemki dogmatycznej. Swój sposób filozofowania nazwał „zwrotem kopernikańskim”. Dogmatyzm wypowiadał opinie metafizyczne i uznawał je za niepodważalne. Sceptycyzm z kolei uważał, że nie można powiedzieć o niczym niczego pewnego. Krytycyzm sprzeciwił się i dogmatyzmowi, i sceptycyzmowi. Zasadnicza różnica w stosunku do dotychczasowej filozofii polegała na tym, że filozofia ma się zwrócić od przedmiotu do podmiotu. Takiego zwrotu dokonał już Kartezjusz. Jednak Kartezjusz nie poddał jednak dokładniejszemu zbadaniu samego podmiotu. Kant zwrócił uwagę na to, że podmiot jest tym, który ustanawia naukę, normy moralne, kryteria ocen estetycznych. Te wytwory podmiotu mają jednak powszechną wartość. Np. fizyka Newtona jest pewna i powszechnie akceptowana. Należy się zastanowić nad tym, gdzie tkwią podstawy tego, że wiedza czy normy moralne są powszechnie akceptowane. Trzeba przeanalizować sam proces poznania. Badania dotyczące nie przedmiotów doświadczenia, ale samych sposobów, dzięki którym dochodzi do doświadczenia Kant nazwał badaniami transcendentalnymi. Stosując taki sposób badania Kant chciał odbudować metafizykę. Przed zbudowaniem metafizyki trzeba się spytać o podmiotowe warunki wiedzy metafizycznej. Aby dojść do tego, trzeba się przyjrzeć sądom. Kant przyjmował, że istnieją dwa rodzaje sądów: analityczne, czyli prawdziwe na mocy samych znaczeń, oraz syntetyczne, oparte o doświadczenie. Sądy analityczne nie powiększają naszej wiedzy, gdyż jedynie rozwijają one w orzeczniku pojęcie podmiotu. Są jednak sądami pewnymi. Sądy syntetyczne − rozwijają naszą wiedzę, ale nie są pewne. Drugi podział sądów − to podział na sądy a priori i a posteriori. Sądy a priori poprzedzają wszelkie doświadczenie, a sądy a posteriori są formułowane w oparciu o doświadczenie. Każdy sąd analityczny jest sądem a priori (np. wszystkie ciała są rozciągłe). Sądy syntetyczne są a posteriori. Istnieje jeszcze specyficzny typ sądów: sądy syntetyczne a priori. Byłyby to sądy, które poszerzają wiedzę (są syntetyczne), a zarazem są powszechnie przyjęte (są a priori). Np. taki charakter mają sądy matematyki. Zdanie: 5+7 = 12 nie jest sądem analitycznym, gdyż 12 nie mieści się ani w definicji liczby 5, ani 7. Jest to sąd syntetyczny, ale zarazem a priori, ponieważ nie pochodzi on z doświadczenia. W matematyce istnieją sądy syntetyczne a priori. Kant więc nie pytał się o to, czy takie sądy istnieją. Jego pytanie brzmiało: Jak są możliwe sądy syntetyczne a priori? Od odpowiedzi na to pytanie zależy, czy możliwa jest metafizyka jako nauka.
B. Poznanie naukowe.
Pierwszą część swojej krytyki rozumu Kant nazwał estetyką transcendentalną. „Estetyka” z greckiego oznacza naukę o wrażliwości zmysłowej. Estetyka transcendentalna ma ustalić, jakie są podmiotowe warunki zmysłowego doświadczenia. Dla doświadczeni niezbędne są dane zmysłowe, pochodzące spoza podmiotu, z zewnętrznych bodźców. Tworzą one treść zmysłowości, są jej tworzywem. Ale same dane zmysłowe nie wystarczają do doświadczenia. To podmiot musi treściom danych zmysłowych nadać formę, dzięki której nabiorą one obiektywnej ważności. Formami zmysłowości dla Kanta były: przestrzeń i czas. Wszystkie dane zmysłowe występują w doświadczeniu jako czasowe i przestrzenne. Tylko w takim układzie są człowiekowi dostępne. Przestrzeń i czas mają charakter aprioryczny, tzn. nie pochodzą z doświadczenia, lecz są jego warunkami. Należą do struktury podmiotu poznającego. Czas i przestrzeń są składnikami podmiotowymi w doświadczeniu. Dzięki formom czasu i przestrzeni nauka o relacjach czasowych i przestrzennych jest powszechnie ważna. Taką nauka jest matematyka. Arytmetyka ujmuje relacje czasowe, geometria zajmuje się relacjami przestrzennymi. Matematyka formułuje sądy syntetyczne a priori na temat układów czasowych i przestrzennych. Dzięki temu rozwija się i wzbogaca o nowe i pewne twierdzenia. Na pierwszym etapie swych badań Kant uzasadnił możliwość występowania sądów syntetycznych a priori w matematyce. Zarazem odkrył podmiotowe warunki doświadczenia zmysłowego, jakimi dla niego były przestrzeń i czas.
Druga część krytyki Kanta nosiła nazwę analityki transcendentalnej. Dane zmysłowe zostają poddane opracowaniu intelektualnemu. Dane te nie są tylko opracowane czasowo i przestrzennie, ale są uporządkowane według pewnych schematów, które są właściwe intelektowi lub rozsądkowi (Verstand). Schematy te Kant nazwał kategoriami. Kategorie a priori u Kanta − to zasady, wedle których intelekt łączy dane zmysłowe i ustala prawa przyrody. Wyróżnił on cztery rodzaje kategorii: (1) kategorie ilości (jedność, wielość, powszechność); (2) kategorie jakości (realność, negacja, ograniczenie); (3) kategorie stosunku (substancja i przypadłości, przyczyna i skutek, działanie i doznawanie); (4) kategorie modalności (możliwość lub niemożliwość, istnienie lub nieistnienie, konieczność lub przypadkowość). Dzięki kategoriom intelektu możliwe są sądy syntetyczne a priori w przyrodoznawstwie. Aktywność intelektu Kant określa mianem syntezy. W jej wyniku powstają przedmioty naszego doświadczenia i relacje pomiędzy nimi, czyli prawidłowości (prawa) przyrody. Jawi nam się przyroda jako zbiór powiązanych i odniesionych do siebie przedmiotów. Przyrodoznawstwo nie dociera do samych przedmiotów, ale operuje fenomenami. Fenomen jest to twór, na który składają się dane pochodzące z rzeczy samej w sobie i od naszego intelektu. Wzorem przyrodoznawstwa była dla Kanta fizyka Newtona.
C. Krytyka metafizyki.
Kant podjął pytanie, które uważał za najważniejsze: czy możliwa jest metafizyka jako nauka powszechnie ważna? Chodzi więc o pytanie, czy możliwe są sądy syntetyczne a priori w metafizyce. Ta trzecia część krytyki Kanta nosiła nazwę dialektyki transcendentalnej. Metafizyka jest domeną rozumu (Vernunft). Metafizyka posługiwała się trzeba ideami rozumu: duszy, wszechświata i Boga, stosownie do trzech działów metafizyki (jak to wyróżniał Ch. Wolff): psychologii racjonalnej, kosmologii racjonalnej i teologii racjonalnej. Idee te mają, zdaniem Kanta, charakter „regulatywny”. Są ogólnymi wzorcami, jakie rozum stawia przed sobą i stara się wypełnić je obiektywnymi treściami. Kant przeprowadził krytykę poszczególnych części metafizyki.
Psychologia racjonalna stara się dowieść, że dusza jest substancją myślącą, że jest ona ponadto prosta, niezniszczalna, nieśmiertelna. Kant odrzucił pojęcie substancji duchowej. Substancja jest jedną z kategorii i służy ona do wiązania danych zmysłowych, a pojęcie duszy wykracza poza te dane. Odrzucił też przekonanie o tym, że dusza jest prosta. Funkcją duszy jest myślenie, a myślenie polega na jest czynnością łączenia wielu różnych danych. Skoro dusza nie jest prosta, to upada argumentacja za jej nieśmiertelnością. Teza o nieśmiertelności duszy jest nienaukowa. Cała zaś racjonalna psychologia jest pozbawiona podstaw.
Kosmologia racjonalna popada w tzw. antynomie. Możemy w niej sformułować pary twierdzeń, które są przeciwstawne. Kant wymienił cztery takie antynomie. Pierwsza dotyczy nieskończoności wszechświata. Można sformułować dwie tezy: świat miał początek w czasie i granice przestrzenne; świat nie ma początku w czasie ani granic przestrzennych. Rozstrzygnięcie, która z tych tez jest prawdziwa, jest niemożliwe. Druga antynomia dotyczy podzielności wszechświata. Można powiedzieć, że świat jako całość składa się z prostych elementów, ale można również powiedzieć, że jest on nierozkładalną całością. Trzecia antynomia polega na przeciwstawieniu pojęć wolności i konieczności. Można powiedzieć, że w świecie obok uwarunkowań przyczynowych jest miejsce na wolność. Można jednak uznać, że w świecie nie ma wolności, a wszystko jest wyznaczone koniecznością. Wreszcie czwarta antynomia mówi o zależności świata od istoty koniecznej. I tu możliwe są przeciwstawne tezy. Można powiedzieć, że świat zależy od istoty koniecznej jako swej przyczyny, ale można także uznać, że żadna istota konieczna nie jest potrzebna. Kant próbował rozwiązać zasygnalizowane antynomie, odróżniając sferę fenomenów i noumenów. Nauka dociera jedynie do sfery fenomenów. Jest to sfera zjawiskowa. Nie ma tam miejsca na wolność ani zależność od istoty koniecznej. Wolność lub zależność od istoty koniecznej mogą występować w sferze noumentów, ale jej poznanie przekracza możliwości metafizyki.
Kant wreszcie poddał krytyce teologię racjonalną. Poddał on krytyce wszystkie dowody na istnienie Boga. Uznał on, że istnieją trzy typy takich dowodów: (1) dowód fizyko-teleologiczny; (2) kosmologiczny; (3) ontologiczny. Dowód fizyko-teleologiczny powołuje się na celowość, piękno i uporządkowanie świata. Możemy wyprowadzić jedynie pojęcie Boga, który jest ukoronowaniem celowości i piękna, ale nie mamy racji, żeby przyjąć jego istnienie. Dowód kosmologiczny opiera się na rozumowaniu przyczynowym. Jednak w rozumowaniu tym błędnie posługujemy się pojęciem przyczyny. Pojęcie to ma jedynie zastosowanie do danych doświadczenia. W nauce możemy ustalać zależności przyczynowe, ale nie można pojęcia przyczyny odnosić do rzeczywistości ponad-doświadczalnej. Dowód kosmologiczny nie ma charakteru naukowego. Wreszcie Kant poddał krytyce także dowód ontologiczny. Stwierdził, że w dowodzie tym istnienie jest traktowane jako jedna z własności, która jest opisywana predykatem (orzecznikiem). Istnienie jednak nie jest predykatem. Z pojęcia Boga możemy jedynie wywnioskować możliwość Jego istnienia, ale nie realne istnienie. Teologia racjonalna także nie ma charakteru naukowego. Pomimo swej krytyki Kant nie odrzucił idei duszy, wszechświata i Boga. Idee te nie pouczają nas pozytywnie o niczym, lecz jednocześnie ostrzegają nas przed materializmem, naturalizmem i fatalizmem. Posiadają one znaczenie dla ludzkiego życia, lecz nie dla nauki.
D. Filozofia moralności i religii.
Zagadnienia moralności i religii znajdują się w Krytyce praktycznego rozumu Kanta. Rozum praktyczny ustanawia, zdaniem Kanta, uniwersalną, intersubiektywną normę moralną, którą Kant nazwał imperatywem kategorycznym. Kant odróżnił imperatyw kategoryczny od imperatywu hipotetycznego. Imperatyw kategoryczny określa zasadę, z której wypływa sam czyn moralnie wartościowy. Imperatyw hipotetyczny nie nakazuje bezwzględnego czynu, lecz podaje stosowne przepisy, które mają zapewnić człowiekowi szczęście w różnych okolicznościach. W pismach Kanta znajduje się kilka określeń imperatywu kategorycznego. Oto najważniejsze z nich. „Postępuj według takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się prawem powszechnym”. „Postępuj tak, byś człowieczeństwa swojego, jak i innej osoby używał zawsze jako celu, a nigdy jako środka”. Godność człowieka, zdaniem Kanta, polega na zdolności nadawania powszechnych praw, pod warunkiem, że tym prawom samemu się będzie podlegać.
W swojej Krytyce praktycznego rozumu Kant powrócił do idei czystego rozumu i potraktował je jako tzw. postulaty praktycznego rozumu. Dość pesymistycznie oceniał on możliwość spełnienia przez jednostkę ludzką moralnej powinności. Człowiek przynależy do świata zmysłów i posiada naturalne skłonności. Człowiek mógłby się jednak nieustannie doskonalić, gdyby założył swe nieskończone trwanie, a więc nieśmiertelność duszy. Nieśmiertelność duszy jawi się więc jako pierwszy postulat praktycznego rozumu, którego przyjęcie gwarantuje człowiekowi sens dążenia do doskonalenia moralnego.
Człowiek należy jednocześnie do świata zmysłów oraz do świata intelektu i woli. Wola nakłania do realizacji prawa moralnego, natomiast świat zmysłów skłania człowieka do poszukiwania szczęścia. Kant postawił pytanie, czy możliwe jest i jak możliwe jest zespolenie szczęścia człowieka i zachowywania przez niego prawa moralnego. Między szczęściem a doskonałością moralną zachodzi kolejna antynomia. Zharmonizowanie moralności i szczęśliwości byłoby możliwe, gdyby istniał Bóg. Bóg u Kanta pojawia się więc jako tzw. postulat praktycznego rozumu. Przyjęcie takiego postulatu daje człowiekowi nadzieję na możliwość zdobycia najwyższego dobra oraz uzgodnienia szczęśliwości i moralności.
Trzecim postulatem praktycznego rozumu praktycznego jest idea autonomii moralnej, czyli zdolność do działania odpowiedzialnego. Oznacza ono zdolność człowieka do niezależności od świata zmysłów i do określania swojej woli do działania.
Kant, pomimo krytyki teologii racjonalnej, nie odrzucał pojęcia Boga ani nie lekceważył roli religii. Znane jest jego powiedzenie: „Musiałem obalić wiedzę, by zrobić miejsce dla wiary”. Wskazuje więc, że problematyka religijna nie jest kwestią rozumu teoretycznego, lecz praktycznego. Jego religia jednak pozostawała w obrębie samego rozumu. Kant postulował religię rozumną, która byłaby wolna od treści dogmatycznych, a wypełniona byłaby jedynie problematyką moralną. Religia taka propaguje obowiązki moralne i przedstawia je jako przykazania Boże. Można więc powiedzieć, że u Kanta dokonała się redukcja religii do moralności. Elementy kultu w religii są dopuszczalne, lecz służyć mają one propagowaniu religii i upowszechnianiu treści moralnych.
1
2